รายพระนามพระภรรยาเจ้าและพระสนมในรัชกาลที่ 4

ในพระนิพนธ์ของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เรื่อง ประชุมบทละคอนดึกดำบรรพ ฉบับบริบูรน์ พร้อมด้วยเรื่องประวัติเจ้าคุนพระประยูรวงส์และตำนานละคอนดึกดำบรรพ (พ.ศ. 2486) ได้ระบุถึงลำดับชั้นของภรรยาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว แบ่งเป็น 5 ชั้น ได้แก่ ชั้นพิเศษ ชั้นที่หนึ่ง ชั้นที่สอง ชั้นที่สาม และชั้นที่สี่ โดยสังเกตจากเครื่องใส่หมากที่ได้รับพระราชทานเป็นสำคัญ ดังนี้

1. ชั้นพิเศษ สำหรับพระราชทานพระมเหสีเทวี เรียกในกฎมนเทียรบาลว่า พระภรรยาเจ้า ได้หีบและพานหมากเสวยทองคำลงยาราชาวดี
2. ชั้นที่ 1 สำหรับพระสนมเอก ได้รับพระราชทานพานทอง หีบหมากลงยา และกระโถนทองคำ แต่ขนาดย่อมกว่าเครื่องยศฝ่ายหน้า
3. ชั้นที่ 2 สำหรับเจ้าจอมมารดา และเจ้าจอมอยู่งานที่ได้รับพระเมตตา หรือที่เรียกว่า พระสนม ได้รับพระราชทานหีบหมากทองคำลงยาราชาวดี
4. ชั้นที่ 3 สำหรับนางอยู่งานที่ทรงเลือกไว้ใกล้ชิดพระองค์ เรียกว่า เจ้าจอมอยู่งาน ได้รับพระราชทานหีบหมากทองคำ และบรรดาศักดิ์เป็นเจ้าจอม
5. ชั้นที่ 4 สำหรับนางอยู่งานที่ใช้สอยในพระราชมนเทียร ได้รับพระราชทานหีบหมากเงินกาไหล่ทอง แต่ไม่นับเป็นเจ้าจอม

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเธอ พระองค์เจ้ารำเพยภราภิรมย์ พระอัครมเหสี

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเธอ พระองค์เจ้ารำเพยภราภิรมย์ พระอัครมเหสี และพระราชบุตร

เจ้าจอมมารดาเพ็ง (ซ้าย) และเจ้าจอมมารดาห่วง (ขวา) สวมเครื่องแต่งกายอย่างตะวันตก

ทหารจิงโจ้แต่งกายอย่างสกอต จากซ้าย เจ้าจอมมารดาเขียน, เจ้าจอมมารดาวาด และเจ้าจอมมารดาสุ่น

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีการแต่งตั้งพระภรรยาเจ้า โดยการใช้คำนำหน้าพระนามเป็นครั้งแรก คือ สมเด็จพระนางเธอ พระองค์เจ้าโสมนัสวัฒนาวดี ในที่สมเด็จพระนางนาฏบรมอรรคราชเทวี และสมเด็จพระนางเธอ พระองค์เจ้ารำเพยภมราภิรมย์ ในที่สมเด็จพระนางนาถราชเทวี ก่อนหน้านี้ราชสำนักกรุงรัตนโกสินทร์ไม่มีการตั้งพระภรรยาเจ้าพระองค์ใดเป็นพระอัครมเหสีอย่างเป็นทางการเลย แต่ธรรมเนียมไทยในขณะนั้นยังไม่มีพระราชพิธีอภิเษกสมรส จึงให้นับว่าพระอัครมเหสีเป็นสมเด็จพระราชินี (Queen Consort) ตามอย่างสากล ทว่าหลังพระอัครมเหสีสองพระองค์นั้นสวรรคต ก็มิทรงสถาปนาผู้ใดเป็นพระอัครมเหสีอีก แม้แต่พระภรรยาเจ้าอีกองค์หนึ่ง คือ หม่อมเจ้าพรรณราย ได้รับการยกย่องเป็นเจ้าข้างใน แต่ไม่ได้สถาปนาพระอิสริยยศให้สูงขึ้นแต่ประการใด

หนังสือพิมพ์ Bangkok Calender ฉบับ พ.ศ. 2406 ระบุว่าในปีนั้น พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระภรรยาถึง 34 คน และมีนางห้ามที่เป็นลูกขุนนางอีก 74 คน ที่บิดานั้นทูลเกล้าถวายเพื่อเป็นบาทบริจาริกา สรุปแล้วทรงมีเจ้าจอมหม่อมห้ามในพระองค์รวมกัน 108 คน นอกจากนี้พระองค์ยังเคยส่งคณะราชทูตไปกรุงลอนดอน ทรงเสียพระทัยที่ไม่สามารถซื้อหญิงฝรั่งมาเป็นนางสนมได้ ต่างจากเวลาคณะทูตสยามไปกรุงจีน ทรงประกาศไว้ความว่า "อนึ่ง ถ้าอังกฤษจะนินทาว่าตื่นก็ควรแล้ว ด้วยเราเปนชาวป่าได้เข้าไปในเมืองสวรรค์ เสียใจอยู่แต่ว่า ถ้าเปนถึงเมืองสวรรค์แล้ว ผู้ที่ไปเปนแต่ไปชมนางเทพอัปสรกัญญา แต่จะซื้อมาเหมือนผู้หญิงจีนไม่ได้ ต้องกลับมาแผลงรัง ถ้ากระนั้นซื้อได้แต่เครื่องแต่งนางสวรรค์ มาแต่งนางมนุษย์เราที่นี้เล่นบ้างก็จะดีอยู่ พอดูเล่นประหลาด ๆ" แม้จะมิได้หญิงฝรั่งมาเป็นบาทบริจาริกา แต่พระองค์มีพระสนมเป็นหญิงต่างด้าวรับราชการอยู่ เช่น เจ้าจอมมารดาดวงคำจากกรุงเวียงจันทน์ พระองค์เจ้ากำโพชราชสุดาดวงจากกรุงกัมพูชา และตนกูสุเบียจากกรุงลิงกา หากบาทบริจาริกาสองนางหลังนี้ประสูติกาลพระราชบุตร พระราชบุตรนั้นจะมีฐานันดรศักดิ์เป็นเจ้าฟ้า เพราะมีมารดาเป็นเจ้าหญิงต่างด้าวหรือเป็นธิดาเจ้าประเทศราช แต่เจ้าจอมทั้งสองก็มิได้ประสูติกาลพระราชบุตรเลย

บาทบริจาริกาเหล่านี้จะอาศัยอยู่ในเขตพระราชฐานชั้นใน แอนนา ลีโอโนเวนส์ ครูสอนภาษาอังกฤษในราชสำนัก อธิบายว่าภายในเขตพระราชฐานชั้นในนั้นมีลักษณะเหมือนเป็นเมืองย่อม ๆ มีร้านรวง ถนน ตลาด และสวน ที่มีสตรีดูแลอยู่ทั้งหมด หญิงที่ถวายตัวแก่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวนั้นมีมาก นอกจากการปรนนิบัติพัดวีพระเจ้าอยู่หัวแล้ว ก็ล้วนมีหน้าที่อื่น ๆ กันตามสมควร เช่น เย็บปักถักร้อย ทำพวงมาลัย ทำอาหารคาวหวาน เป็นนางละครหรือนักดนตรีมโหรี และหลายคนไม่มีโอกาสได้ถวายตัวไปถึงห้องพระบรรทมของพระเจ้าอยู่หัวเลย แอนนา ลีโอโนเวนส์กล่าวถึงกิจกรรมในราชสำนักและการปรนนิบัติของนางบาทบริจาริกาไว้ว่า "ตอนบ่าย 2 พระองค์ [พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว] ตื่นบรรทมเองโดยมีพวกผู้หญิงช่วยกันสรงน้ำและชโลมน้ำมันให้ จากนั้นพระองค์เสด็จไปยังห้องเสวยซึ่งจะจัดเสิร์ฟอาหารมื้อใหญ่สุดของวันถวาย พระองค์สนทนาปราศรัยกับบรรดาชายาและสนมคนโปรด พระองค์อุ้มลูก ๆ กอดลูก สรรหาคำถามชวนขันหรือน่าพิศวงมาถามลูก ๆ ไม่หยุดหย่อน ทั้งยังทำหน้าตาตลก ๆ หยอกล้อลูก ๆ วัยทารก ยิ่งโปรดแม่ก็ยิ่งรักลูก ความรักลูกเป็นคุณสมบัติอันหนักแน่นมั่นคงของผู้มีอำนาจเด็ดขาดหากโดดเดี่ยวเดียวดายผู้นี้ พวกเขามัดใจพระองค์ด้วยความน่ารักและความไว้วางใจ ทำให้พระองค์สดชื่นกระปรี้กระเปร่าไปกับท่าทางไร้เดียงสาของลูก ๆ ที่ช่างร่าเริง สง่างาม และน่าเอ็นดูนัก"

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงประกาศไว้ ความว่า "อนึ่ง ผู้หญิงบ้านนอกขอกนา เปนลูกเลขไพร่หลวงไพร่สมทาสขุนนาง ในหลวงไม่เอาเปนเมียดอก เกลือกจะมีลูกออกมา จะเสียเกียรติยศ แต่ผู้นำผู้หญิงงาม ๆ มาให้ก็ดีใจอยู่ ด้วยจะให้มีกิตติศัพท์เล่าฤๅว่า ยังไม่ชราภาพนัก จึงมีผู้หาเมียให้เท่านั้นดอก จึงรับไว้แล้วให้หัดเปนลครบ้าง มโหรีบ้าง เล่นการต่าง ๆ ไปโดยสมควร จะได้ทำหม่นหมองในคนต่ำ ๆ เลว ๆ นั้นหามิได้ ถ้าบิดามารดามาร้องจะขอตัวคืนไป ฤๅตัวร้องจะออกเอง ก็ไปง่าย ๆ ดี ๆ ผู้หญิงนั้นก็บริสุทธิ์อยู่ไม่เศร้าหมอง" และมีพระกรุณาอนุญาตให้เจ้าจอมหม่อมห้ามลาออกจากราชการได้ ยกเว้นแต่ผู้ที่มีพระราชบุตรกับพระเจ้าอยู่หัว เพราะเกรงว่าจะเสียเกียรติแห่งพระเจ้าลูกเธอ หญิงที่ออกจากราชการแล้วจะออกไปสมรสใหม่ก็ไม่ทรงห้าม ดังในประกาศความว่า "ใคร ๆ ไม่สบายจะใคร่กราบถวายบังคม ลาออกนอกราชการไปอยู่วังเจ้าบ้านขุนนางบ้านบิดามารดา จะมีลูกมีผัวให้สบายประการใด ก็อย่าให้กลัวความผิดเลย ให้กราบทูลถวายบังคมลาโดยตรง แล้วก็จะโปรดให้ไปตามปรารถนาโดยสะดวก ไม่กักขังไว้ แลไม่ให้มีความผิดแก่ผู้นั้นแลผู้ที่จะเป็นผัวนั้นเลย ห้ามแต่อย่าให้สนสื่อ หาชู้หาผัวแต่ตัวยังอยู่ในราชการ แต่เจ้าจอมมารดาในพระเจ้าลูกเธอ จะโปรดให้ออกนอกราชการไปมีผัวใหม่ไม่ได้ จะเสียเกียรติยศพระเจ้าลูกเธอไป เมื่อจะใคร่ออกนอกราชการ เพียงจะอยู่กับพระเจ้าลูกเธอไม่มีผัวก็จะทรงพระกรุณาโปรด" หนังสือพิมพ์ Bangkok Calender ฉบับ พ.ศ. 2406 รายงานว่ามีบาทบริจาริกาทูลเกล้าถวายฎีกาขอออกจากราชการจำนวน 27 คน

รายพระนามและรายนาม

พระภรรยาเจ้า

ลำดับ	พระบรมฉายาลักษณ์	พระนาม	พระชาติตระกูล	หมายเหตุ
1.		สมเด็จพระนางเธอ พระองค์เจ้าโสมนัสวัฒนาวดี ในที่สมเด็จพระนางนาฏบรมอรรคราชเทวี ตำแหน่ง : พระอัครมเหสี พระนามเดิม: หม่อมเจ้าโสมนัส ในพระองค์เจ้าลักขณานุคุณ พระราชสมภพ : 21 ธันวาคม พ.ศ. 2377 สวรรคต : 10 ตุลาคม พ.ศ. 2395 (17 พรรษา)	พระราชชนก : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าลักขณานุคุณ พระราชชนนี : เจ้าจอมมารดางิ้ว (สกุลเดิม สุวรรณทัต) พระราชโอรส : สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าโสมนัส
2.		สมเด็จพระนางเธอ พระองค์เจ้ารำเพยภมราภิรมย์ ในที่สมเด็จพระนางนาถราชเทวี ตำแหน่ง : พระอัครมเหสี พระนามเดิม: หม่อมเจ้ารำเพย ในกรมหมื่นมาตยาพิทักษ์ พระราชสมภพ : 17 กรกฎาคม พ.ศ. 2377 สวรรคต : 9 กันยายน พ.ศ. 2404 (27 พรรษา)	พระราชชนก : สมเด็จพระบรมราชมาตามหัยกาเธอ กรมหมื่นมาตยาพิทักษ์ พระราชชนนี : หม่อมน้อย พระราชบุตร : พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมหลวงวิสุทธิกระษัตริย์ สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระจักรพรรดิพงษ์ สมเด็จพระราชปิตุลา บรมพงศาภิมุข กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช
3.		หม่อมเจ้าพรรณราย พระนามเดิม: หม่อมเจ้าแฉ่ ในกรมหมื่นมาตยาพิทักษ์ ประสูติ : 9 พฤษภาคม พ.ศ. 2381 สิ้นพระชนม์ : 22 มิถุนายน พ.ศ. 2457 (76 ปี)	พระชนก : สมเด็จพระบรมราชมาตามหัยกาเธอ กรมหมื่นมาตยาพิทักษ์ พระชนนี : หม่อมกิ่ม (สกุลเดิม แซ่จิ๋ว) พระราชบุตร : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนขัตติยกัลยา สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์

บาทบริจาริกา

เจ้าจอมมารดา

ลำดับ	รูป	นาม	ชาติตระกูล	หมายเหตุ
1.		เจ้าจอมมารดากลิ่น ตำแหน่ง : พระสนมเอก นามเดิม: กลิ่น, ซ่อนกลิ่น (สกุลเดิม คชเสนี) เกิด : พ.ศ. 2377 ถึงแก่อสัญกรรม : 13 พฤศจิกายน พ.ศ. 2468 (91 ปี)	บิดา : พระยาดำรงราชพลขันธ์ (จุ้ย คชเสนี) มารดา : ไม่มีข้อมูล พระราชโอรส : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์
2.		เจ้าจอมมารดาเกศ, เกษ เกิด : พ.ศ. 2362 ถึงแก่อสัญกรรม : 9 กรกฎาคม พ.ศ. 2458 (96 ปี)	บิดา : ไม่มีข้อมูล มารดา : ไม่มีข้อมูล พระราชธิดา : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประภัศร
3.		นามเดิม: แก้ว (สกุลเดิม บุรณศิริ) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : 24 มกราคม พ.ศ. 2444	บิดา : ไม่มีข้อมูล มารดา : ไม่มีข้อมูล พระราชธิดา : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวาณีรัตนกัญญา
4.		เจ้าจอมมารดาเขียน นามเดิม: เขียน (สกุลเดิม สิริวันต์) ฉายา : เขียนอิเหนา เกิด : พ.ศ. 2385 ถึงแก่อสัญกรรม : พ.ศ. 2484 (99 ปี)	บิดา : อ้น สิริวันต์ มารดา : อิ่ม (สกุลเดิม สุวรรณทัต) พระราชโอรส : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์
5.		เจ้าจอมมารดาจันทร์ ตำแหน่ง : พระสนมเอก นามเดิม: จันทร์ (สกุลเดิม สุขสถิต) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : 24 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2448	บิดา : พระยาพิพิธสมบัติ (สุก สุขสถิต) มารดา : ไม่มีข้อมูล พระราชบุตร : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทักษิณชา นราธิราชบุตรี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ามัณยาภาธร พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงอดิศรอุดมเดช พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นทิวากรวงษ์ประวัติ
6.		เจ้าจอมมารดาชุ่ม นามเดิม: ชุ่ม (สกุลเดิม โรจนดิศ) เกิด : พ.ศ. 2387 ถึงแก่อสัญกรรม : 13 กรกฎาคม พ.ศ. 2466 (80 ปี)	บิดา : พระยาอัพภันตริกามาตย์ (ดิศ โรจนดิศ) มารดา : คล้าย พระราชโอรส : สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ
7.		เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : 17 ธันวาคม พ.ศ. 2451	บิดา : พระยานเรนบริรักษ์ (ก้อน) มารดา : ไม่มีข้อมูล พระราชธิดา : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงไม่มีพระนาม
8.		เจ้าจอมมารดาดวงคำ นามเดิม: เจ้าหนูมั่นแห่งเวียงจันทน์ ฉายา : มั่นดวงคำ เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : 29 ตุลาคม พ.ศ. 2449	บิดา : เจ้าคลี่แห่งเวียงจันทน์ มารดา : เจ้าท่อนแก้วแห่งเวียงจันทน์ พระราชธิดา : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านารีรัตนา พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประดิษฐาสารี
9.		ตำแหน่ง : พระสนมเอก นามเดิม: ตลับ (สกุลเดิม บุณยรัตพันธุ์) เกิด : พ.ศ. 2375 ถึงแก่อสัญกรรม : พ.ศ. 2427 (52 ปี)	บิดา : เจ้าพระยาภูธราลัย (นุช บุณยรัตพันธุ์) มารดา : ไม่มีข้อมูล พระราชบุตร : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงไม่มีพระนาม พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูธเรศธำรงศักดิ์ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากาพย์กนกรัตน์
10.		เจ้าจอมมารดาเที่ยง ตำแหน่ง : พระสนมเอก นามเดิม: เที่ยง (สกุลเดิม โรจนดิศ) เกิด : 27 ธันวาคม พ.ศ. 2374 ถึงแก่อสัญกรรม : 24 มกราคม พ.ศ. 2456 (81 ปี)	บิดา : พระยาอัพภันตริกามาตย์ (ดิศ โรจนดิศ) มารดา : คล้าย พระราชบุตร : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสมรรัตนศิริเชฐ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเสวตรวรลาภ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีนาคสวาดิ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นราชศักดิ์สโมสร พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากนกวรรณเลขา พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงไม่มีพระนาม พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป​ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแขไขดวง พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจรูญฤทธิเดช พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพวงสร้อยสอางค์
11.		เจ้าจอมมารดาน้อย นามเดิม: คุณหญิงน้อย เกิด : 24 ตุลาคม พ.ศ. 2348 ถึงแก่อสัญกรรม : พ.ศ. 2389–2400 (ราว 41–52 ปี)	บิดา : พระอินทร์อภัย (พระนามเดิม เจ้าฟ้าทัศไภย) มารดา : ไม่มีข้อมูล พระราชบุตร : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมเหศวรศิววิลาส พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธร
12.		นามเดิม: บัว (สกุลเดิม ณ นคร) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : 31 มีนาคม พ.ศ. 2441	บิดา : เจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อย ณ นคร) มารดา : ท่านผู้หญิงอิน พระราชบุตร : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเฉลิมลักษณเลิศ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนศิริธัชสังกาศ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอรไทยเทพกัญญา พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนมรุพงษ์ศิริพัฒน์ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าดำรงฤทธิ์
13.		เจ้าจอมมารดาเปี่ยม ตำแหน่ง : พระสนมเอก นามเดิม: เปี่ยม (สกุลเดิม สุจริตกุล) ประสูติ : 5 มีนาคม พ.ศ. 2381 พิราลัย : 13 เมษายน พ.ศ. 2447 (66 ปี)	พระชนก : หลวงอาสาสำแดง (แตง) พระชนนี : ท้าวสุจริตธำรง (นาค) พระราชบุตร : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอุณากรรณอนันตนรไชย สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ สมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์ พระบรมราชเทวี สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์
14.		เจ้าจอมมารดาพึ่ง, ผึ้ง ตำแหน่ง : พระสนมเอก นามเดิม: เต่า (สกุลเดิม อินทรวิมล) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : 9 มีนาคม พ.ศ. 2433 (53 ปี)	บิดา : พระยาราชสงคราม (อิน อินทรวิมล) มารดา : ไม่มีข้อมูล พระราชบุตร : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทักษิณาวัฏ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากร พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์
15.		นามเดิม: พุ่ม (สกุลเดิม ณ ราชสีมา) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : นายศัลยวิชัย (ทองคำ ณ ราชสีมา) มารดา : ไม่มีข้อมูล พระราชธิดา : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพุทธประดิษฐา
16.		เจ้าจอมมารดาเพ็ง นามเดิม: หุ่น ฉายา : หุ่นเมขลา เกิด : พ.ศ. 2386 ถึงแก่อสัญกรรม : 28 กันยายน พ.ศ. 2432	บิดา : หลวงราชภัตการ (จีนเอ็ง) มารดา : ไม่มีข้อมูล พระราชธิดา : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้านงคราญอุดมดี
17.		เจ้าจอมมารดาแพ ตำแหน่ง : พระสนมเอก นามเดิม: แพ (สกุลเดิม ธรรมสโรช) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : 5 พฤศจิกายน พ.ศ. 2404	บิดา : พระสำราญหฤทัย (อ้าว ธรรมสโรช) มารดา : ท้าวทรงกันดาล (สี ธรรมสโรช) พระราชบุตร : หม่อมยิ่ง พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพักตร์พิมลพรรณ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบรรจบเบญจมา
18.		เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : ไม่มีข้อมูล มารดา : ไม่มีข้อมูล ญาติ : พระยาราชรองเมือง พระราชบุตร : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงไม่มีพระนาม พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเสมอสมัยหรรษา
19.		เจ้าจอมมารดาวาด ตำแหน่ง : พระสนมเอก นามเดิม : แมว (สกุลเดิม งามสมบัติ) ฉายา : แมวอิเหนา เกิด : 11 มกราคม พ.ศ. 2384 ถึงแก่อสัญกรรม : 25 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2482 (98 ปี)	บิดา : สมบุญ งามสมบัติ มารดา : ท้าวปฏิบัติบิณฑทาน (ถ้วย) พระราชโอรส : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา
20.		เจ้าจอมมารดาสังวาล ตำแหน่ง : พระสนมโท นามเดิม: ปล้อง (สกุลเดิม ณ ราชสีมา) สมญา : หนูสังวาลย์ เกิด : พ.ศ. 2381 ถึงแก่อสัญกรรม : 8 กันยายน พ.ศ. 2456 (75 ปี)	บิดา : นายศัลวิไชย (ทองคำ ณ ราชสีมา) มารดา : น้อย (สกุลเดิม ปาณิกบุตร) พระราชบุตร : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสาตรศุภกิจ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเจริญรุ่งราษี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากาญจนากร
21.		เจ้าจอมมารดาสำลี ตำแหน่ง : พระสนมเอก นามเดิม: สำลี (สกุลเดิม บุนนาค) เกิด : พ.ศ. 2378 ถึงแก่อสัญกรรม : 21 มกราคม พ.ศ. 2443 (65 ปี)	บิดา : สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ (ทัต บุนนาค) มารดา : คล้าย พระราชบุตร : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแดง พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเขียว พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบุษบงเบิกบาน สมเด็จพระปิตุจฉาเจ้า สุขุมาลมารศรี พระอัครราชเทวี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงทิพยรัตนกิริฏกุลินี
22.		เจ้าจอมมารดาสุ่น นามเดิม: ยี่สุ่น (สกุลเดิม สุกุมลจันทร์) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : 3 กันยายน พ.ศ. 2443	บิดา : พระยาสุรินทรราชเสนี (จั่น สุกุมลจันทร์) มารดา : คุณหญิงกลิ่น พระราชธิดา : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประพาฬรัศมี
23.		เจ้าจอมมารดาหม่อมราชวงศ์แสง นามเดิม: หม่อมราชวงศ์แสง (สกุลเดิม ปาลกะวงศ์) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : หม่อมเจ้านิ่ม ปาลกะวงศ์ มารดา : หม่อมฟัก ปาลกะวงศ์ ณ อยุธยา พระราชธิดา : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประสานศรีใส พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประไพศรีสอาด
24.		เจ้าจอมมารดาหรุ่น นามเดิม : หรุ่น (สกุลเดิม ศุภมิตร) เกิด : พ.ศ. 2384 ถึงแก่อสัญกรรม : 7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2472 (88 ปี)	บิดา : พระยาอภัยพิพิธ (กระต่าย ศุภมิตร) มารดา : คุณหญิงแจ่ม พระราชธิดา : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอรุณวดี
25.		เจ้าจอมมารดาห่วง เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : พ.ศ. 2463	บิดา : ขุนเทพฯ มารดา : เกษ พระราชบุตร : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบุษบันบัวผัน พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเจริญกมลสุขสวัสดิ์
26.		เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : ขุนศรีสัทาภัตร (อิ่ม) มารดา : ไม่มีข้อมูล พระราชธิดา : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเสาวภาคย์พรรณ
27.		เจ้าจอมมารดาหุ่น เกิด : พ.ศ. 2383 ถึงแก่อสัญกรรม : 16 มีนาคม พ.ศ. 2467	บิดา : ไม่มีข้อมูล มารดา : ไม่มีข้อมูล ญาติ : เจ้าจอมเถ้าแก่คนหนึ่ง พระราชโอรส : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสมมตอมรพันธุ์
28.		เจ้าจอมมารดาเหม ฉายา : แฝดเหม เกิด : พ.ศ. 2382 ถึงแก่อสัญกรรม : 18 พฤศจิกายน พ.ศ. 2465 (83 ปี)	บิดา : พระอัคนีสร (พิณ) มารดา : แย้ม (สกุลเดิม สุวรรณทัต) พระราชโอรส : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีเสาวภางค์
29.		ตำแหน่ง : พระสนมโท นามเดิม: โหมด (สกุลเดิม อินทรวิมล) เกิด : พ.ศ. 2381 ถึงแก่อสัญกรรม : 21 พฤษภาคม พ.ศ. 2462 (81 ปี)	บิดา : พระยาราชสงคราม (อิน อินทรวิมล) มารดา : ไม่มีข้อมูล พระราชบุตร : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ามณฑานพรัตน์ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา
30.		เจ้าจอมมารดาอิ่ม, อินทร์ เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : 19 ตุลาคม พ.ศ. 2450	บิดา : พระยาสวัสดินิกร (มิ่ง) มารดา : ไม่มีข้อมูล พระราชธิดา : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงไม่มีพระนาม
31.		เจ้าจอมมารดาเอม นามเดิม: เอม (สกุลเดิม นาครทรรพ) เกิด : พ.ศ. 2382 ถึงแก่อสัญกรรม : 5 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2456 (75 ปี)	บิดา : หลวงปราณีประชาชน (แมลงทับ นาครทรรพ) มารดา : เอี่ยม พระราชบุตร : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนงค์นพคุณ
32.		เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : 3 ตุลาคม พ.ศ. 2443	บิดา : ไม่มีข้อมูล มารดา : ไม่มีข้อมูล ญาติ : พระยาอนุชิตชาญไชย (อ้น หรือ อุ่น) พระราชโอรส : พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีพัฒนา

เจ้าจอม

ลำดับ	รูป	นาม	ชาติตระกูล	หมายเหตุ
1.		เจ้าจอมกลิ่น นามเดิม : กลิ่น (สกุลเดิม ณ นคร) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : เจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อย ณ นคร) มารดา : ไม่มีข้อมูล	ภายหลังได้เป็น ท้าวศรีสัจจา ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
2.		เจ้าจอมกลีบ นามเดิม : กลีบ (สกุลเดิม บุณยรัตพันธุ์) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : หลวงอนุชิตพิทักษ์ (วงศ์ บุณยรัตพันธุ์) มารดา : ไม่มีข้อมูล
3.		เจ้าจอมกลีบ เกิด : พ.ศ. 2391 ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาปรีชาชีพ (กระต่าย) มารดา : ไม่มีข้อมูล	ขอลาออกจากราชการเมื่ออายุ 15 ปี เพราะมีมรดกจากการมรณกรรมของบิดาไว้เลี้ยงตัวได้
4.		เจ้าจอมพระองค์เจ้ากำโพชราชสุดาดวง พระนามเดิม : นักเยี่ยม ประสูติ : พ.ศ. 2394 สิ้นพระชนม์ : ไม่มีข้อมูล	พระชนก : พระบาทสมเด็จพระนโรดม บรมรามเทวาวตาร พระชนนี : เจ้าจอมมารดาน้อม
5.		เจ้าจอมกุหลาบ นามเดิม : กุหลาบ (สกุลเดิม ณ นคร) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระอุทัยธานี (ม่วง ณ นคร) มารดา : ไม่มีข้อมูล
6.		เจ้าจอมกุหลาบ นามเดิม : กุหลาบ (สกุลเดิม ณ สงขลา) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : เจ้าพระยาวิเชียรคีรี (เม่น ณ สงขลา) มารดา : ท่านผู้หญิงสุทธิ์
7.		เจ้าจอมเกด เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : ไม่มีข้อมูล มารดา : ไม่มีข้อมูล
8.		เจ้าจอมเกตุ นามเดิม : เกตุ (สกุลเดิม ณ นคร) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาวิชิตสรไกร (กล่อม ณ นคร) มารดา : ไม่มีข้อมูล
9.		เจ้าจอมเขียน นามเดิม : เขียน (สกุลเดิม ณ นคร) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาเสนานุชิด (นุช ณ นคร) มารดา : ไม่มีข้อมูล
10.		เจ้าจอมแจ่ม นามเดิม : แจ่ม (สกุลเดิม บุณยรัตพันธุ์) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : เจ้าพระยาภูธราภัย (นุช บุณยรัตพันธุ์) มารดา : ไม่มีข้อมูล	ลาออกจากราชการ
11.		เจ้าจอมจับ นามเดิม : จับ (สกุลเดิม ณ นคร) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : เจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อยกลาง ณ นคร) มารดา : ไม่มีข้อมูล
12.		เจ้าจอมช้อย นามเดิม : ช้อย (สกุลเดิม โรจนดิศ) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาอัพภันตริกามาตย์ (ดิศ โรจนดิศ) มารดา : ไม่มีข้อมูล
13.		เจ้าจอมตาด เกิด : พ.ศ. 2369 ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : นายศรีมหาดเล็ก มารดา : ไม่มีข้อมูล	ลาออกจากราชการเมื่ออายุ 37 ปี เดิมถวายตัวเป็นพนักงานชวาลามาตั้งแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ลาออกเพราะอยากใช้ชีวิตนอกพระราชวัง
14.		เจ้าจอมทองดี เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : ไม่มีข้อมูล มารดา : ไม่มีข้อมูล
15.		เจ้าจอมทับทิม นามเดิม : ทับทิม (สกุลเดิม ณ นคร) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาเสนานุชิด (นุช ณ นคร) มารดา : ไม่มีข้อมูล
16.		เจ้าจอมทับทิม นามเดิม : ทับทิม (สกุลเดิม เพ็ญกุล) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : เจ้าพระยามหินทรศักดิ์ธำรง (เพ็ง เพ็ญกุล) มารดา : ท่านผู้หญิงหุ่น	หลังสิ้นรัชกาล ได้ทูลลาออกไปสมรสกับพระยาราชานุประพันธ์ (สุดใจ บุนนาค)
17.		เจ้าจอมทับทิม นามเดิม : ทับทิม (สกุลเดิม วัชโรทัย) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระจำนงภูษิต (อยู่ วัชโรทัย) มารดา : ไม่มีข้อมูล
18.		เจ้าจอมทับทิม นามเดิม : ทับทิม (สกุลเดิม สุรคุปต์) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาราชสุภาวดี (ปาน สุรคุปต์) มารดา : ไม่มีข้อมูล
19.		เจ้าจอมทิพย์ เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : ไม่มีข้อมูล มารดา : ไม่มีข้อมูล
20.		เจ้าจอมนวน นามเดิม : นวน (สกุลเดิม บุณยรัตพันธุ์) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : เจ้าพระยาภูธราภัย (นุช บุณยรัตพันธุ์) มารดา : ไม่มีข้อมูล	ลาออกจากราชการ
21.		เจ้าจอมบุนนาค เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : ไม่มีข้อมูล มารดา : ไม่มีข้อมูล
22.		เจ้าจอมประทุม นามเดิม : เจ้าประทุมแห่งเวียงจันทน์ เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : เจ้าอนุวงศ์ หรือเจ้าจันทรเทพสุริยวงศ์เมืองมุกดาหาร มารดา : ไม่มีข้อมูล
23.		เจ้าจอมปริก เกิด : พ.ศ. 2390 ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : หลวงอุดมจินดา มารดา : ไม่มีข้อมูล	ขอลาออกจากราชการเมื่ออายุ 16 ปี ตามความประสงค์ของมารดา และมีทักษะการเป็นนางละครสามารถเลี้ยงตัวได้
24.		เจ้าจอมเปลี่ยน เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : ไม่มีข้อมูล มารดา : ไม่มีข้อมูล
25.		เจ้าจอมเป้า นามเดิม : เป้า (สกุลเดิม ณ นคร) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาบริรักษ์ภูธร (แสง ณ นคร) มารดา : ไม่มีข้อมูล
26.		เจ้าจอมเผือก เกิด : พ.ศ. 2368 ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาประชาชีพ (คต) มารดา : ไม่มีข้อมูล	ขอลาออกจากราชการเมื่ออายุ 38 ปี เดิมเป็นเจ้าจอมอยู่งานในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว และเป็นพนักงานชวาลาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ลาออกเพราะอยากใช้ชีวิตนอกพระราชวัง
27.		เจ้าจอมพร้อม นามเดิม : พร้อม (สกุลเดิม บุณยรัตพันธุ์) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาสีหราชฤทธิไกร (แย้ม บุณยรัตพันธุ์) มารดา : คุณหญิงกลาง	หลังสิ้นรัชกาล ได้ทูลลาออกมาสมรสกับพระยาประสการีวงศ์ (ชาย) และพระสถลรัฐยาภิบาล (นุ้ย บุณยรัตพันธุ์)
28.		เจ้าจอมนักพลอย พระนามเดิม : นักพลอย ประสูติ : ไม่มีข้อมูล สิ้นพระชนม์ : ไม่มีข้อมูล	พระชนก : พระบาทสมเด็จพระนโรดม บรมรามเทวาวตาร พระชนนี : ไม่มีข้อมูล
29.		เจ้าจอมพัน เกิด : พ.ศ. 2391 ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : ขุนชำนาญคดี มารดา : ไม่มีข้อมูล	ออกจากราชการเมื่ออายุ 15 ปี เพราะเป็นคนมือไว จึงถูกเชิญให้ออกจากราชการ
30.		เจ้าจอมพุ่ม เกิด : พ.ศ. 2390 ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาปรีชาชีพ (กระต่าย) มารดา : ไม่มีข้อมูล	ขอลาออกจากราชการเมื่ออายุ 16 ปี เพราะมีมรดกจากการมรณกรรมของบิดาไว้เลี้ยงตัวได้
31.		เจ้าจอมรุน เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาอภัยพิพิธ (กระต่าย) มารดา : ไม่มีข้อมูล
32.		เจ้าจอมเล็ก เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : นุช มารดา : ท้าวทองกีบม้า (กลีบ)
33.		เจ้าจอมหม่อมหลวงเลี่ยม นามเดิม : หม่อมหลวงเลี่ยม เทพหัสดิน เกิด : พ.ศ. 2385 ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาราชภักดี (หม่อมราชวงศ์ช้าง เทพหัสดิน) มารดา : ไม่มีข้อมูล	ลาออกจากราชการเมื่ออายุ 21 ปี เดิมถวายตัวเป็นพนักงานพระแสง แต่ลาออกเพราะป่วยเป็นโรคลมสันดาน
34.		เจ้าจอมเลี่ยม เกิด : พ.ศ. 2391 ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : หลวงอุธยานานิกรณ์ มารดา : ไม่มีข้อมูล	ลาออกจากราชการเมื่ออายุ 15 ปี ลาออกเพราะ "...หูตาน่ากลัวนัก ขัดใจก็ออกเสีย บิดามารดาก็เห็นชอบด้วย"
35.		เจ้าจอมวัน นามเดิม : วัน (สกุลเดิม บุนนาค) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาวรพงศ์พิพัฒน์ (แย้ม บุนนาค) มารดา : คุณหญิงทองคำ
36.		เจ้าจอมวาศ นามเดิม : วาศ (สกุลเดิม บุณยรัตพันธุ์) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : จมื่นมณเฑียรพิทักษ์ (สวัสดิ์ บุณยรัตพันธุ์) มารดา : ไม่มีข้อมูล	หลังสิ้นรัชกาล ได้ทูลลาออกไปสมรสกับเจ้าพระยาศรีธรรมาธิราช (เวก บุณยรัตพันธุ์)
37.		เจ้าจอมสังวาล เกิด : พ.ศ. 2388 ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาราชสมบัติ มารดา : ไม่มีข้อมูล	ลาออกจากราชการเมื่ออายุ 18 ปี ตามความประสงค์ของมารดา และมีทักษะการเป็นนางละครสามารถเลี้ยงตัวได้
38.		เจ้าจอมสารภี เกิด : พ.ศ. 2391 ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : ขุนบุรินทรเก่า มารดา : ไม่มีข้อมูล	ลาออกจากราชการเมื่ออายุ 15 ปี ให้ออกเพราะ "...รูปพรรณ์ก็ชอบกลอยู่..." และ "...ทรงเห็นว่ามีกิริยาแง่งอนศึกษามากเกินการไป..."
39.		เจ้าจอมตนกูสุเบีย พระนามเดิม : เติงกูซาฟียะฮ์ บินตี อัลมาร์ฮุม ซุลตัน มูฮัมเมด มูอัซซัม ชะฮ์ ประสูติ : ไม่มีข้อมูล สิ้นพระชนม์ : 16 มกราคม พ.ศ. 2437	พระชนก : สุลต่านมูฮัมมัดที่ 2 มูอัซซัม ชะฮ์ แห่งเรียว-ลิงกา พระชนนี : เติงกูเกิลซุม เลอบาร์ ปูติฮ์แห่งตรังกานู (หรือตนกูลีปอ)	หลังสิ้นรัชกาล ได้ทูลลาออกไปสมรสกับเติงกูลง บินเติงกูกูดิน
40.		เจ้าจอมเสงี่ยม นามเดิม : เสงี่ยม (สกุลเดิม อมาตยกุล) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาอุไทยมนตรี (ขลิบ อมาตยกุล) มารดา : จั่น
41.		เจ้าจอมแสง เกิด : พ.ศ. 2367 ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาเพชรชฎา (น้อย) มารดา : ไม่มีข้อมูล	ลาออกจากราชการเมื่ออายุ 39 ปี เคยเป็นเจ้าจอมอยู่งานในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นพนักงานพระสุธารสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ลาออกเพื่อไปใช้ชีวิตออกพระราชวัง
42.		เจ้าจอมหนูชี นามเดิม : หนูชี (สกุลเดิม ณ นคร) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : เจ้าพระยามหาศิริธรรม (น้อยใหญ่ ณ นคร) มารดา : ท่านผู้หญิงเผือก
43.		เจ้าจอมหนูสุด นามเดิม : สุด (สกุลเดิม บุนนาค) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระสุริยภักดี (สนิท บุนนาค) มารดา : จัน
44.		เจ้าจอมหุ่น เกิด : พ.ศ. 2383 ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระหฤทัย มารดา : ไม่มีข้อมูล	ลาออกจากราชการเมื่ออายุ 23 ปี ถวายตัวแก่พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นเจ้าจอมอยู่งานในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ขอลาออกเพื่อไปใช้ชีวิตออกพระราชวัง
45.		เจ้าจอมเหลี่ยม เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : ไม่มีข้อมูล มารดา : ไม่มีข้อมูล
46.		เจ้าจอมองุ่น เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : ไม่มีข้อมูล มารดา : ไม่มีข้อมูล
47.		เจ้าจอมอรุ่น ฉายา : อรุ่นบุษบา เกิด : พ.ศ. 2385 ถึงแก่อสัญกรรม : 18 พฤษภาคม พ.ศ. 2467 (82 ปี)	บิดา : หลวงมหามนเทียร (จุ้ย) มารดา : นุ่ม	หลังสิ้นรัชกาล ได้ทูลลาออกไปสมรสกับพระยาอรรคราชนาคภักดี (เนตร เนตรายน)
48.		เจ้าจอมอำพัน นามเดิม : อำพัน (สกุลเดิม ณ นคร) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระอุทัยธานี (ม่วง ณ นคร) มารดา : ไม่มีข้อมูล
49.		เจ้าจอมอิ่ม นามเดิม : อิ่ม (สกุลเดิม ณ นคร) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : เจ้าพระยานครศรีธรรมราช (น้อยกลาง ณ นคร) มารดา : ไม่มีข้อมูล
50.		เจ้าจอมอิ่ม นามเดิม : อิ่ม (สกุลเดิม บุณยรัตพันธุ์) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : เจ้าพระยาภูธราภัย (นุช บุณยรัตพันธุ์) มารดา : ไม่มีข้อมูล	หลังสิ้นรัชกาล ได้ทูลลาออกไปสมรสกับพระยาสีหราชฤทธิไกร (แย้ม บุณยรัตพันธุ์)
51.		เจ้าจอมเอี่ยม นามเดิม : เอี่ยม (สกุลเดิม จาตุรงคกุล) เกิด : ไม่มีข้อมูล ถึงแก่อสัญกรรม : ไม่มีข้อมูล	บิดา : พระยาเสนามหามนตรี (น้อยเอียด จาตุรงคกุล) มารดา : ไม่มีข้อมูล

อ้างอิง

1. พระภรรยาเจ้า และสมเด็จเจ้าฟ้าในรัชกาลที่ 5, หน้า 43-44
2. วิภา จิรภาไพศาล (11 พฤษภาคม 2564). "วิวัฒนาการความเป็นมาของตำแหน่ง "พระภรรยาเจ้า"". ศิลปวัฒนธรรม. สืบค้นเมื่อ 22 พฤษภาคม 2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
3. จุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ พระ. "พระราชนิพนธ์ ธรรมเนียมราชตระกูล ในกรุงสยาม". วชิรญาณ. สืบค้นเมื่อ 22 พฤษภาคม 2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
4. ""หม่อมเจ้าพรรณราย" พระมเหสีผู้ทรง "ออกรับแขกเมือง" สมัยรัชกาลที่ 4". ศิลปวัฒนธรรม. 22 มกราคม 2564. สืบค้นเมื่อ 22 พฤษภาคม 2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
5. สตรีสยามในอดีต, หน้า 244-245
6. สตรีสยามในอดีต, หน้า 246-248
7. นักรบ มูลมานัส (10 ตุลาคม 2561). "เรื่องเล่าเส้นผมเจ้าดารารัศมี ทหารอินเดียนแดง ที่ไขข้อข้องใจว่าทำไมถึง Don't touch my hair!". The Cloud. สืบค้นเมื่อ 22 พฤษภาคม 2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
8. มองสยามผ่านแอนนา, หน้า 163
9. มองสยามผ่านแอนนา, หน้า 121
10. ราชสกุลวงศ์, หน้า 55
11. ราชสกุลวงศ์, หน้า 54
12. ราชสกุลวงศ์, หน้า 63
13. ราชสกุลวงศ์, หน้า 51
14. ราชสกุลวงศ์, หน้า 78
15. ราชสกุลวงศ์, หน้า 69
16. ราชสกุลวงศ์, หน้า 52
17. "ข่าวตาย" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 1 (43): 385. 8 พฤศจิกายน พ.ศ. 2427. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |date= ((help))
18. ราชสกุลวงศ์, หน้า 50
19. ราชสกุลวงศ์, หน้า 60
20. ราชสกุลวงศ์, หน้า 71
21. ราชสกุลวงศ์, หน้า 73
22. ราชสกุลวงศ์, หน้า 58
23. ราชสกุลวงศ์, หน้า 76
24. ราชสกุลวงศ์, หน้า 77
25. ราชสกุลวงศ์, หน้า 67
26. ราชสกุลวงศ์, หน้า 72
27. ราชสกุลวงศ์, หน้า 79
28. ราชสกุลวงศ์, หน้า 62
29. ราชสกุลวงศ์, หน้า 53
30. เทวะวงศ์วโรปการ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา (2465). พระราชหัดถเลขาในพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รวมครั้งที่ 3 (PDF). พระนคร: โสภณพิพรรฒธนากร. p. 12.^[]
31. "ลำดับสกุลบุณยรัตพันธุ์". สาส์นสมเด็จ ลายพระหัตถ์สมเด็จเจ้าฟ้า กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ และสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ภาค 3, หน้า 13
32. สตรีสยามในอดีต, หน้า 248-249
33. เกียรติประวัติตระกูล ณ สงขลา (PDF). ม.ป.ท. 2554. p. 125.
34. เทวะวงศ์วโรปการ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา (2465). พระราชหัดถเลขาในพระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รวมครั้งที่ 3 (PDF). พระนคร: โสภณพิพรรฒธนากร. p. 10.^[]
35. "ลำดับสกุลบุณยรัตพันธุ์". สาส์นสมเด็จ ลายพระหัตถ์สมเด็จเจ้าฟ้า กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ และสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ภาค 3, หน้า 9
36. ลูกท่านหลานเธอ ที่อยู่เบื้องหลังความสำเร็จในราชสำนัก, หน้า 233
37. สุเจน กรรพฤทธิ์. ตามรอยเจ้าอนุวงศ์ คลี่ปมประวัติศาสตร์ไทย-ลาว. กรุงเทพฯ:สารคดี. 2555, หน้า 48-49
38. . นิราศบางยี่ขัน. ม.ป.ท.:โสภณพิพรรฒธนากร. 2465, หน้า 1
39. "ลำดับสกุลบุณยรัตพันธุ์". สาส์นสมเด็จ ลายพระหัตถ์สมเด็จเจ้าฟ้า กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ และสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ภาค 3, หน้า 16-17
40. "ลำดับสกุลบุณยรัตพันธุ์". สาส์นสมเด็จ ลายพระหัตถ์สมเด็จเจ้าฟ้า กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ และสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ ภาค 3, หน้า 12
41. ประวัติบรรพบุรุษ และสกุลวงศ์อมาตยกุล, หน้า 20
42. ชมรมสายสกุลบุนนาค. พระสุริยภักดี (สนิท บุนนาค) 2012-10-28 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน. เรียกดูเมื่อ 18 เมษายน 2556
43. ลูกท่านหลานเธอ ที่อยู่เบื้องหลังความสำเร็จในราชสำนัก, หน้า 235

• Jeffary Finestone. สมุดพระรูปพระราชโอรส พระราชธิดาและพระราชนัดดาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. กรุงเทพ : บริษัทกู๊ดวิว เพรส จำกัด, พ.ศ. 2543. 394 หน้า. ISBN 

• สาระ มีผลกิจ. ราชสำนักฝ่ายในสมัยรัตนโกสินทร์. กรุงเทพฯ : มิวเซียมเพรส, 2551. 296 หน้า. ISBN  ข้อผิดพลาดพารามิเตอร์ใน {{}}: checksum

• ส.พลายน้อย. พระบรมราชินีและเจ้าจอมมารดาแห่งราชสำนักสยาม. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์ฐานบุ๊คส์, ครั้งที่ 5 พ.ศ. 2554. 368 หน้า. ISBN 

• วรรณพร บุญญาสถิตย์. จอมนางแห่งสยาม ในสมัยรัชกาลที่ 4 ถึงรัชกาลที่ 6 กับกระแสวัฒนธรรมตะวันตก. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์สร้างสรรค์บุ๊คส์, พ.ศ. 2549. 338 หน้า. ISBN  ข้อผิดพลาดพารามิเตอร์ใน {{}}: checksum

• ธนากิต. พระบรมราชินีนาถ เจ้าจอมมารดา และเจ้าจอม. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์พีระมิด, พ.ศ. 2543.

ดูเพิ่ม

• รายพระนามพระภรรยาเจ้าและพระสนมในรัชกาลที่ 1 และ พระราชสันตติวงศ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก
• รายพระนามพระภรรยาเจ้าและพระสนมในรัชกาลที่ 2 และ พระราชสันตติวงศ์ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
• รายพระนามพระภรรยาเจ้าและพระสนมในรัชกาลที่ 3 และ พระราชสันตติวงศ์ในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว
• รายพระนามพระภรรยาเจ้าและพระสนมในรัชกาลที่ 4 และ พระราชสันตติวงศ์ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
• รายพระนามพระภรรยาเจ้าและพระสนมในรัชกาลที่ 5 และ พระราชสันตติวงศ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
• ราชสกุล