หม่อมเป็ดสวรรค์

หม่อมเป็ดสวรรค์ เป็นกลอนเพลงยาว แต่งโดยคุณสุวรรณ หญิงนางในและเป็นราชินิกุลในตำหนักของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ ซึ่งเธอมีชื่อเสียงเจนจัดด้านการแต่งกลอน จนผู้คนสามารถจดจำและท่องบทกลอนที่เธอแต่งได้^: 3 คาดว่าเพลงยาวนี้น่าจะแต่งขึ้นช่วง พ.ศ. 2384–2385 หรือ พ.ศ. 2384–2386 โดยแต่งต่อเนื่องกับ เพลงยาวเรื่องพระอาการประชวรของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ ซึ่งแต่งโดยคุณสุวรรณเช่นกัน^: 118 บางแห่งให้ข้อมูลว่า ไม่ปรากฏนามผู้แต่งเพลงยาวหม่อมเป็ดสวรรค์ และหากเป็นผลงานของคุณสุวรรณจริง ก็ถือว่าเป็นหนึ่งในงานไม่กี่ชิ้นที่ได้รับการเปิดเผยสู่สาธารณชน

หม่อมเป็ดสวรรค์
ผู้ประพันธ์	คุณสุวรรณ
ประเทศ	ไทย
ภาษา	ไทย
ประเภท	กลอนเพลงยาว

เรื่องราวของ หม่อมเป็ดสวรรค์ เป็นเรื่องราวของนางในผู้รับราชการอยู่ภายในพระบรมมหาราชวัง อันเป็นสังคมปิดที่รายล้อมไปด้วยสาวสรรกำนัลใน มีตัวละครหลักอยู่สองตัว คือ หม่อมสุด หรือสมญาว่า "คุณโม่ง" และหม่อมขำ มีสมญาว่า "หม่อมเป็ด" ทั้งสองเป็นอดีตบาทบริจาริกาในสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพ หลังเจ้าวังหน้าเสวยทิวงคตไปแล้ว ทั้งสองถูกโอนเข้ามาเป็นข้าอยู่ในตำหนักพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ ทั้งสองจึงคบหากัน หรือที่สมัยนั้นเรียกความสัมพันธ์อย่างนี้ว่า "เล่นเพื่อน" เนื้อหาในเพลงยาวมุ่งเฉพาะเรื่องชวนหัวของหม่อมสุดและหม่อมขำ ซึ่งสมญาของทั้งสองก็นำมาจากบุคลิกและพฤติกรรมที่ดูน่าขบขันเป็นสำคัญ^: 57 เนื้อหาของเรื่องจัดอยู่ในแนวเสียดสีสังคม และสะท้อนภาพสังคม

อย่างไรก็ตาม เนื้อหาของ หม่อมเป็ดสวรรค์ ไม่มีท่าทีต่อต้านการรักร่วมเพศของสตรีในพระบรมมหาราชวังแต่อย่างใด เนื้อหาสะท้อนถึงลักษณะของสังคมไทยในช่วงต้นกรุงรัตนโกสินทร์ไว้ เช่น บรรยายความเป็นอยู่และความรู้สึกนึกคิดของสตรีชาววัง^: 23 อีกทั้งยังปรากฏอาหาร วัฒนธรรม ความเชื่อ ค่านิยม และเครื่องมือเครื่องใช้ในยุคนั้นได้อย่างละเอียดชัดเจน^: 117 เช่น การขับเสภา ความนิยมในการเป่ายานัตถุ์ วัฒนธรรมการกินหมาก การไว้ผมกันไร ค่านิยมไว้ฟันดำคือคนงาม หรือการใช้เทียนให้ความสว่าง มีการอธิบายสิ่งที่เป็นที่นิยมในช่วงเวลานั้น เช่น ข้าวเหนียวเหลืองหน้ากุ้ง ข้าวเหนียวสังขยา ขนมจีนน้ำยา ขนมปลากริม มีตัวละครที่เป็นคนดังของยุคนั้น เช่น ตาแจ้งถนนอาจารย์ นายมี หรือจีนยู และยังทำให้ทราบถึงภูมิความรู้ด้านประดิษฐกรรมของคนสยามยุคก่อน อย่างเช่น การทำฟันปลอมด้วยกะลามะพร้าว เป็นต้น

ต้นฉบับ หม่อมเป็ดสวรรค์ ดั้งเดิมคงถูกบันทึกลงบนสมุดข่อย ตามความนิยมในช่วงเวลานั้น^: 45 กระทั่งธนิต อยู่โพธิ์ อธิบดีกรมศิลปากรในขณะนั้น ค้นพบต้นฉบับเพลงยาวหม่อมเป็ดสวรรค์ใน พ.ศ. 2507 ได้หรีด เรืองฤทธิ์ ผู้เชี่ยวชาญวรรณคดีของกรมศิลปากรได้เขียนคำอธิบายประกอบเนื้อหาไว้ด้วย มีสำนักหอสมุดแห่งชาติเป็นผู้ทรงลิขสิทธิ์ และสำนักพิมพ์จะต้องขออนุญาตจากกรมศิลปากรก่อนนำไปตีพิมพ์ ทั้งนี้เคยมีการตีพิมพ์โดยสำนักพิมพ์ตั้งแต่ พ.ศ. 2507 เป็นต้นมา และช่วงปลาย พ.ศ. 2566 ไทยพีบีเอสสนใจนำ หม่อมเป็ดสวรรค์ ไปดัดแปลงเป็นภาพยนตร์ซีรีส์ โดยมีสถาพร นาควิไลโรจน์ เป็นผู้กำกับ หากออกฉายก็จะเป็นซีรีส์หญิงรักหญิงแนวย้อนยุคเรื่องแรกของประเทศไทย โดยมีอัญรินทร์ ธีราธนันพัฒน์ รับบทเป็นหม่อมขำ และ รับบทเป็นหม่อมสุด

ที่มาของเรื่อง

ภาพหญิงชาววังสองคนกำลังสนทนากัน

หม่อมเป็ดสวรรค์ เป็นเรื่องราวที่เรียงร้อยมาจากเรื่องจริง และตัวละครในเพลงยาวก็มีตัวตนจริง ผ่านตัวละครที่เป็นหญิงรักหญิง โดยผู้แต่งหยิบยกเรื่องส่วนตัวของหม่อมสุด และหม่อมขำ นางในสองคนที่รับราชการพระราชวังบวรสถานมงคล (หรือ วังหน้า) มาก่อน เดิมเป็นบาทบริจาริกาในสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพ ภายหลังเมื่อสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพทิวงคตใน พ.ศ. 2375 หม่อมสุดจึงโอนเข้าไปรับราชการในพระบรมมหาราชวัง (หรือ วังหลวง) ทำหน้าที่เป็นผู้อ่านบทกลอนก่อนบรรทมในพระตำหนักของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ ซึ่งเรียกกันว่า "พระตำหนักใหญ่" เจ้าของตำหนักเป็นพระราชธิดาพระองค์โปรดในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ในเวลาต่อมาหม่อมขำจึงย้ายมารับราชการในวังหลวงในพระตำหนักใหญ่เช่นเดียวกับหม่อมสุด ทั้งสองคบหากันอย่างเปิดเผย หรือที่ศัพท์สมัยนั้นเรียกว่า "เล่นเพื่อน" เป็นที่รู้กันทั่วไปในราชสำนัก และทั้งสองก็มักจะมีเรื่องวิวาทกันเป็นประจำ ด้วยเหตุนี้ คุณสุวรรณ ซึ่งเป็นจินตกวีฝีปากดีผู้มีชื่อแห่งพระตำหนักใหญ่ จึงแต่งเพลงยาวเพื่อล้อเลียนนางข้าหลวงทั้งสองคน^: 58สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงกล่าวถึงคุณสุวรรณเอาไว้ ความว่า^: 63

"คุณสุวรรณเป็นจินตกวีผู้รู้รสกวีดีคนหนึ่ง แต่งบทกลอนดี ทั้งในเวลาสำเริงสุขและเวลาที่ทุกข์ร้อน อื่นจากเพลงยาว 2 เรื่องนี้แล้ว [คือ เพลงยาวหม่อมเป็ดสวรรค์ และ เพลงยาวเรื่องพระอาการประชวรของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ] ยังได้แต่งบทละคอนอุณรุทร้อยเรื่องและบทละคอนเรื่องพระมะเหลเถไถไว้อีก เป็นกวีหญิงที่มีชื่อเสียงสืบมากระทั่งทุกวันนี้"

จุดประสงค์ในการแต่งเพลงยาว หม่อมเป็ดสวรรค์ คือแต่งให้ชาววังด้วยกันอ่านเล่นเป็นสนุกสนาน ส่วนหม่อมสุดและหม่อมขำจะสนุกกับเพลงยาวนี้ด้วยหรือไม่ ยังไม่เป็นที่ทราบ แต่เรื่องราวของทั้งสองยังปรากฏต่อใน เพลงยาวเรื่องพระอาการประชวรของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ ซึ่งเป็นผลงานของผู้แต่งคนเดียวกัน คือคุณสุวรรณ^: 44 ขณะที่เว็บไซต์ของ นามานุกรมวรรณคดีไทย ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร ให้ข้อมูลว่า เพลงยาวเรื่องหม่อมเป็ดสวรรค์ ไม่ปรากฏนามผู้แต่ง

อย่างไรก็ตามการกระทำของหม่อมสุดและหม่อมขำ ถือเป็นการผิดกฎมนเทียรบาล มาตรา 124 วรรคสอง ระบุว่า "อนึ่งสนม กำนัลคบผู้หญิงหนึ่งกันทำดุจชายเปนชู้เมียกัน ให้ลงโทษด้วยลวดหนัง ๕๐ ที ศักฅอประจานรอบพระราชวัง ทีหนึ่งให้เอาเปนชาวสดึง ทีหนึ่งให้แก่พระเจ้าลูกเธอหลานเธอ"^: 67 แม้จะผิดครรลองของราชสำนัก แต่กรณีของทั้งสองได้รับการผ่อนปรน เพราะถือว่ามิใช่ความผิดร้ายแรง อีกทั้งกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพเองก็มิทรงถือโทษกับพฤติกรรม "เล่นเพื่อน" ของทั้งสอง ทรงชุบเลี้ยงอย่างดีเป็นที่โปรดปราน และมีพระเมตตากับทั้งสองมาโดยตลอด ครั้งหนึ่งหม่อมสุดและหม่อมขำเคยทะเลาะกันจนลูกกรงไม้สักที่เฉลียงในพระตำหนักใหญ่หัก ทว่าหลังทั้งสองให้การสารภาพผิด กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพก็มิทรงเอาความ แล้วให้ทหารในมาซ่อมแซมเฉลียงใหม่

เนื้อเรื่อง

ช่วงต้น

ตอนต้นของเรื่องเริ่มจากการอธิบายความเป็นมาของหม่อมสุดและหม่อมขำ ซึ่งเป็นตัวละครหลัก โดยให้ข้อมูลเพียงว่าทั้งสองเคยรับราชการเป็นบาทบริจาริกาหรือนางห้ามในสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพ จนกระทั่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคลเสวยทิวงคต ทั้งสองจึงตกพุ่มหม้าย และเริ่มสานสัมพันธ์แบบหญิงรักหญิง หรือที่เรียกว่า "เล่นเพื่อน" ดังปรากฏในกลอน ความว่า^{: 73 : 7}

เจ้านายฝ่ายในประทับอยู่บนพระวอ มีนางข้าหลวง บ่าว และทหารในตามเสด็จ

ภาพหญิงนางใน

๏ จะกล่าวถึงหม่อมสุดนุชนาฏ		เป็นข้าบาทพระราชวังบวรสถาน
เป็นหม่อมห้ามขึ้นระวางนางอยู่งาน		ครั้นเสด็จเข้าพระนิพพานล่วงลับไป

คิดถึงพระเดชพระคุณให้มุ่นหมก		แสนเศร้าเปล่าอกตกเป็นหม้าย
ได้แต่เห็นหน้าหม่อมขำคอยช้ำใจ		รักใคร่แนบข้างไม่ห่างทรวง

ต่อมาหม่อมสุดได้โอนย้ายไปรับราชการอยู่ในพระบรมมหาราชวัง หรือที่เรียกว่า "พระวังหลวง" ในพระตำหนักของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ ที่เรียกกันว่า "พระตำหนักใหญ่" ภายหลังหม่อมสุดได้ชักชวนให้หม่อมขำมาทำงานอยู่ในพระวังหลวงด้วยกัน ที่สุดหม่อมขำได้ถวายตัวต่อพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งทรงโปรดเกล้าฯ พระราชทานให้หม่อมขำไปรับราชการอยู่ที่พระตำหนักใหญ่ด้วยกันกับหม่อมสุด^{: 75 : 8} ชีวิตใหม่ในพระตำหนักใหญ่ของหม่อมสุดและหม่อมขำนั้นไปได้สวย เพราะกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพโปรดปรานทั้งคู่ โดยระบุในกลอนว่า "ในเสด็จใช้นางอย่างผู้ดี" และกล่าวอีกว่าหม่อมขำได้แต่งตัวสวยเหมือนสาวน้อยอยู่ตลอด กระนั้นหม่อมขำนั้นเสียฟันไปแล้วหลายซี่ จึงต้องใส่ฟันปลอมที่ทำจากกะลามะพร้าว ปรากฏในกลอน ความว่า^{: 76 : 8}

ฝ่าพระบาทจึ่งพระราชทานนาม		ยกจากห้ามขึ้นเป็นจอมเรียกหม่อมเป็ด
ริมฝีปากสู้เอากระเหม่าเช็ด		ในเสด็จใช้นางอย่างผู้ดี

หมั่นผัดพักตร์ผิวผ่องละอองหน้า		แต่ทันตาอันตรายไปหลายซี่
ประจงจัดตัดกะลาที่หนาดี		ใส่เข้าที่แทนฟันทุกอันไป

ที่ไม่รู้ดูเหมือนกับสาวน้อย		กระชดกระช้อยเจรจาอัฌชาสัย
คุณสุดสุดสวาทจะขาดใจ		แต่เวียนไปเวียนมาทุกราตรี

ข้างหม่อมสุดเองก็เป็นคนรู้หนังสือดี มีฝีปากดี มีไหวพริบในเชิงกาพย์กลอน ผู้แต่งได้กล่าวชมเชยหม่อมสุดว่าเก่งกว่านักเลงกลอนที่เป็นชายบางคน ไว้ว่า "ถึงนายแฟงนายคงครูสู้ไม่ได้"^{: 77 : 9} กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพจึงให้หม่อมสุดอ่านหนังสือพระราชนิพนธ์ก่อนบรรทมเป็นประจำทุกคืน แต่หม่อมสุดนั้นชอบเล่นเพื่อนกับหม่อมขำ มีคืนหนึ่งหม่อมสุดอ่านหนังสือพระราชนิพนธ์ถวายกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ สำคัญว่าเจ้านายบรรทมแล้ว ก็ดับเทียนเอาผ้าคลุมกอดจูบกับหม่อมขำชุลมุนวุ่นวายอยู่ที่ปลายพระบาท ขณะนั้นกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพยังไม่บรรทม และทอดพระเนตรเห็นพฤติการณ์ของทั้งคู่ พระองค์จึงประทานชื่อแก่หม่อมสุดว่า "คุณโม่ง" เพราะนำผ้ามาคลุมโปงเล่นเพื่อน ส่วนหม่อมขำเองก็ชอบเดินส่ายกิริยาเหมือนเป็ด จึงพระราชทานนามว่า "หม่อมเป็ด" ดังปรากฏในกลอน ความว่า^{: 78–79 : 9}

ครั้นพระองค์ทรงพลิกพระกายกลับ		หมายว่าพระบรรทมหลับสนิทนิ่ง
ก็สมจิตคิดไว้ใจประวิง		ก็คลานชิงกันขยับดับเทียนชัย

เข้าชุลมุนวุ่นวายอยู่ปลายพระบาท		ก็คิดคาดเอาว่าคนหาเห็นไม่
จึ่งกระทำเอาแต่อำเภอใจ		ด้วยแสงไฟมืดมิดไม่มีโพลง

กระซุบกระซิบซุ่มกายอยู่ปลายพระบาท		อุตลุดอุดจาดทำอาจโถง
เอาเพลาะหอมกรอมหุ้มกันคลุมโปง		จึ่งเรียกว่าคุณโม่งแต่นั้นมา

ข้างหม่อมเป็ดเสด็จท่านโปรดปราน		ได้ประทานเปลี่ยนนามตามยศถา
เพราะเดินเหินโยกย้ายส่ายกิริยา		จึ่งชื่อว่าหม่อมเป็ดเสด็จประทาน

ช่วงกลาง

พระบรมมหาราชวัง และท่าราชวรดิฐ

ครั้งหนึ่งหม่อมขำชวนข้าของเสด็จในกรมลงแพว่ายน้ำที่พระตำหนักแพ (ปัจจุบันคือท่าราชวรดิฐ) แล้วเรียกเรือขายขนมจีนเพื่อซื้ออาหารรับประทานเล่น หม่อมขำซื้อของมากินหลายอย่าง ในท้องกลอนระบุไว้ว่า "ทั้งห่อหมกนกคั่วใบบัวอ่อน ทอดมันจันลอนไว้หนักหนา" เมื่อรับประทานมากเข้า สักพักหนึ่งหม่อมขำก็ปวดท้อง แต่มิกล้าบอกใครเพราะกระดากอาย อีกสักพักหนึ่งท้องไส้ก็ปั่นป่วนจนหม่อมขำอดทนไม่ไหว ก็รีบวิ่งไปสรีร์สำราญ แต่ปรากฏว่าไปไม่ทัน หม่อมขำทำอุจจาระเล็ดราดไปตามทาง หลังจากนั้นหม่อมขำจึงซื้อขนมเป็นกำนัลให้ตาเฒ่าที่เฝ้าตำหนักใช้ให้ไปทำความสะอาดแทนให้สิ้นกลิ่น แล้วห้ามตาเฒ่านำเรื่องนี้ไปแพร่งพรายแก่ผู้ใด^{: 80 : 10} ต่อมาหม่อมขำนั่งเล่นไพ่กับกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ และข้าของเสด็จในกรมอีกหลายคน หลังเล่นไปแล้วหลายกระดาน หม่อมขำก็ปวดท้องหนักจนทนไม่ไหว จึงรีบถวายบังคมออกไปสรีร์สำราญ เมื่อปลดทุกข์เรียบร้อยดีแล้ว หม่อมขำเกิดหิวขึ้นมา ก็ลอบนำผลทุเรียนและมารับประทาน แต่เคี้ยวไม่เข้าเพราะใช้ฟันปลอม และเหลือฟันแท้ไว้ขบอาหารน้อยซี่ หม่อมขำจึงนำเนื้อทุเรียนและเม็ดบัวไปตำในตะบันให้แหลก ด้วยสำคัญว่าไม่มีใครเห็น แต่ปรากฏว่าลุงทองจีนเห็นพฤติการณ์ทั้งหมด ก็ถามหม่อมขำว่า "อะไรในตะบัน" หม่อมขำตอบว่า "ตะบันหมากกินดอกจ๊ะลุงจ๋า" ลุงทองจีนก็ว่า "อันคนแก่ตะบันหมากมากด้วยกัน แต่ซึ่งตะบันทุเรียนหามีไม่ ผลบัวก็ตะบันขันสุดใจ น่าจะใคร่ศึกษาเป็นอาจารย์"^{: 82–83 : 11}

หม่อมขำมีปัญหากับฟันปลอมเป็นประจำ ครั้งหนึ่งหม่อมขำกำลังเจรจากับหลวงนายศักดิ์อย่างออกรส จนทำฟันปลอมของตนกระเด็นตกลงหน้าหลวงนายศักดิ์เพราะไหมที่ผูกไว้กับฟันนั้นเปื่อย หลวงนายศักดิ์ก็ทักถามทันที หม่อมขำก็อ้างว่าหมากกระเด็นออกจากปากเพราะบ่าวตะบันไม่ใคร่แหลก แล้วแก้เกี้ยวด้วยการหันไปเอ็ดบ่าวของตัว แล้วรีบผูกฟันปลอมเข้ากับปากให้เรียบร้อย^{: 84 : 11–12} วันหนึ่งหม่อมขำเข้าออเซาะหม่อมสุดว่าอยากได้ของเปรี้ยวหวานไว้กิน หม่อมสุดก็ว่ามีของกินในห้องของตน หม่อมขำจึงรีบเข้าไปหาของกินในห้องของหม่อมสุด ก็พบกับก้อนก้อนใหญ่ไว้ทำยา แต่หม่อมขำเข้าใจว่าเป็นขัณฑสกร เมื่อรับประทานเข้าไปมีรสเค็มก็พาลโกรธหม่อมสุด แม้หม่อมสุดจะปลอบเท่าไร หม่อมขำก็ยิ่งโกรธแกล้งแสร้งสำออย หยิกตีตะกายหม่อมสุด ประกาศตัดขาดจากกัน ด่าทอประชดประชัน และทวงสิ่งของของกันและกันจนเรื่องราววุ่นวายใหญ่โต แต่พอตกดึกทั้งสองก็คืนดีกัน^{: 85–89 : 12–14}

เมื่อคราวจางวางหมอได้เข้ามาถวายการรักษากรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ โดยมีหม่อมขำคอยถวายรายงานพระอาการของเสด็จในกรม เมื่อจางวางหมอถวายการรักษาเสร็จเรียบร้อยแล้ว หม่อมขำก็เพ็ดทูลอาการของตัวว่าปวดศีรษะและมึนศีรษะมาช้านาน จางวางหมอตัดสินพระทัยเป่ายานัตถุ์ให้หม่อมขำ แต่ด้วยฤทธิ์ของยานัตถุ์ทำให้หม่อมขำจามออกมาอย่างแรง จนฟันปลอมของตนกระเด็นตกลงต่อหน้าพระพักตร์จางวางหมอ จางวางหมอก็ทรงพระสรวล แล้วชมว่ายานัตถุ์ของพระองค์นี้ดีนัก หม่อมขำรีบแกล้งไถลตัวออกจากที่ด้วยกระดากอายยิ่งนัก^{: 89–90 : 14}

น้ำตาไหลไอจามศีรษะฟัด		จนฟันพลัดตกเปาะจำเพาะพักตร์
กรมหลวงทรงทอดพระเนตรมา		เห็นกะลาทำฟันให้ขันหนัก

แล้วก็ทรงพระสรวลสำรวลคัก		หม่อมอายนักก้มหน้าไม่พาที
เสด็จตรัสว่ายานัตถุ์ดีขยัน		แต่ฟันคนเจียวยังหลุดออกจากที่

นี่หรือโรคจะไม่คลายหายดี		บัดเดี๋ยวนี้ก็จะหายไปคล้ายฟัน
หม่อมเป็ดอายเสด็จไม่อยู่ได้		แกล้งไถลเลื่อนหลีกไปจากนั่น

ต่อมาเป็นเนื้อหาที่ผู้แต่ง คือคุณสุวรรณ อุทธรณ์ว่าตนเองมิใช่คนที่นำเรื่องลับของหม่อมขำไปแพร่งพรายเพียงผู้เดียว โดยได้กล่าวซัดทอดคุณชีเหม ลุงทองจีน หลวงนายศักดิ์ นายผึ้ง ตาแจ้ง ส่วนคุณสุวรรณนั้นอ้างว่าตนได้ยินได้ฟังมาจากคนที่ตำบลถนนอาจารย์เล่าลือเรื่องเก่าเรื่องแก่ของหม่อมขำ และกล่าวอีกว่ามีตาแจ้งกับนายมีเข้าไปล้อเลียนหม่อมขำในพระตำหนักใหญ่ เมื่อหม่อมขำได้ฟังก็รู้สึกละอายใจลุกออกจากที่ แล้วไปนั่งอยู่ที่เก๋งเสวยพลางบ่นว่า เบื่อตาแจ้งนายมีมาเห่าหอนดั่งหมาเดือนสิบสอง พอถึงเวลาอาหารค่ำ อีเปียได้เข้าไปชักชวนหม่อมขำเข้าไปร่วมวงรับประทานอาหารด้วยกัน แต่หม่อมเป็ดกล่าวกับอีเปียว่า "พี่เสียใจ ไม่ไปกินแล้วของคาวหวาน" จนลุงทองจีนตามหม่อมขำไปรับประทานอาหารด้วยกัน หม่อมขำเกรงใจลุงทองจีนแล้วกล่าวว่าจะตามเข้าไป จากนั้นหม่อมขำรู้สึกปวดท้องหนักก็รีบเข้าไปอุจจาระที่สรีร์สำราญ เมื่อขับถ่ายเสร็จก็พบหม่อมสุดเดินมาพอดี หม่อมสุดชวนไปรับประทานด้วยกัน หลังรับประทานอาหารเสร็จ ยายปาน ลูกบุญธรรมของหม่อมขำก็ออกปากชมตาแจ้งว่าขับเสภาได้ดี ทั้งขับได้ไพเราะ และตลกมากเสียด้วย ฝ่ายหม่อมขำได้ยินดังนั้นก็โกรธ พลางกระทืบเท้าแล้วพูดว่า "ออปานลูกมึงจะถูกไม้เรียวรึ คนอะไรไม่มีอัธยา อย่ามานั่งอยู่ที่กูดูไม่ได้"^{: 97–98 : 14–18} ตกดึกคืนนั้นหม่อมขำเรียกให้แพทย์วาโยมานวดให้ แต่หม่อมสุดบอกว่าจะนวดให้แทน ระหว่างนั้นหม่อมขำก็กล่าวว่าตนเจ็บใจที่คุณชีเหมเอาเรื่องไม่ดีของตนไปไขแก่ผู้อื่นในพระตำหนักจนตนรู้สึกอับอาย หม่อมสุดปลอบประโลมว่าตนเข้าใจหม่อมขำ หม่อมสุดกล่าวอีกว่า หากใครไม่ดีต่อเราให้ตัดออกไป ส่วนใครที่ว่าร้ายก็ไม่ต้องไปโต้ตอบให้นิ่งเสีย จากนั้นทั้งสองก็ผล็อยหลับไป^{: 98–99 : 18}

ช่วงท้าย

ภาพสตรีกำลังใส่บาตร

หม่อมสุดเข้ามานอนที่ห้องของหม่อมขำหลายคืนแล้ว และตัวหม่อมขำเองก็ยังไม่กล้าออกไปสู้หน้าใครข้างนอก เพราะยังชอกช้ำกับเสภาของตาแจ้งนายมีอยู่ ทั้งยังพาลโกรธข้าคนอื่นในตำหนักอยู่หนักหนา ในเวลาต่อมาก็มีการขับเสภาในพระตำหนักอีกครั้ง ตาแจ้งนายมีก็ขับเกริ่นเรื่องราวของหม่อมขำอีก หม่อมขำกับหม่อมสุดที่หนีไปนั่งอยู่ที่เฉลียงได้ยินดังนั้นก็โกรธอีก หม่อมขำกล่าวว่า "เกลียดตาแจ้งบ้า เฝ้าขับเรื่องเราร่ำไปได้ ไม่รู้แล้วรู้รอดสอดพิไร เฝ้าค่อนขอดแคะไค้เจ็บใจจริง" พอเสภาจบตอนพลบค่ำ คนก็เดินมาที่หน้าเฉลียง หม่อมขำอับอายจึงจะลุกวิ่งออกไปไกล ๆ หม่อมสุดก็รั้งตัวไว้บอกว่าให้นั่งนิ่ง ๆ ไม่เป็นอะไรหรอก เพราะเราไม่ได้ทำอะไรผิด แต่หม่อมสุดกลับไปบอกอีกว่า ไม่ให้หม่อมขำไปโกรธตาแจ้งเลย เพราะหม่อมสุดก็ชอบตาแจ้งเหมือนกัน เมื่อหม่อมขำได้ยินดังนั้นก็โกรธหม่อมสุดเป็นฟืนเป็นไฟ แล้วทะเลาะกันกับหม่อมสุด ลุงทองจีนขึ้นมาห้ามปรามทั้งคู่ แต่ทั้งหม่อมสุดและหม่อมขำก็วิ่งหนีซ่อนตัวด้วยความอับอาย วิ่งวนเวียนไปมาจนไม้เฉลียงหักตกลงไปทั้งคู่ หม่อมสุดล้มทับหม่อมขำจนน้ำตาไหลออกมาด้วยความเจ็บปวด จากนั้นทั้งสองแสร้งทำเป็นเหมือนไม่มีอะไรเกิดขึ้นแล้วคืนนั้นทั้งสองก็นอนกอดกันอย่างเป็นสุข^{: 100–103 : 19–20} รุ่งขึ้นกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพทรงตรัสหาหม่อมเป็ดสวรรค์ว่าเหตุใดไม้ตรงเฉลียงจึงหักเช่นนั้น หม่อมขำอ้างว่าเมื่อคืนคนฟังเสภาเยอะมาก เฉลียงเลยรับน้ำหนักไม่ไหวจึงหักลง กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพสดับคำแก้ตัวของหม่อมเป็ดดังนั้น ก็ทรงตวาดด้วยพระสุรเสียงอันดังว่า ทรงทราบความจริงทั้งหมดอยู่แล้ว ใยหม่อมเป็ดยังคิดโกหกเช่นนี้อีก หม่อมขำเองเกรงราชทัณฑ์ จึงก้มลงกราบออกรับสารภาพต่อกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ แล้วกล่าวอีกว่าหาตาแจ้งมาขับเสภาต่อว่าตนเองอีก จะไม่โกรธขึ้งดังนี้อีก ดังปรากฏในกลอน ความว่า^{: 103–105 : 20}

พระทรงฟังกริ้วกราดตวาดดัง		ชะเจ้าช่างเบือนบิดคิดแก้ไข
จะแกล้งมาพูดบิดคิดเลี้ยวลด		เขารู้พยศเจ้าทุกอย่างมาพรางกัน

หม่อมเป็ดได้ฟังรับสั่งกริ้ว		ทำหน้าจิ๋วร้อนจิตคิดพรั่น
ใจระเริ่มรัวกลัวราชทัณฑ์		อภิวันท์สารภาพกราบกราน

ได้พลั้งพลาดขอพระราชทานโทษ		ขอพระองค์ทรงโปรดกระหม่อมฉาน
ไปเบื้องหน้าตาแจ้งถนนอาจารย์		จะขับเสภาว่าขานไม่เคืองใจ

หลังหม่อมขำสารภาพไปตามสัตย์ กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพก็ทรงยกโทษให้หม่อมขำ แล้วมีรับสั่งให้ทหารในมาซ่อมแซมเฉลียงขึ้นใหม่^{: 105 : 20}

อยู่มาวันหนึ่ง หม่อมขำใคร่จะกินข้าวเหนียวสังขยา จึงใช้ให้ยายปานลงเรือใบไปซื้อสังขยาถึงเมืองละคร โดยเตรียมกาละมังโคมใบใหญ่เป็นภาชนะใส่อาหาร หลวงนายศักดิ์เห็นแล้วก็ตกใจว่าเหตุใดภาชนะใส่อาหารถึงใหญ่เพียงนั้น เมื่อยายปานกลับมาถึงห้อง หม่อมขำก็ลุกไปหยิบกาละมังแล้วขึ้นนั่งกินบนเตียง ปรากฏว่าพอหย่อนก้นลงได้เตียงไม้สักก็หักลง ในเวลาเดียวกันนั้นหม่อมขำก็ผายลมออกมาเสียงดัง ดังปรากฏในกลอน ความว่า^{: 105–106 : 21}

ฝ่ายหม่อมนิ่งนอนคอยคอยหา		เห็นปานมาผุดลุกขึ้นจากหมอน
กำลังอยากสังขยาให้อาวรณ์		ถึงเตียงหย่อนก้นกักเตียงหักพลัน

พื้นพังดังสวบเสียงกรวบกราบ		เสียงก้องกาบกาบเหมือนเป็ดขัน
กับหม่อมระบายผายลมประสมกัน		เหมือนเป็ดสวรรค์ที่ฉันเลี้ยงไว้วัดระฆัง

หลังจากนั้นหลวงนายศักดิ์ได้ยินเรื่องราวดังกล่าวมา เมื่อพบตัวหม่อมขำก็หัวเราะเยาะให้ ว่าหม่อมขำกินสังขยาจนเตียงหักไป หม่อมขำก็คิดเกรงว่าเรื่องจะเลยไปถึง ลุงทองจีน นายผึ้ง ตาแจ้ง และหลวงนายอีกนายหนึ่งเป็นแน่ ค่ำคืนวันนั้นที่พระตำหนักใหญ่ทำขนมจีนน้ำยา ลุงทองจีนปรามหม่อมขำเพราะหม่อมขำกินขนมจีนทีไรจะท้องไส้ปั่นป่วนทุกที แต่หม่อมขำอยากกินขนมจีนน้ำยามาก จึงอ้างกับลุงทองจีนว่ามียาแก้อยู่บนห้อง ครั้นในเวลาสี่ทุ่มหม่อมขำก็เอาขนมจีนมาคลุกเคล้ารับประทาน แต่เมื่อกินได้เพียงเจ็ดคำก็อาการกำเริบ ก็เรียกใช้ยายปานไปเอายามาตำแล้วจึงหายดีแล้วหลับไป^{: 108–110 : 22–24} ครั้นเมื่อตื่นขึ้นมา หม่อมขำก็ชวนยายปานไปอาบน้ำด้วยกัน แต่เมื่อยายปานกำลังยกขันตักน้ำ ก็ล้มหน้าคะมำจนปากแตกหน้าซีดแล้วกรีดร้องออกมา ฝ่ายหม่อมขำเห็นเช่นนั้นก็ตกใจมาก จนตัวเองหน้ามืดล้มคว่ำลงบนอุจจาระของม้า หม่อมสุดเห็นเช่นนั้นก็ตกใจมาก รีบวิ่งมาพยาบาลทั้งสองคน เมื่อหม่อมขำได้สติสมประดี ก็นึกสงสารยายปาน เพราะไม่มียายปานใครจะขวนขวายหาหยูกยาหรือสังขยาเมืองละครมาให้ ครั้นมื่อตนเองว่างจากงานก็จะรีบขึ้นมาดูอาการยายปานอยู่เสมอ^{: 111–113 : 23–24}

อยู่มาวันหนึ่ง หม่อมสุดคิดทำข้าวเหนียวเหลืองหน้ากุ้ง แต่ไม่พบกับหม่อมขำจึงฝากของกินไว้กับลุงทองจีน ลุงทองจีนก็ทำงานทั้งวันจึงมิได้นำของกินไปให้หม่อมขำ ครั้นตกเย็นเสร็จจากงานก็ให้บ่าวยกไปให้ที่ห้องหม่อมขำ ซึ่งข้าวเหนียวเหลืองหน้ากุ้งก็บูดเน่าเหม็นโอ่เสียแล้ว แต่ด้วยความรัก แม้จะบูดอย่างไรหม่อมสุดก็ทำให้ตนด้วยความรัก หม่อมขำจึงรับประทานข้าวเหนียวบูดนั้นเอง ดังปรากฏในกลอน ความว่า^{: 113–115 : 24–25}

ก็ยกชามหยิบชิมยิ้มแผยะ		ถึงบูดแฉะชั่วดีของพี่ให้
เพราะความรักชักให้อร่อยไป		จนหมดชามปากไปล่ใช่พอการ

ตำราว่ารับประทานด้วยการรัก		น้ำต้มฟักก็ซดเป็นรสหวาน
นี่ข้าวเหนียวบูดเหม็นไม่เป็นการ		ยังรับประทานหมดได้ไม่พอพุง

ทว่าหลังจากรับประทานข้าวเหนียวบูดไปแล้ว หม่อมขำก็มีอาการปวดท้อง จึงจ้างให้ออพูมาช่วยนวดคลึงให้ทั้งคืนจวบจนอุษาสาง ฝ่ายออพูทนไม่ไหวก็หนีออกไปข้างนอกไม่กลับเข้ามาอีก ฝ่ายหม่อมสุดจึงโกรธเคืองต่อว่าออพูไว้หนักหนา และกล่าวว่าจะหักเงินค่าตัวของออพูเสียให้หมด แต่หม่อมขำรู้ตัวว่าใช้งานออพูหนักเกินไป จึงปลอบประโลมหม่อมสุดให้ใจเย็นลง^{: 115–116 : 25}

ในตอนจบ หม่อมขำฝันว่าชาวเมืองละครนำผลทุเรียนมาฝากหลายยวง และฝันอีกว่ามียายมาหยิบเอาฟันปลอมสามพวงของจีนยูมาให้หม่อมขำ พวงหนึ่งทำจากไม้มะเกลือ พวงสองทำจากกะลามะพร้าว และพวงที่สามทำจากไม้ เมื่อตื่นจากฝัน หม่อมเป็ดขำก็ว่าตนเองจะได้โชคลาภใหญ่เป็นแม่นมั่น^{: 116–118 : 25–26}

สิ่งที่ปรากฏในเรื่อง

ตัวละคร

ตัวละครหลัก

ตุ๊กตาจีนรูปหญิงไทยที่วัดเทพธิดาราม เผยให้เห็นลักษณะการแต่งกายของหญิงชาววังช่วงรัชกาลที่ 3

"จางวางหมอ"

• หม่อมสุด หรือ คุณโม่ง เดิมเป็นนางห้ามในสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพ ครั้นเมื่อกรมพระราชวังบวรสถานมงคลเสวยทิวงคตแล้ว จึงย้ายมารับราชการในพระบรมมหาราชวัง ที่พระตำหนักของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ^: 57 หม่อมสุดเป็นผู้รู้หนังสือ รู้จักเขียนกาพย์เขียนกลอน กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพจึงให้หม่อมสุดอ่านบทกลอนถวายเมื่อบรรทมเป็นประจำ หากมีกลอนตอนใดตกหล่นก็ใช้ไหวพริบแต่งแต้มกลอนนั้นจนสมบูรณ์^: 47 หม่อมสุดมีบุคลิกเหมือนผู้ชาย สังเกตได้ว่าเป็นผู้มีฝีปากดี พูดเล่นเฮฮาไม่เกรงใจใคร^: 47 เธอคบหาทำหน้าที่เป็นเพื่อนชายอยู่กับหม่อมขำ มีคืนหนึ่งหม่อมสุดอ่านหนังสือพระราชนิพนธ์ถวายกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ สำคัญว่าเจ้านายบรรทมแล้ว ก็ดับเทียนเอาผ้าคลุมกอดจูบกับหม่อมขำชุลมุนวุ่นวายอยู่ที่ปลายพระบาท ขณะนั้นกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพยังไม่บรรทม และทอดพระเนตรเห็นพฤติการณ์ของทั้งคู่ พระองค์จึงประทานชื่อแก่หม่อมสุดว่า "คุณโม่ง" เพราะนำผ้ามาคลุมโปงเล่นเพื่อน ตามท้องกลอนก็เรียกหม่อมสุดว่า "คุณโม่ง" อยู่เสมอ^{: 60 : 57}
• หม่อมขำ หรือ หม่อมเป็ด เดิมเป็นนางห้ามในสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพ เช่นเดียวกับหม่อมสุด ภายหลังได้โอนย้ายมารับราชการในพระบรมมหาราชวัง ที่พระตำหนักของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพตามหม่อมสุด^: 57 หม่อมขำมีบุคลิกเป็นหญิงกระชดกระช้อยเหมือนสาวน้อย รักสวยรักงาม แต่เสียฟันไปแล้วหลายซี่ ต้องบรรจงตัดกะลามะพร้าวมาทำเป็นฟันปลอมผูกไหมเข้ากับฟันแท้^: 47 และมักจะมีปัญหาฟันปลอมหลุดร่วงออกจากปากให้เป็นที่อับอายแก่เจ้าของอยู่เสมอ^: 53, 55 ด้วยความที่หม่อมเป็นคนรักสวยรักงาม เวลาเดินจึงไว้กิริยาจะมีจังหวะเยื้องย่างไปมาเหมือนอย่างเป็ด กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพจึงประทานชื่อให้ว่า "หม่อมเป็ด" ชาววังคนอื่นจึงพากันเรียก "หม่อมเป็ดสวรรค์" "หม่อมเป็ดขำ" หรือ "หม่อมขำเป็ด" ส่วนใน เพลงยาวเรื่องพระอาการประชวรของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ จะเรียกว่า "คุณขำ"^{: 61 : 57–58} ตามท้องกลอน หม่อมขำน่าจะมีลักษณะอวบอ้วน เพราะชื่นชอบการรับประทาน และการนั่งเตียงจนหัก^{: 105–106 : 21}เอนก นาวิกมูล เสนอว่า ช่วงชีวิตหม่อมขำที่ปรากฏใน หม่อมเป็ดสวรรค์ เธอน่าจะมีอายุราว 40–50 ปี โดยประมาณ^: 47 หม่อมขำเลี้ยงเด็กหญิงในพระตำหนักใหญ่คนหนึ่งชื่อ ยายปาน เสมือนลูกของตัว^: 60

ตัวละครรอง

• เสด็จในกรม หรือ เสด็จ คือ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ มีพระนามเดิมว่า พระองค์เจ้าวิลาส เป็นพระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นเจ้าของพระตำหนักใหญ่ ซึ่งเป็นศูนย์รวมของศิลปินและกวีทั้งหลาย เพราะพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวมิทรงมีพระราชนิยมส่งเสริมศิลปินในราชสำนัก กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพมีน้ำพระทัยโอบอ้อมอารี ไม่ถือพระองค์ ทรงอุปถัมภ์ค้ำชูศิลปินและกวีไว้หลายคน เข้าใจว่าเรื่อง หม่อมเป็ดสวรรค์ แต่งขึ้นเมื่อยามที่กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพยังทรงพระสำราญ แม้จะมีพระโรคมาเบียดเบียนบ้าง และผู้แต่งแต่งเรื่องด้วยอารมณ์สนุก^: 62
• ท้าวนก เป็นข้าราชการฝ่ายในของกรมพระราชวังบวรสถานมงคล เข้าใจว่าภายหลังได้ย้ายเข้าไปรับราชการอยู่ที่พระบรมมหาราชวังเช่นเดียวกับหม่อมสุดและหม่อมขำ^{: 62 : 58}
• จางวางหมอ หมายถึง พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท ต้นราชสกุลสนิทวงศ์ เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย รับราชการเป็นแพทย์ ถวายพระโอสถแก่เจ้านาย^{: 62 : 58} และเคยเข้าไปถวายการรักษากรมหมื่นอัปสรสุดาเทพที่พระตำหนักใหญ่ ในตอนนั้นเองหม่อมขำเข้าไปกราบทูลว่าปวดศีรษะ กรมหลวงวงศาธิราชสนิทจึงเป่ายานัตถุ์ให้ ปรากฏว่าฤทธิ์ของยานัตถุ์ทำให้หม่อมขำจามออกมาอย่างแรง จนฟันปลอมกระเด็นตกลงหน้าพระพักตร์กรมหลวงวงศาธิราชสนิท พระองค์จึงพระสรวลด้วยความขำขัน แล้วตรัสว่า "ยานัตถุ์ฉันดีจริง ๆ ขนาดคนฟันยังหลุด แล้วโรคข้างในจะไม่หายได้ยังไง คอยสักประเดี๋ยวเถอะ โรคปวดหัวของเธอก็จะหายไปเหมือนฟันเลยทีเดียว"^: 55
• หลวงนายศักดิ์ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงอธิบายว่า หมายถึง หลวงนายศักดิ์ (ครุฑ) ต่อมาได้ขึ้นเป็น เจ้าพระยายมราช (ครุฑ) ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว^{: 63 : 58} ต้นตระกูลเป็นชาวเขมร ก่อนหน้านี้เคยรับราชการเป็นข้าหลวงในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยมาก่อน^: 139 หม่อมขำเคยทำฟันปลอมร่วงลงต่อหน้าหลวงนายศักดิ์ เมื่อหลวงนายศักดิ์ถามว่าอะไรร่วง หม่อมขำก็บ่ายเบี่ยง อ้างว่าเป็นดอกหมากกระเด็นออกจากปาก พลางหันไปด่าบ่าวว่าตำดอกหมากไม่แหลก^: 53
• คุณรับสั่ง เป็นสตรีชั้นสูงและรับราชการเป็นนางสนองพระโอษฐ์ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงอธิบายว่า หมายถึง เจ้าคุณหญิงต่าย หรืออีกชื่อว่า เจ้าคุณปราสาท^{: 63 : 59} เป็นธิดาของเจ้าพระยาอรรคมหาเสนา (บุนนาค) กับเจ้าคุณพระราชพันธุ์นวล นับเป็นลูกพี่ลูกน้องของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
• ตาแจ้งวัดระฆัง หรือ ตาแจ้งถนนอาจารย์ คือ เป็นจินตกวีผู้มีปฏิภาณคนหนึ่ง มีโวหารโลดโผนหยาบคาย กระนั้นยังได้รับคำชื่นชมว่าเป็นผู้ฉลาดในบทกลอน ทั้งกระบวนกลอนแต่งและกระบวนกลอนสดจนเป็นที่ร่ำลือ ตาแจ้งขับเสภาคู่กันกับนายมีที่พระตำหนักใหญ่ ทั้งสองมักขับเสภายกความในของหม่อมขำมาไขในที่แจ้ง จนหม่อมขำเอือมระอา^{: 64 : 59} อย่างไรก็ตาม ครูแจ้งได้แต่งเสภาในเรื่อง ขุนช้างขุนแผน เอาไว้หลายตอน ทำให้มีชื่อเสียงมาก
• นายมี ต่อมาคือ หมื่นพรหมสมพัตสร (มี) เป็นอีกหนึ่งจินตกวีผู้มีชื่อเสียง เขาเป็นผู้แต่ง นิราศเดือน และ นิราศสุพรรณ เขาเข้าไปขับเสภาที่ตำหนักกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ โดยจะขับเสภาคู่กับครูแจ้ง ก็มักจะหยิบยกเอาเรื่องราวของหม่อมขำมาไขในที่แจ้ง ตอดกันคนละที จนหม่อมขำเอือมระอา^{: 64 : 59}
• แพทย์วาโย มีราชทินนามว่า ขุนวาโย เป็นหมอนวด^{: 65 : 60}
• คุณชีเหม หรือ คุณเหม เป็นหญิงสูงศักดิ์ผู้หนึ่ง ฝักใฝ่อยู่กับกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ^{: 65 : 60} ท่านชอบนำเรื่องของหม่อมขำไปเล่าแก่ผู้อื่นนอกพระตำหนัก^{: 93–94 : 15–16}
• จีนยู เป็นช่างทำฟันที่มีชื่อเสียงมากในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว หม่อมขำชอบใช้ฟันปลอมของจีนยู^{: 65 : 60}
• ลูกปาน หรือ ยายปาน เด็กหญิงในพระตำหนักใหญ่ หม่อมขำเลี้ยงเป็นลูก^: 21, 60
• ลุงทองจีน ชายสูงวัย เป็นข้าในพระตำหนักกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ ผู้เห็นว่าหม่อมขำเอาทุเรียนและใส่ตะบันหมากให้ละเอียด เพราะหม่อมขำเหลือฟันแท้ไว้ขบอาหารน้อยซี่ จึงแก้เกี้ยวลุงทองจีนว่าตะบันดอกหมากกิน ลุงทองจีนจึงหัวเราะแล้วกล่าวว่า "น่าจะใคร่ศึกษาเป็นอาจารย์"^{: 91 : 11} ลุงทองจีนเป็นอีกหนึ่งตัวละครที่มักนำเรื่องของหม่อมขำไปเล่าแก่คนนอกตำหนัก^{: 93–94 : 15–16}
• ยายมา พระพี่เลี้ยงในพระตำหนักกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ^{: 118 : 26}
• นายผึ้ง ข้าในพระตำหนักกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ^{: 94 : 16} และเป็นเพื่อนบ้านของคุณสุวรรณ^{: 83 : 15} มีบุคลิกพิเศษคือมีตาโปน ซึ่งหม่อมขำเรียกว่า "นายผึ้งตาพอง"^{: 108 : 22} เขามักเอาเรื่องหม่อมขำไปเล่าให้คนนอกพระตำหนักฟัง^{: 93–94 : 15–16}
• หนูลิ้นจี่ ข้าในพระตำหนักกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ^{: 89 : 18}
• อีเปีย ข้าในพระตำหนักกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ^{: 96 : 17}
• ออพู เป็นบ่าวในพระตำหนักกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ ปรากฎเป็นคนนวดให้หม่อมขำในมุ้ง ซึ่งขณะนั้นกำลังปวดท้องเพราะกินข้าวเหนียวบูด แต่หม่อมขำให้ออพูนวดต่อเนื่องยาวนานจนรุ่งสาง ออพูทนไม่ไหวจึงหนีออกไป หลังจากนั้นหม่อมสุดได้ต่อว่าและริบเงินค่าตัวของออพูไว้ แต่หม่อมขำรู้ตัวว่าใช้งานออพูหนักเกินไป จึงพูดปลอบให้หม่อมสุดใจเย็นลง^{: 115–116 : 25}

สถานที่

"พระวังหลวง" ในอดีต

• พระราชวังบวรสถาน หรือ วังหน้า คือ พระราชวังบวรสถานมงคล เป็นที่ประทับของสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพ ต่อมาได้เสวยทิวงคตใน พ.ศ. 2375^{: 65 : 60}
• พระวังหลวง หรือ พระวังใหญ่ หมายถึง พระบรมมหาราชวัง หรือเรียกว่า วังหลวง เป็นที่ประทับของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว^{: 65 : 60}
• พระตำหนักใหญ่ หมายถึงที่ประทับของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ พระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว^{: 65 : 60} ตั้งอยู่ในพระบรมมหาราชวัง เรียกว่า พระตำหนักแดง (ภายหลังเรียก พระตำหนักตึก) เป็นหมู่พระตำหนักขนาดใหญ่ ทำจากไม้และมีสีแดง ตั้งต่อกับพระที่นั่งพิมานรัตยาที่ถูกสร้างขึ้นภายหลัง พระตำหนักนี้เคยเป็นที่ประทับของสมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ สมเด็จพระนางเจ้าโสมนัสวัฒนาวดี และสมเด็จพระบรมราชมาตามหัยิกาเธอ กรมพระยาสุดารัตน์ราชประยูร ตามลำดับ^{: 19–20, 23} ในช่วงที่กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพเป็นเจ้าของ พระตำหนักแห่งนี้เป็นศูนย์รวมของศิลปินและกวีทั้งหลาย เพราะพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวมิทรงมีพระราชนิยมส่งเสริมศิลปินในราชสำนัก แต่กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพทรงอุปถัมภ์ค้ำชูศิลปินและกวีไว้หลายคน พระตำหนักตึกถูกรื้อลงในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และย้ายไปกัลปนาเป็นศาลาการเปรียญ วัดรัชฎาธิษฐานราชวรวิหาร เขตตลิ่งชัน กรุงเทพมหานคร^{: 19–20, 23}
• ตำหนักแพ คือ ตำหนักแพลอยอยู่ริมท่าราชวรดิฐ^{: 66 : 60}
• สรีร์สำราญ คือ ห้องส้วมของนางใน^{: 66 : 60} ส้วมลักษณะนี้มีมาตั้งแต่ยุคกรุงศรีอยุธยา มีไว้สำหรับเจ้าพนักงานชาววังโดยเฉพาะ ตั้งอยู่ริมแม่น้ำ และอุจจาระถูกขับถ่ายลงน้ำ ตามแม่น้ำลำคลองในอดีตจะมีอุจจาระลอยอยู่เป็นเรื่องปกติ^: 81
• พระราชฐาน หมายถึง พระราชวัง^{: 66 : 60}
• เมืองละคร ไม่ทราบว่าคือที่ใด หรีด เรืองฤทธิ์ สันนิษฐานว่าเป็นเมืองสมมติใช้เรียกตลาดขายของบริเวณฝั่งธนบุรี แถบท่าน้ำวัดกัลยาณ์ (คือ วัดกัลยาณมิตรวรมหาวิหาร) ท่าวัดแจ้ง (คือ วัดอรุณราชวรารามราชวรมหาวิหาร) หรือท่าวังระฆัง (คือ วัดระฆังโฆสิตารามวรมหาวิหาร)^{: 66 : 60}เอนก นาวิกมูล เสนอว่าอาจหมายถึง สวนขวาภายในพระบรมมหาราชวัง หรือผู้แต่งอาจจะแต่งขึ้นสนุก ๆ เอาเอง^: 57 และมัชฌิมา วีรศิลป์ ระบุว่าเมืองละคร คือเมืองนครนายก^: 121
• ถนนอาจารย์ เป็นถนนสายหนึ่ง หรีด เรืองฤทธิ์ สันนิษฐานว่าน่าจะเป็นถนนแถววัดระฆังโฆสิตารามวรมหาวิหาร ภายหลังอาจเปลี่ยนชื่อไปแล้ว หรือลบเลือนหายไปแล้วก็ได้^{: 67 : 61}

เครื่องใช้

การนุ่งผ้าสมปักแสดงถึงยศศักดิ์ของผู้สวม

• ผ้าละว้า คือผ้าฝ้ายทอมือ โบราณนิยมใช้ทำ แต่หม่อมขำหาผ้าดี ๆ ไม่ได้ จึงต้องนำผ้าละว้าของคนลาวมาคลุมของตน แลดูเป็นเรื่องขบขันไป^: 123
• ฟันกะลา คือฟันปลอมของคนสมัยก่อน ทำจากกะลามะพร้าวมาเจียนให้มีรูปเหมือนฟันแล้วหาวิธีใส่ เช่นผูกฟันปลอมเข้ากับฟันแท้ คนที่มีฐานะดีจะจ้างช่างทองทำฟันทองให้^: 123
• ตะบัน มีลักษณะคล้ายครกแต่เป็นแท่งยาวทรงกระบอก มีขนาดเล็ก ใช้ตำหมากก่อนเคี้ยว^: 123 ประกอบด้วยส่วนประกอบสามอย่าง ได้แก่ "ตะบันหมาก" คือแท่งกลวงทรงกระบอก มีไม้กลมอุดใต้กระบอกเรียกว่า ดาก, "ลูกตะบัน" มีลักษณะเป็นแท่งยาวมีด้ามจับ ปลายแหลมคม ใช้สำหรับตำหมาก และ "สาก" แท่งเหล็กยาวผอม ใช้ตำอัดหมากให้แหลกให้แน่น
• ผ้าสมปัก คือผ้านุ่งที่ขุนนางได้รับพระราชทานจากพระมหากษัตริย์ ใช้เป็นเครื่องแสดงเกียรติยศ นุ่งเมื่อเข้าเฝ้าเจ้านาย^: 124 เป็นคำยืมจากภาษาเขมรว่า "ซ็อมปอต" (សំពត់, สํปต) แปลว่าผ้าสำหรับนุ่ง ไม่ได้มีความหมายเฉพาะอย่างไทยใช้^: 7
• แป้งหิน หมายถึง เครื่องประทิ่นชนิดหนึ่ง ซึ่งมีอยู่สองชนิด อย่างแรกคือแป้งร่ำที่ทำจากทรายเกลือ ทำจากน้ำทะเลชั้นทรายเกลือมาคั่วให้สุกจะได้แป้งขาวบริสุทธิ์ ส่วนอีกชนิดคือแป้งร่ำที่ทำมาจากดินสอพอง มีสีขุ่นกว่าทรายเกลือ แต่เป็นที่นิยมมากเพราะหาได้ง่ายและราคาถูก^: 124
• กระเหม่า คือละอองเขม่าสีดำเกิดจากควันไฟผสม หรือน้ำมันเหนียวอื่น ๆ ที่อบร่ำจนหอม ผสมปูนเล็กน้อย ใช้วาดคิ้วให้ได้รูปและแต่งไรผมของหญิงสมัยก่อน^{: 124–125}
• ฝางเสน คือเนื้อไม้จากแก่นฝาง นำไปต้มดื่ม มีสรรพคุณคือแก้ท้องเสีย บำรุงโลหิต แก้ร้อนใน ขับเสมหะ นอกจากนี้ยังใช้น้ำจากแก่นฝางย้อมผิวพร้อมกับทาขมิ้นให้ผิวขาวออกเหลืองตามคตินิยม^: 125
• หมึกหอม คือขี้ผึ้งหรือหอม ใช้ทาริมฝีปากให้ชุ่มชื่นในหน้าหนาว และทำให้น้ำหมากไม่จับปาก^: 125
• กระแจะจันทร์ คือ เป็นประทิ่นชนิดหนึ่ง มีลักษณะเป็นแป้งหอมทาผิว ทำจากเปลือก เนื้อไม้ ราก และน้ำฝนของต้นกระแจะมาใช้เป็นวัตถุดิบ บดรวมกับเครื่องหอมต่าง ๆ ได้แก่ แป้งร่ำ กำยาน ชะมดเช็ด^: 126
• ผ้าร่ำ หมายถึงผ้าที่ผ่านกรรมวิธีอบร่ำให้หอม โดยใช้เครื่องหอมจำพวกยางไม้ กำยานเนื้อไม้ หรือดอกไม้ ใส่ในเผาไฟ ให้เกิดควันและกลิ่นหอมระเหยออกมา การร่ำผ้านั้นจะต้องทำซ้ำหลายครั้งเพื่อให้กลิ่นหอมติดทนนาน^: 126

อาหาร

• ห่อหมก เป็นหนึ่งในอาหารที่หม่อมขำซื้อจากเรือขนมจีนที่ท่าราชวรดิฐ กินมากจนปวดท้อง เข้าสรีร์สำราญไม่ทัน^{: 80 : 10}
• นกคั่ว เป็นหนึ่งในอาหารที่หม่อมขำซื้อจากเรือขนมจีนที่ท่าราชวรดิฐ กินมากจนปวดท้อง เข้าสรีร์สำราญไม่ทัน^{: 80 : 10}
• ใบบัวอ่อน เป็นผักที่ใช้แนมนกคั่ว^: 120
• ทอดมัน เป็นหนึ่งในอาหารที่หม่อมขำซื้อจากเรือขนมจีนที่ท่าราชวรดิฐ กินมากจนปวดท้อง เข้าสรีร์สำราญไม่ทัน^{: 80 : 10}
• จันลอน ปัจจุบันเรียกว่า หรือจังลอน คือเนื้อปลาโขลกกับรากผักชี กระเทียม ปั้นเป็นก้อนเสียบไม้ปิ้งไฟ^: 120 เป็นหนึ่งในอาหารที่หม่อมขำซื้อจากเรือขนมจีนที่ท่าราชวรดิฐ กินมากจนปวดท้อง เข้าสรีร์สำราญไม่ทัน^{: 80 : 10}
• หมากพลู เป็นเป็นของรับประทานเล่นของคนในยุคนั้น^: 120 ทำให้ฟันดำสวยงาม
• ทุเรียน เป็นผลไม้โปรดของหม่อมขำ โดยเฉพาะทุเรียนจากเมืองละคร หม่อมขำใส่ฟันปลอมที่ทำจากกะลาทำให้ขบเคี้ยวได้ยาก จึงนำไปตำในตะบันก่อนนำไปรับประทาน^{: 91 : 11}
• ผลบัว คือ ฉาบหรือเม็ดบัวผัดเข้ากับน้ำตาลโตนด ตัดด้วยรสเค็มอีกเล็กน้อย เป็นของรับประทานเล่น^: 120 หม่อมขำใส่ฟันปลอมที่ทำจากกะลาทำให้ขบเคี้ยวได้ยาก จึงนำไปตำในตะบันก่อนนำไปรับประทาน^{: 91 : 11}
• คือแป้งปั้นไปต้มกับน้ำ ก่อนนำไปเคี่ยวกับ มีรสออกหวาน สีน้ำตาล นิยมรับประทานคู่กันกับ เมื่อมาประสมรวมกันเรียกว่าขนมแชงม้า
• ลังเล็ด คือ ทำจากข้าวเหนียวตากแห้งก่อนนำไปทอด แล้วราดด้วยน้ำอ้อย^: 121
• ขนมจีนน้ำยา เป็นอาหารที่หม่อมขำไม่ถูกโรค แต่ก็อยากกิน^{: 108–110 : 22–24}
• ขนมทอง ในท้องกลอนไม่ได้ระบุชัดเจนว่าเป็นขนมทองชนิดไหน อาจเป็นทองหยิบ ทองหยอด ฝอยทอง ทองม้วน หรือทองฟู (คือขนมตาล)^: 121
• ข้าวเหนียวสังขยา เป็นอาหารที่หม่อมขำอยากรับประทานมาก ใช้ให้ยายปานนำกาละมังโคมไปซื้อถึงเมืองละคร หม่อมขำกินจนเตียงไม้สักหักลงมาพลางผายลมเสียงดังลั่น^{: 105–106 : 21}
• ข้าวเหนียวเหลืองหน้ากุ้ง คือข้าวเหนียวมูนแต่งสีและกลิ่นด้วยขมิ้น ส่วนหน้ากุ้งทำมาจากกุ้งสับผัดกับมะพร้าวคั่ว ปรุงรสด้วยน้ำตาล พริกไทย เกลือ ผักชี^: 122 เป็นอาหารที่หม่อมสุดตั้งใจทำให้กับหม่อมขำ แต่ทว่าบูดเน่าไปเสียก่อน กระนั้นหม่อมขำก็รับประทานเสียจนเกลี้ยง^{: 113–115 : 24–25}

• ห่อหมก
• ทอดมัน
• หมากพลู
• ทุเรียน
• เม็ดบัว
• ขนมจีนน้ำยา
• ทองหยิบ
• ทองหยอด
• ฝอยทอง
• ข้าวเหนียวสังขยา

การเผยแพร่

การตีพิมพ์

ลักษณะของสมุดข่อย สันนิษฐานว่าต้นฉบับดั้งเดิมของ หม่อมเป็ดสวรรค์ คงมีลักษณะเช่นนี้

หม่อมเป็ดสวรรค์ ถูกนำมาตีพิมพ์ครั้งแรกเมื่อไรไม่ปรากฏหลักฐาน แต่คาดว่าต้นฉบับเดิมคงถูกบันทึกลงบนสมุดข่อย ตามความนิยมในช่วงเวลานั้น^: 45 กระทั่งธนิต อยู่โพธิ์ อธิบดีกรมศิลปากรในขณะนั้น ได้ค้นพบต้นฉบับเพลงยาวหม่อมเป็ดสวรรค์ใน พ.ศ. 2507 ได้หรีด เรืองฤทธิ์ ผู้เชี่ยวชาญวรรณคดีของกรมศิลปากรได้เขียนคำอธิบายประกอบเนื้อหาไว้ด้วย โดย หม่อมเป็ดสวรรค์ มีสำนักหอสมุดแห่งชาติเป็นผู้ทรงลิขสิทธิ์ และสำนักพิมพ์จะต้องขออนุญาตจากกรมศิลปากรก่อนนำไปตีพิมพ์ ทั้งนี้เคยมีการตีพิมพ์ร่วมกับวรรณกรรมอื่น ๆ ในยุคเดียวกันนั้นโดยสำนักพิมพ์ต่าง ๆ เท่าที่ปรากฏ ดังนี้

• สำนักพิมพ์ห้างหุ้นส่วนจำกัด ศิวพร พ.ศ. 2507 ใช้ชื่อว่า "กลอนเพลงยาวเรื่องหม่อมเป็ดสวรรค์ และพระอาการประชวรของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ"
• สำนักพิมพ์ศิลปาบรรณาคาร พ.ศ. 2511 ใช้ชื่อว่า "บทละครเรื่องพระมเหลเถไถ เรื่องอุณรุทร้อยเรื่อง เรื่องระเด่นลันได กลอนเพลงยาวเรื่องหม่อมเป็ดสวรรค์ เรื่องพระอาการประชวรของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ"^: 120
• สำนักพิมพ์ศิลปาบรรณาคาร พ.ศ. 2514 ใช้ชื่อว่า "บทละครเรื่องพระมเหลเถไถ เรื่องอุณรุทร้อยเรื่อง เรื่องระเด่นลันได กลอนเพลงยาวเรื่องหม่อมเป็ดสวรรค์ เรื่องพระอาการประชวรของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ"^: 133
• สำนักพิมพ์เสริมวิทย์บรรณาคาร พ.ศ. 2515 ใช้ชื่อว่า "บทละคร เรื่อง พระมเหลเถไถ บทละคร เรื่อง อุณรุทร้อยเรื่อง กลอนเพลงยาว เรื่อง หม่อมเป็ดสวรรค์ กลอนเพลงยาว เรื่อง พระอาการประชวรของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ และ บทละคร เรื่อง ระเด่นลันได"
• สำนักพิมพ์เสริมวิทย์บรรณาคาร พ.ศ. 2516 ใช้ชื่อว่า "บทละคร เรื่อง พระมเหลเถไถ บทละคร เรื่อง อุณรุทร้อยเรื่อง กลอนเพลงยาว เรื่อง หม่อมเป็ดสวรรค์ กลอนเพลงยาว เรื่อง พระอาการประชวรของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ และ บทละคร เรื่อง ระเด่นลันได"^: 45
• สำนักพิมพ์ศรีปัญญา พ.ศ. 2561 ใช้ชื่อว่า "นิราศหนองคาย และวรรณคดี 5 เรื่อง พระมเหลเถไถ อุณรุทร้อยเรื่อง หม่อมเป็ดสวรรค์ พระอาการประชวรของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ และระเด่นลันได"

ภาพยนตร์ซีรีส์

หม่อมเป็ดสวรรค์ ได้รับการดัดแปลงเป็นภาพยนตร์ซีรีส์อิงประวัติศาสตร์ กำกับการแสดงโดยสถาพร นาควิไลโรจน์ เตรียมออกอากาศทางช่องไทยพีบีเอส เนื้อหาเป็นเรื่องราวการเล่นเพื่อนของหม่อมห้ามทั้งสองคน ถือเป็นภาพยนตร์ซีรีส์หญิงรักหญิงแนวย้อนยุคเรื่องแรกของประเทศไทย โดยอัญรินทร์ ธีราธนันพัฒน์ รับบทเป็นหม่อมขำ และ รับบทเป็นหม่อมสุด สิทธา สภานุชาติ รับบทเป็นเจ้าคุณเจนอภิบาล รับบทเป็นคุณสุวรรณ มณีรัตน์ คำอ้วน รับบทเป็น กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ รับบทเป็นพระองค์เจ้าสังข์ และ รับบทปาน

เนื้อหาเป็นการขยายความจากเพลงยาว หม่อมเป็ดสวรรค์ ด้วยการเสริมแต่งเรื่องราวในช่วงที่หม่อมขำแยกจากหม่อมสุดที่พระราชวังบวรสถานมงคล และยังไม่ได้กลับเข้ารับราชการในพระบรมมหาราชวัง หม่อมขำจำต้องกลับไปขายขนมไทยพอจุนเจือชีวิตอยู่ที่เมืองอัมพวาบ้านเดิม โดยได้รับการช่วยเหลือจากเจ้าคุณเจนอภิบาลที่ชอบพอหม่อมขำ ในเวลาต่อมาหม่อมขำได้รับการชักชวนจากคุณสุวรรณให้กลับเข้ารับราชการในพระตำหนักใหญ่ของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพโดยใช้ปากะศิลป์ของตนให้เกิดประโยชน์ ที่สุดหม่อมขำตัดสินใจไม่สมรสกับเจ้าคุณเจนอภิบาล หากแต่เลือกหม่อมสุดเป็นคู่ชีวิต

อ้างอิง

1. กรมศิลปากร. บทละคร เรื่อง พระมเหลเถไถ บทละคร เรื่อง อุณรุทร้อยเรื่อง กลอนเพลงยาว เรื่อง หม่อมเป็ดสวรรค์ กลอนเพลงยาว เรื่อง พระอาการประชวรของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ และ บทละคร เรื่อง ระเด่นลันได. กรุงเทพฯ : เสริมวิทย์บรรณาคาร, 2516. 240 หน้า.
2. ยุพร แสงทักษิณ. "เพลงยาวหม่อมเป็ดสวรรค์". นามานุกรมวรรณคดีไทย ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร. สืบค้นเมื่อ 30 เมษายน 2567. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
3. มัชฌิมา วีรศิลป์. ภาพสะท้อนทางวัฒนธรรม จากวรรณกรรมเพลงยาว เรื่องหม่อมเป็ดสวรรค์ และเรื่องพระอาการประชวรของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ. [ม.ป.ท.] : วารสารศิลปกรรมบูรพา 20:(2), 2560.
4. ชูดาว (19 เมษายน 2566). ""พระเอ็ดยง" วรรณกรรมคำผวนที่ "ชกต่ำกว่าเข็มขัด" ชนิดอ่านไประแวงไป". ศิลปวัฒนธรรม. สืบค้นเมื่อ 1 พฤษภาคม 2567. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
5. ""เล่นเพื่อน" หรือ "เลสเบี้ยน" ว่าด้วยเรื่องเล่าสาวชาววัง". ศิลปวัฒนธรรม. 30 มกราคม 2565. สืบค้นเมื่อ 26 เมษายน 2567. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
6. กรมศิลปากร. กลอนเพลงยาวเรื่องหม่อมเป็ดสวรรค์และพระอาการประชวรของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ. กรุงเทพฯ : ห้างหุ้นส่วนจำกัด ศิวพร, 2507. 69 หน้า.
7. พล อิฏฐารมณ์ (20 กุมภาพันธ์ 2567). "บันทึกรัก "หม่อมเป็ดสวรรค์" สัมพันธ์ของคนเพศเดียวกันในราชสำนัก หญิง-หญิง "เล่นเพื่อน"". ศิลปวัฒนธรรม. สืบค้นเมื่อ 25 เมษายน 2567. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
8. ยุพิน ธชาศรี. วิเคราะห์วรรณกรรมของคุณสุวรรณ. [ม.ป.ท.] : วิทยาลัยวิชาการศึกษา, 2517.
9. กุลทรัพย์ เกษแม่นกิจ, คุณหญิง (2 ธันวาคม 2558). "คุณสุวรรณกวีเอกแห่งกรุงรัตนโกสินทร์". ศิลปไทย. สืบค้นเมื่อ 9 พฤษภาคม 2567. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
10. เอนก นาวิกมูล. หญิงชาวสยาม. กรุงเทพฯ : แสงดาว, 2547. 264 หน้า. ISBN 
11. "ตีตลาดสายวายยูริ! ช่อง3 จับคู่สองนางเอกนิวเจน-ไทยพีบีเอส ส่ง 'หม่อมเป็ดสวรรค์' แนวพีเรียด". มติชนออนไลน์. 15 พฤศจิกายน 2566. สืบค้นเมื่อ 9 พฤษภาคม 2567. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
12. ""Thai PBS Enter ไทย Entertain"เป็นมากกว่าความบันเทิง เปิดตัวละครและสารคดีไทยพีบีเอสปี 2567". สนุกดอตคอม. 13 พฤษภาคม 2567. สืบค้นเมื่อ 17 พฤษภาคม 2567. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
13. ศันสนีย์ วีระศิลป์ชัย (3 ธันวาคม 2567). "กรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ เทพธิดาแห่งราชสํานัก ทำไมกล้าอุปการะสุนทรภู่ แม้ร.3ไม่โปรด". ศิลปวัฒนธรรม. สืบค้นเมื่อ 25 เมษายน 2567. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
14. เพศแห่งสยาม. กรุงเทพฯ : สถาบันพิพิธภัณฑ์การเรียนรู้แห่งชาติ สังกัดสำนักงานบริหารและพัฒนาองค์ความรู้ (องค์กรมหาชน), 2562. 200 หน้า. ISBN 
15. ณัฐวุฒิ สุทธิสงคราม. 27 เจ้าพระยา (ฉบับพิสดาร). [ม.ป.ท.] : แพร่การช่าง, 2510.
16. สุจิตต์ วงษ์เทศ (2545). "ครูแจ้งวัดระฆัง สร้างสำนวนขุนช้างขุนแผน แสนสยอง ตีดาบ(ฟ้าฟื้น) ซื้อม้า(สีหมอก) ผ่าท้อง(นางบัวคลี่) หากุมาร(ทอง) ปรับปรุงจากหนังสือขุนช้างขุนแผนแสนสนุก". สมาคมนักกลอนแห่งประเทศไทย. สืบค้นเมื่อ 26 เมษายน 2567. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
17. ณัฐปภัสร์ นิยะเวมานนท์. การกัลปนาพระตำหนักจากพระบรมมหาราชวัง ในมิติการอนุรักษ์สถาปัตยกรรม. [ม.ป.ท.] : คณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2564.
18. มนฤทัย ไชยวิเศษ. ประวัติศาสตร์สังคมว่าด้วยส้วมและเครื่องสุขภัณฑ์ในประเทศไทย. กรุงเทพฯ : มติชน, 2566. ISBN 
19. "ตะบันหมาก". พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร. สืบค้นเมื่อ 9 พฤษภาคม 2567. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
20. ศูนย์ส่งเสริมศิลปาชีพระหว่างประเทศ (องค์กรมหาชน) (2558). สมปักปูม ภูมิผ้าเขมร ◆ ไทย จากราชสำนักสู่สามัญชน (PDF). กรุงเทพฯ: เนติกุลการพิมพ์.
21. อภิลักษณ์ เกษมผลกูล, ผศ. ดร. (28 สิงหาคม 2566). "ปริศนา "ปลากริมไข่เต่า" ขนมชาววัง ที่คนในวังไม่เคยกิน?". ศิลปวัฒนธรรม. สืบค้นเมื่อ 1 พฤษภาคม 2567. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
22. "ตำนานขนมไทยโบราณ "ขนมแชงมา" คือ"ขนมหม้อแกง" หรือ"ขนมปลากริมไข่เต่า"กันแน่?". Matichon Academy. สืบค้นเมื่อ 2 พฤษภาคม 2567. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
23. สุพรรณ ทองคล้อย. สารานุกรมคำที่เกี่ยวกับการประพันธ์ร้อยกรอง. เชียงใหม่ : สำนักงานบริหารงานวิจัย มหาวิทยาลัยเชียงใหม่, 2561. 133 หน้า. ISBN 
24. วันเพ็ญ เซ็นตระกูล. "คุณสุวรรณ". นามานุกรมวรรณคดีไทย ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร. สืบค้นเมื่อ 9 พฤษภาคม 2567. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
25. "บทละครเรื่อง พระมะเหลเถไถ บทละครเรื่อง อุณรุทร้อยเรื่อง กลอนเพลงยาวเรื่อง หม่อมเป็ดสวรรค์ กลอนเพลงยาวเรื่อง พระอาการประชวรของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ โดย คุณสุวรรณ. บทละคอนเรื่องระเด่นลันได โดย พระมหามนตรี (ทรัพย์)". หอสมุดรัฐสภา. สืบค้นเมื่อ 9 พฤษภาคม 2567. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
26. "นิมิตร้ายในวรรณคดีไทยสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น". วรรณวิทัศน์. กรกฎาคม-ธันวาคม 2563. สืบค้นเมื่อ 9 พฤษภาคม 2567. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))

แหล่งข้อมูลอื่น

• วิกิซอร์ซมีงานที่เกี่ยวข้องกับ กลอนเพลงยาว เรื่อง หม่อมเป็ดสวรรค์ และพระอาการประชวรของกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพ