นครรัฐกำแพงเพชร

นครรัฐกำแพงเพชร เป็นประเทศราชของอาณาจักรอยุธยา โดยมีศูนย์กลางที่เมืองกำแพงเพชร นครรัฐกำแพงเพชรได้รับการสันนิษฐานว่าถูกอาณาจักรอยุธยาแยกออกจากอาณาจักรสุโขทัยตามนโยบายแบ่งแยกแล้วปกครองเพื่อผนวกอาณาจักรสุโขทัย ภายหลังถูกผนวกเข้าสู่อาณาจักรอยุธยาโดยลดระดับลงเป็นเมืองพญามหานคร

กําแพงเพชรบุรีศรีวิมลาสน์
หลัง พ.ศ. 1904 ไทยสากล–ก่อน พ.ศ. 2000 ไทยสากล
สถานะ	ประเทศราชของอาณาจักรอยุธยา
เมืองหลวง	กำแพงเพชร
การปกครอง	ราชาธิปไตย
กษัตริย์
• หลัง พ.ศ. 1904 ไทยสากล	พระเจ้าญาณดิศ
• พ.ศ. 1940 หรือ 1964	ศรีบรมจักรพรรดิราช
• พ.ศ. 1963	พระยาแสนสอยดาว
ประวัติศาสตร์
• แยกตัวออกจากอาณาจักรสุโขทัย	หลัง พ.ศ. 1904 ไทยสากล
• เหตุการณ์ในจารึกวัดตาเถรขึงหนัง	พ.ศ. 1947
• เหตุการณ์ในจารึกลานเงินเสด็จพ่อพระยาสอย	พ.ศ. 1963
• สงครามตีเมืองไตรตรึงษ์และน่าน	พ.ศ. 1978/1979 ไทยสากล
• สงครามตีเมืองเชียงใหม่	พ.ศ. 1985/1986 ไทยสากล
• ลดระดับลงเป็นเมืองพญามหานคร	ก่อน พ.ศ. 2000 ไทยสากล
ก่อนหน้า ถัดไป อาณาจักรสุโขทัย อาณาจักรอยุธยา
ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ	ประเทศไทย

การสร้างเมืองกำแพงเพชร

ที่ตั้งและข้อสันนิษฐาน

ที่ตั้งของเมืองกำแพงเพชรและเมืองนครชุม

เมืองกำแพงเพชรถูกสร้างขึ้นทางฝั่งตะวันออกของแม่น้ำปิง โดยย้ายศูนย์กลางการปกครองมาจากเมืองนครชุมซึ่งตั้งอยู่ฝั่งตรงข้ามในช่วงต้นพุทธศตวรรษที่ 20 โดยชื่อเมืองกำแพงเพชรปรากฏในจารึกที่ถูกสร้างในช่วงเวลาดังกล่าวคือ จารึกวัดตาเถรขึงหนังและจารึกกฎหมายลักษณะโจร จากการตีความเนื้อหาในจารึกกฎหมายลักษณะโจร ทำให้มีการเสนอว่าสมเด็จพระอินทราชาแห่งอาณาจักรอยุธยาทรงอาจเป็นผู้สร้างเมืองกำแพงเพชร

เดิมเมืองกำแพงเพชรได้รับการสันนิษฐานว่าคือเมืองชากังราว แต่ต่อมาได้มีการเสนอว่าเมืองชากังราวอาจตั้งอยู่ในบริเวณจังหวัดอุตรดิตถ์หรือจังหวัดพิษณุโลก

ตำนานเกี่ยวกับการสร้างเมืองกำแพงเพชร

ตำนานสิงหนวัติกุมารได้บันทึกเรื่องราวการสร้างเมืองกำแพงเพชรโดยพระเจ้าชัยศิริในปี พ.ศ. 1547 หลังจากที่พระองค์ได้ทิ้งเมืองไชยปราการหนีจากกองทัพอาณาจักรสุธรรมวดี ต่อมาตำนานสิงหนวัติกุมารถูกนำไปผูกเข้ากับตำนานท้าวแสนปมและแพร่กระจายไปยังตำนานและพงศาวดารยุคหลัง เช่น จุลยุทธการวงศ์พงศาวดารโยนก และพระราชพงศาวดาร ฉบับหมอบรัดเล

นอกจากนี้ เมืองกำแพงเพชรยังปรากฏในคำให้การชาวกรุงเก่าในชื่อเมืองพิจิตรปราการ โดยเชื้อพระวงศ์ของพระเจ้าปทุมสุริยวงษ์เป็นผู้สร้าง และมีกษัตริย์ปกครอง 2 พระองค์คือ พระเจ้าสุริยราชาในปี พ.ศ. 1717 และพระเจ้าจันทราชาในปี พ.ศ. 1751 ต่อมาพระเจ้าจันทราชาเสด็จไปสร้างเมืองสุโขทัย

ประวัติศาสตร์ช่วงต้น

หลักฐานทางประวัติศาสตร์

ประวัติศาสตร์ช่วงต้นของนครรัฐกำแพงเพชรปรากฏผ่านหลักฐานรูปแบบตำนาน ได้แก่ ตำนานพระพุทธสิหิงค์ โดยสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงสันนิษฐานว่าแต่งขึ้นปลายพุทธศตวรรษที่ 20 ชินกาลมาลีปกรณ์ และรัตนพิมพวงษ์ ซึ่งสันนิษฐานว่าแต่งขึ้นในพุทธศตวรรษที่ 21 โดยทั้งหมดมีเนื้อหาใกล้เคียงกัน

นครรัฐกำแพงเพชรในตำนานพุทธศาสนา

ในรัชกาลพระมหาธรรมราชาที่ 1 แห่งอาณาจักรสุโขทัย สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 แห่งอาณาจักรอยุธยาทรงยึดเมืองสองแคว (เมืองชัยนาทในชินกาลมาลีปกรณ์) ทำให้พระมหาธรรมราชาที่ 1 ทรงต้องส่งบรรณาการเพื่อไถ่เมืองคืน เมื่อสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 ทรงคืนเมืองสองแควให้แล้ว พระมหาธรรมราชาที่ 1 เสด็จไปประทับที่เมืองสองแควและทรงตั้งพระเจ้าญาณดิศเป็นกษัตริย์แห่งกำแพงเพชร เหตุการณ์นี้ได้รับการสันนิษฐานว่า ควรเกิดขึ้นหลัง พ.ศ. 1904 ไทยสากล กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงสันนิษฐานโดยอ้างอิงตำนานพระพุทธสิหิงค์ว่า นครรัฐกำแพงเพชรได้ปกครองหัวเมืองตลอดฝั่งแม่น้ำปิงเพื่อเป็นฐานอำนาจให้กับอยุธยา

ในรัชกาลสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 พระเจ้าญาณดิศทรงทำอุบายส่งพระมารดาไปถวายสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 จนได้รับพระพุทธสิหิงค์จากอยุธยา ต่อมาท้าวมหาพรหม พระอนุชาในพญากือนาแห่งอาณาจักรล้านนาทรงได้ลงมาขอพระพุทธสิหิงค์ไปจากกำแพงเพชร สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 ทรงจะยกทัพมาช่วยแต่ไม่ทันเวลา ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่บันทึกเหตุการณ์เกี่ยวกับพระพุทธสิหิงค์ในทำนองเดียวกัน โดยให้เนื้อหาเพิ่มเติมว่าท้าวมหาพรหมทรงชักชวนให้สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 เสด็จขึ้นไปตีเมืองลำปาง ตรงกับเหตุการณ์ปี พ.ศ. 1929 ไทยสากลในพระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐ

ข้อสันนิษฐานเกี่ยวกับพระเจ้าญาณดิศ

พระเจ้าญาณดิศได้รับการเสนอว่า อาจเป็นบุคคลเดียวกับพระยาศรีเทพาหูราช จากสมมุติฐานว่า พระมารดาของพระเจ้าญาณดิศเป็นบุคคลเดียวกับพระขนิษฐาในพระมหาธรรมราชาที่ 1 ในชินกาลมาลีปกรณ์ และเป็นบุคคลเดียวกับมหาเทวีในจารึกวัดช้างล้อม โดยพระนางอภิเษกสมรสกับสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 นอกจากนี้ พระเจ้าญาณดิศยังได้รับการเสนอว่า อาจเป็นบุคคลเดียวกับขุนสามแก้วเจ้าเมืองสองแควในพระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐ จากสมมุติฐานว่า พระนาม ติปัญญา ในชินกาลมาลีปกรณ์มีความหมายเดียวกับนาม สามแก้ว

กำแพงเพชรภายใต้อิทธิพลของอาณาจักรสุโขทัยและราชวงศ์สุพรรณภูมิ

หลักฐานทางประวัติศาสตร์

นครรัฐกำแพงเพชรช่วงกลางพุทธศตวรรษที่ 20 อาจตกอยู่ภายใต้อิทธิพลของอาณาจักรสุโขทัยและราชวงศ์สุพรรณภูมิแห่งอาณาจักรอยุธยา จากการตีความหลักฐานปฐมภูมิ ได้แก่ จารึกวัดบูรพาราม จารึกวัดตาเถรขึงหนัง และจารึกกฎหมายลักษณะโจร

การขยายอำนาจของอาณาจักรสุโขทัย

หลังจากสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 แห่งอาณาจักรอยุธยาเสด็จสวรรคต พระมหาธรรมราชาที่ 2 แห่งอาณาจักรสุโขทัยทรงประกาศชัยชนะเหนือดินแดนโดยรอบซึ่งปรากฏในจารึกวัดบูรพาราม แม้ว่าจะไม่ปรากฏชื่อเมืองกำแพงเพชรในการพรรณนาถึงอาณาเขตของสุโขทัยเนื่องจากจารึกลบเลือน แต่มีการกล่าวถึงเมืองกำแพงเพชรในจารึกวัดตาเถรขึงหนังว่า ในปี พ.ศ. 1947 มีการนิมนต์พระสงห์จากกำแพงเพชรมาช่วยควบคุมการสร้างวัดศรีพิจิตรกิรติกัลยารามที่เมืองสุโขทัย ทำให้มีการสันนิษฐานว่า นครรัฐกำแพงเพชรในช่วงเวลานั้นมีสถานะเป็นศูนย์กลางทางพุทธศาสนา

ข้อสันนิษฐานจากจารึกกฎหมายลักษณะโจร

พระนครนี้สิทธิสมเด็จบพิตร (มหาราชบุตร)...........ราชศรีบรมจักรพรรดิราชทานได้เสด็จขึ้นเสวย.......ภิรมย์ สมดังพระราชมโนรถทดแทนแดนพระธรรมราชสีมานี้ดุจตาวติงสา พระองค์ท่านเสด็จในกําแพงเพชรบุรีศรีวิมลาสน์ด้วยพระราชศฤงคาร...

— จารึกกฎหมายลักษณะโจร ด้านที่ 1 ช่วงต้น

จารึกกฎหมายลักษณะโจรกล่าวถึงการขึ้นเสวยราชย์ของกษัตริย์พระองค์หนึ่งที่เมืองกำแพงเพชร ทรงพระนามศรีบรมจักรพรรดิราช และมีขุนนางและเจ้าเมืองต่างๆมาเข้าเฝ้า เช่น เมืองศรีสัชนาลัย เมืองนครไทย และเมืองไตรตรึงษ์ เนื่องจากตัวเลขปีศักราชในจารึกชำรุด ทำให้สามารถตีความได้ว่าอาจเป็นปี พ.ศ. 1856, 1916 หรือ 1976 แต่โดยทั่วไป ปีดังกล่าวถูกสันนิษฐานว่า ตรงกับปี พ.ศ. 1940 โดยวันในสัปดาห์จะไม่ตรงกับที่ระบุในจารึก

จากการศึกษาตำแหน่งที่ตั้งเมืองกำแพงเพชรและรูปแบบศิลปกรรม ทำให้มีการเสนอว่า นครรัฐกำแพงเพชรเป็นฐานอำนาจของราชวงศ์สุพรรณภูมิแห่งอาณาจักรอยุธยา และศรีบรมจักรพรรดิราชอาจเป็นบุคคลเดียวกับสมเด็จพระอินทราชา นอกจากนี้ จารึกกฎหมายลักษณะโจรได้รับการเสนอว่า อาจถูกทำขึ้นในปี พ.ศ. 1964 โดยมีวันในสัปดาห์คลาดเคลื่อนเล็กน้อยเช่นเดียวกับ พ.ศ. 1940 และศรีบรมจักรพรรดิราชอาจหมายถึง สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 ในทางตรงกันข้าม ศรีบรมจักรพรรดิราชยังได้รับการสันนิษฐานว่า อาจหมายถึง พระยารามแห่งสุโขทัยที่ทรงอาจได้รับมอบหมายให้มาปกครองเมืองในลักษณะที่คล้ายกับประเพณีการสถาปนาพระมหาอุปราชของอาณาจักรอยุธยา

กำแพงเพชรในฐานะประเทศราชของอาณาจักรอยุธยา

การปกครองเมืองเหนือของอาณาจักรอยุธยา

อาณาจักรสุโขทัยตกอยู่ภายใต้อำนาจของอาณาจักรอยุธยาอีกครั้งในรัชสมัยของสมเด็จพระอินทราชาและสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 แห่งอาณาจักรอยุธยา พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหอพระสมุดวชิรญาณและตำนานมูลศาสนาระบุว่า สุโขทัยและดินแดนโดยรอบ ซึ่งถูกเรียกโดยรวมว่า เมืองเหนือ ถูกแบ่งออกเป็น 4 ส่วน ได้แก่ สองแคว สุโขทัย เชลียง และกำแพงเพชรพระราชพงศาวดารไทยที่ชำระในสมัยรัตนโกสินทร์ระบุทั้ง 4 เมืองให้เป็น 4 ใน 16 ประเทศราชของอาณาจักรอยุธยาในรัชกาลสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 แต่เนื่องจากข้อมูลประเทศราชเหล่านี้ขัดแย้งกับหลักฐานอื่น ทำให้ได้รับการสันนิษฐานว่า ถูกเพิ่มเติมเข้ามาในพงศาวดารในภายหลัง อาจตั้งแต่รัชกาลสมเด็จพระอินทราชา

พระยาแสนสอยดาว

จารึกลานเงินเสด็จพ่อพระยาสอยกล่าวถึงการเสวยราชย์ของกษัตริย์แห่งกำแพงเพชรในวันที่ 14 มิถุนายน พ.ศ. 1963 โดยพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหอพระสมุดวชิรญาณออกพระนามว่า พระยาแสนสอยดาว จากพระนามของพระยาแสนสอยดาวและการศึกษาหลักฐานทางโบราณคดี ทำให้มีการเสนอว่า นครรัฐกำแพงเพชรในช่วงเวลานี้อาจมีความเกี่ยวข้องกับอาณาจักรล้านนา

พระยาแสนสอยดาวถูกกล่าวถึงในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับหอพระสมุดวชิรญาณในเหตุการณ์สถาปนาพระยาบาลเมืองแห่งสองแควขึ้นเป็นพระมหาธรรมราชาที่ 4 ทำให้มีการจัดมหรสพเฉลิมฉลองที่เมืองสองแคว ซึ่งพระยาแสนสอยดาวทรงได้มาช่วยงานด้วย เมืองกำแพงเพชรถูกกล่าวถึงอีกครั้งในสงครามตีเมืองตายทองโดยกองกำลังผสมจากเมืองเหนือและอาณาจักรอยุธยา ซึ่งสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 ได้เสด็จมาประทับที่กำแพงเพชรในระหว่างสงคราม

ต่อมาในปี พ.ศ. 1977/1978 ไทยสากล เจ้าอินต๊ะแก่นท้าวกษัตริย์แห่งนครรัฐน่านทรงถูกพระอนุชาชิงเมือง จึงเสด็จหนีไปพึ่งอาณาจักรอยุธยาผ่านทางเมืองเชลียง ในปีต่อมา สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 โปรดให้เมืองเหนือทั้งสี่ นำโดยพระยาเชลียงรวมกำลังเข้าตีเมืองน่านเพื่อสนับสนุนเจ้าอินต๊ะแก่นท้าวขึ้นเป็นกษัตริย์ภายใต้อำนาจของอยุธยา ในระหว่างการเกณฑ์ไพร่พลนั้นเมืองไตรตรึงษ์ขัดขืนคำสั่งของพระยาเชลียง พระยาแสนสอยดาวจึงทรงรับหน้าที่เข้าตีเมืองไตรตรึงษ์แต่ไม่สำเร็จ ทำให้พระยาเชลียงทรงยกทัพมาช่วยจนได้เมืองไตรตรึงษ์ จากนั้นพระยาเชลียงและเจ้าอินต๊ะแก่นท้าวทรงนำกองทัพเมืองเหนือรบชนะกองทัพน่าน ทำให้เจ้าอินต๊ะแก่นท้าวทรงได้ครองเมืองน่านอีกครั้ง

พระนามพระยาแสนสอยดาวยังปรากฏในตำนานมูลศาสนาฝ่ายวัดสวนดอก โดยระบุว่า เมื่อคณะสงฆ์วัดป่าแดงนำพุทธศาสนานิกายใหม่เข้ามาเผยแผ่ที่กำแพงเพชร พระยาแสนสอยดาวทรงไม่อนุญาตให้คณะสงฆ์วัดป่าแดงบวชประชาชน

การผนวกนครรัฐกำแพงเพชรของอาณาจักรอยุธยา

ในต้นรัชกาลพระเจ้าติโลกราชแห่งอาณาจักรล้านนา เกิดความขัดแย้งระหว่างพระองค์และพระอนุชา เจ้าเมืองเทิงจึงลอบส่งหนังสือไปชักชวนสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 ขึ้นมายึดล้านนา จนนำไปสู่สงครามตีเมืองเชียงใหม่ในปี พ.ศ. 1985/1986 ไทยสากล นครรัฐกำแพงเพชรและเมืองเหนืออื่นๆ มีส่วนร่วมในการตีเมืองเชียงใหม่ครั้งนี้ หนึ่งในพระยาผู้ปกครองได้เข้าชนช้างกับแม่ทัพเมืองพะเยา แต่ไม่สามารถเอาชนะได้ ทำให้พระยายุทธิษเฐียรแห่งสองแควต้องเข้าช่วยเหลือ ต่อมาในรัชสมัยของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ อยุธยาและล้านนาทำสงครามแย่งชิงเมืองเหนือหลายครั้ง ในปี พ.ศ. 2004 ไทยสากล เมืองเชลียงยอมสวามิภักดิ์ต่ออาณาจักรล้านนา และแนะนำให้พระเจ้าติโลกราชเข้าตีเมืองกำแพงเพชร กองทัพล้านนาเข้าตีกำแพงเพชรไม่สำเร็จจึงถอยทัพกลับไป

ในขณะที่สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงทำสงครามกับอาณาจักรล้านนา พระองค์ได้ทรงผนวกเมืองเหนือเข้าเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรอยุธยา โดยลดสถานะจากประเทศราชเป็นเมืองพญามหานคร ในสงครามระหว่างอาณาจักรอยุธยาและอาณาจักรล้านนาในปี พ.ศ. 2000 ไทยสากล ปรากฏผู้ปกครองเมืองกำแพงเพชรนามว่า ขุนเปกจัด หรือ ขุนเพชรรัตน์ มีตำแหน่งเป็นผู้กินเมืองกำแพงเพชร ต่อมาเมืองกำแพงเพชรถูกระบุเป็นเมืองพญามหานครของอาณาจักรอยุธยาอย่างเป็นทางการในกฎมณเฑียรบาล ซึ่งได้รับการสันนิษฐานว่า ตั้งขึ้นในวันที่ 18 มีนาคม พ.ศ. 2011 ในรัชสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ

หมายเหตุ

1. พระนามในตำนานพระพุทธสิหิงค์ ชินกาลมาลีปกรณ์ออกพระนามว่าติปัญญาอำมาตย์ รัตนพิมพวงษ์ออกพระนามว่าภูบดี
2. เทียบตามปฏิทินสุริยคติไทย โดยยึดวันปีใหม่คือ 1 มกราคม
3. ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่แต่ละฉบับให้ความไม่ตรงกัน ฉบับ พ.ศ. 2514 ว่า ขอจูงหูไสเข้ารบพระยาชะเลียงสุโขทัยว่ากำแพงเปก และฉบับ พ.ศ. 2550 ว่า ขอจูงหูไสเข้ารบพระยาชะเลียงสุรเดชา ไทยว่ากำแพงเพชร
4. กฎมณเฑียรบาลมีข้อขัดแย้งในส่วนรายชื่อประเทศราช เนื่องจากประเทศราชบางส่วน เช่น ล้านนาและตองอู เข้าเป็นประเทศราชของอาณาจักรอยุธยาในรัชสมัยสมเด็จพระนเรศวรมหาราชและสมเด็จพระเอกาทศรถ

อ้างอิง

1. ณ นคร, ประเสริฐ, (PDF), จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, p. 10, คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2024-01-17, สืบค้นเมื่อ 2024-05-14
2. วงษ์เทศ, สุจิตต์, (PDF), กำแพงเพชรมาจากไหน?, สำนักงานส่งเสริมการปกครองท้องถิ่น จังหวัดกำแพงเพชร, pp. 59, 64–65, 67, คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2023-10-22, สืบค้นเมื่อ 2024-05-14
3. "ประวัติและความสำคัญ". อุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2023-05-30. สืบค้นเมื่อ 2024-05-14.
4. "จารึกวัดตาเถรขึงหนัง". ฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย. 19 April 2024. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2022-10-03. สืบค้นเมื่อ 2024-05-14.
5. "จารึกกฎหมายลักษณะโจร". ฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย. 22 April 2024. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2023-05-27. สืบค้นเมื่อ 2024-05-14.
6. วงษ์เทศ, สุจิตต์ (6 May 2023). "เจ้านครอินทร์ สร้างเมืองกำแพงเพชร, พระเจ้าตากไม่เคยเป็นเจ้าเมืองกำแพงเพชร". ศิลปวัฒนธรรม. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2023-12-10. สืบค้นเมื่อ 2024-05-14.
7. เจียจันทร์พงษ์, พิเศษ (10 March 2024). "กำแพงเพชร ไม่ใช่เมืองชากังราว เมืองชากังราวอยู่ที่ไหน". ศิลปวัฒนธรรม. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2023-12-11. สืบค้นเมื่อ 2024-05-14.
8. วงษ์เทศ, สุจิตต์, (PDF), กำแพงเพชรมาจากไหน?, สำนักงานส่งเสริมการปกครองท้องถิ่น จังหวัดกำแพงเพชร, p. 21, คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2024-05-30, สืบค้นเมื่อ 2024-05-30
9. ราชบัณฑิตยสภา, บ.ก. (1937), "จุลยุทธการวงศ์ ความเรียง (ตอนต้น)" [Chunlayutthakarawong Khwam Riang (Ton Ton)], ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๖๖ [Collection of Historical Archives] (PDF), พระนคร: โรงพิมพ์เดลิเมล์, pp. 77–78, สืบค้นเมื่อ 2024-05-30
10. ประชากิจกรจักร, พระยา (1973). พงศาวดารโยนก (7th ed.). กรุงเทพฯ: บุรินทร์การพิมพ์. pp. 73–80. สืบค้นเมื่อ 2024-05-30.
11. แบรดลีย์, แดน บีช, บ.ก. (1891), "๏ พระราชพงษาวดารสังเขป, จบบริบูรณ ๚ะ๛", พระราชพงษาวดารกรุงเก่า (ฉบับหมอบรัดเล) (2nd ed.), ห้องสมุดดิจิทัลวัชรญาณ, สืบค้นเมื่อ 2024-05-30
12. โบราณคดีสโมสร, บ.ก. (1914), คำให้การชาวกรุงเก่า [Replies of People from the Old Kingdom] (PDF), กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์ไทย, pp. 10–11, สืบค้นเมื่อ 2024-05-30
13. พระโพธิรังษี (1963), ตำนานพระพุทธสิหิงค์ (PDF), แปลโดย พระยาปริยัติธรรมธาดา, กรมศิลปากร, pp. 23–30, สืบค้นเมื่อ 2024-05-15
14. พระรัตนปัญญาเถระ (1958), ชินกาลมาลีปกรณ์, แปลโดย มนวิทูร, แสง, พระนคร: กรมศิลปากร, pp. 102–104, สืบค้นเมื่อ 2024-05-15
15. พระพรหมราชปัญญาเถระ (1913), รัตนพิมพวงษ์ (PDF), แปลโดย พระปริยัติธรรมธาดา, กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์ไทย, pp. 52–53, สืบค้นเมื่อ 2024-05-15
16. สุขคตะ, เพ็ญสุภา (17 March 2024). "มหากาพย์ 'พระแก้วมรกต' (1) จาก 'รัตนพิมพวงศ์' ถึง 'พระบรมราชาธิบายของรัชกาลที่ 4'". มติชนสุดสัปดาห์. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2024-05-30. สืบค้นเมื่อ 2024-05-15.
17. กองบรรณาธิการศิลปวัฒนธรรม (28 November 2023). "เมืองพิษณุโลก เคยมีอีกชื่อว่า "เมืองชัยนาท" จริงหรือ? เรื่องนี้มีที่มาอย่างไร". ศิลปวัฒนธรรม. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2023-12-10. สืบค้นเมื่อ 2024-05-15.
18. หุตางกูร, ตรงใจ (2018), การปรับแก้เทียบศักราช และ การอธิบายความพระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐ, กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), pp. 24, 28, 31–32, 41, 46, 51, 55, ISBN 
19. ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา (1966), เรื่องพระร่วง (PDF) (4th ed.), พระนคร: อักษรเจริญทัศน์, p. 32, สืบค้นเมื่อ 2024-05-15
20. สำนักนายกรัฐมนตรี, คณะกรรมการจัดพิมพ์เอกสารทางประวัติศาสตร์, บ.ก. (1971), ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ [Tamnan Phuen Mueang Chiang Mai] (PDF), แปลโดย โชติสุขรัตน์, สงวน, พระนคร: สำนักนายกรัฐมนตรี, pp. 42–43, 52, 56–57, สืบค้นเมื่อ 2024-05-01
21. "จารึกวัดช้างล้อม". ฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย. 28 April 2024. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2022-10-03. สืบค้นเมื่อ 2024-05-15.
22. เจียจันทร์พงษ์, พิเศษ (2010), การเมืองในประวัติศาสตร์ยุคสุโขทัย-อยุธยา พระมหาธรรมราชากษัตราธิราช (2nd ed.), กรุงเทพฯ: มติชน, pp. 36–38, 44–45, 63–64, ISBN , สืบค้นเมื่อ 2024-05-15
23. "จารึกวัดบูรพาราม". ฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย. 19 April 2024. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2024-01-17. สืบค้นเมื่อ 2024-05-15.
24. ตรงใจ หุตางกูร (ผู้นำเสนอ) (13 November 2020). ไม่มี พรญาไสลือไท ในจารึกสุโขทัย. ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร - SAC. สืบค้นเมื่อ 2024-05-15.
25. ศุกลรัตนเมธี, ประพฤทธิ์; พงศ์ศรีเพียร, วินัย (1992). ['Bo-le' in the Ming Shih-lu and the Unfolding of Thai History]. Journal of Letters. 24 (1): 14–15. doi:10.58837/CHULA.JLETTERS.24.1.1. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2024-04-19. สืบค้นเมื่อ 2024-06-01 – โดยทาง Chulalongkorn Journal Online.
26. ณ นคร, ประเสริฐ (1984), , สารัตถคดี ประเสริฐ ณ นคร, กรุงเทพฯ: ม.ป.ท., ISBN , คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2024-05-31, สืบค้นเมื่อ 2024-05-27
27. ศรีสรรเพชญ์ (14 December 2015). "อยุธยาเพิ่งก่อตั้ง เหตุใดจึงมีเมืองประเทศราชถึง 16 เมืองครับ (พงศาวดารฉบับพันจันทนุมาศ) หรือผมเข้าใจผิด". Pantip. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2023-01-16. สืบค้นเมื่อ 2024-05-28.
28. "จารึกลานเงินเสด็จพ่อพระยาสอย". ฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย. 28 April 2024. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2022-10-03. สืบค้นเมื่อ 2024-05-27.
29. วิพากษ์ประวัติศาสตร์ (18 December 2018). "สถานะของมหาธรรมราชา กษัตริย์พิษณุโลกผู้ครองกรุงศรีอยุทธยา". Facebook. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2024-05-31. สืบค้นเมื่อ 2024-05-27.^
30. "จารึกพระยาศรียศราช วัดหงส์รัตนารามฯ". ฐานข้อมูลจารึกในประเทศไทย. 28 April 2024. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2022-11-21. สืบค้นเมื่อ 2024-05-27.
31. พงศ์ศรีเพียร, วินัย, บ.ก. (1996), "พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับปลีก หมายเลข ๒/ก๑๐๔ ต้นฉบับของหอพระสมุดวชิรญาณ" (PDF), ความยอกย้อนของประวัติศาสตร์, กรุงเทพฯ: คณะกรรมการชำระประวัติศาสตร์ไทย สำนักนายกรัฐมนตรี, pp. 205–209, 213–215, 223–228, ISBN , สืบค้นเมื่อ 2024-05-27
32. โบราณคดีสโมสร, บ.ก. (1919), "ราชวงศปกรณ์ พงศาวดารเมืองน่าน" [Ratchawongsapakon Phongsawadan Mueang Nan], ประชุมพงษาวดาร ภาคที่ ๑๐ [Collection of Historical Archives] (PDF), กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร, สืบค้นเมื่อ 2024-05-27
33. เกียรติณภัทร, ธนโชติ (2024), "ความสัมพันธ์สุโขทัย-น่าน (และอยุธยา) หลัง พ.ศ. ๑๙๓๕", ใน แจ้งเร็ว, สุพจน์ (บ.ก.), นิตยสาร ศิลปวัฒนธรรม ประจำเดือน มีนาคม พ.ศ. 2567, กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์มติชน, สืบค้นเมื่อ 2024-05-28
34. ณ นคร, ประเสริฐ; ตุ้ยเขียว, ปวงคำ (1994), , กรุงเทพฯ: สมาคมประวัติศาสตร์ ในพระบรมราชูปถัมภ์สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา สยามบรมราชกุมารี, pp. 5, 45, ISBN , คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2024-05-31, สืบค้นเมื่อ 2024-05-31
35. พระครูโสภณกวีวัฒน์, บ.ก. (2007), ตำนานเมืองเชียงใหม่ สายธาร อารยธรรม ประวัติศาสตร์ ชาติพันธุ์ ในล้านนา (PDF), เชียงใหม่: โรงพิมพ์มิ่งเมือง, pp. 64, 69–70, ISBN , สืบค้นเมื่อ 2024-05-29
36. พงศ์ศรีเพียร, วินัย, บ.ก. (2005), กฎมณเทียรบาล ฉบับเฉลิมพระเกียรติ ผลงานวิจัย, กรุงเทพฯ: สำนักงานกองทุนสนับสนุนการวิจัย, pp. 59–64, สืบค้นเมื่อ 2024-05-28