พระเจ าน นทบ เรง พม า နန ဒဘ ရင ออกเส ยง nàɰ da bə jɪ ɰ อ กษรโรม น Nanda Bayin 9 พฤศจ กายน ค ศ 1535 30 พฤศจ กายน ค ศ 1600

พระเจ้านันทบุเรง (พม่า: နန္ဒဘုရင်, ออกเสียง: [nàɰ̃.da̰ bə.jɪ̀ɰ̃]; อักษรโรมัน: Nanda Bayin; 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535 – 30 พฤศจิกายน ค.ศ. 1600) หรือ พระเจ้าหงษางาจีสะยาง เป็นพระเจ้าหงสาวดีจากราชวงศ์ตองอู เสวยราชสมบัติตั้งแต่ ค.ศ. 1581 ถึง ค.ศ. 1599 รัชสมัยพระองค์เป็นช่วงแห่งการล่มสลายของจักรวรรดิตองอู อาณาจักรอันยิ่งใหญ่ที่สุดในประวัติศาสตร์อุษาคเนย์

นันทบุเรง
พระมหากษัตริย์พม่าและประเทศราช หงสาวดี (ค.ศ. 1581–99) อังวะและไทใหญ่ (ค.ศ. 1581–97) ตองอู (ค.ศ. 1581–97) แปร (ค.ศ. 1581–95) มณีปุระ (ค.ศ. 1581–93)
ครองราชย์	10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 – 19 ธันวาคม ค.ศ. 1599
ราชาภิเษก	15 ตุลาคม ค.ศ. 1581
ก่อนหน้า	พระเจ้าบุเรงนอง
ถัดไป	พระเจ้าญองยาน
อัครมหาเสนาบดี
ราชาธิราชแห่งล้านนา
ครองราชย์	10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 – ราวกุมภาพันธ์ ค.ศ. 1597
ก่อนหน้า	พระเจ้าบุเรงนอง
ถัดไป	สมเด็จพระนเรศวรมหาราช
เจ้าประเทศราช	นรธาเมงสอ
ราชาธิราชแห่งสยาม
ครองราชย์	10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 – 3 พฤษภาคม ค.ศ. 1584
ก่อนหน้า	พระเจ้าบุเรงนอง
ถัดไป	ยุบฐานะ
เจ้าประเทศราช	สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช
ราชาธิราชแห่งล้านช้าง
ครองราชย์	10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 – 19 ธันวาคม ค.ศ. 1599
ก่อนหน้า	พระเจ้าบุเรงนอง
ถัดไป	ยุบฐานะ
เจ้าประเทศราช	สมเด็จพระไชยเชษฐาธิราช (ค.ศ. 1581–88) พระยาแสนสุรินทร์ (ค.ศ. 1588–91) พระหน่อแก้วกุมาร (ค.ศ. 1591–95) พระวรปิตา (ค.ศ. 1596–99)

ประสูติ	9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535(1535-11-09) ตรงกับวันอังคาร ขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897 ตองอู
สวรรคต	30 พฤศจิกายน [ตามปฎิทินเก่า: 20 พฤศจิกายน] 1600 (65 ชันษา) ตรงกับวันพฤหัสบดี ขึ้น 10 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 962 ตองอู
ฝังพระศพ	1 ธันวาคม [ตามปฎิทินเก่า: 21 พฤศจิกายน] 1600
คู่อภิเษก	หงสาวดีมิบะยา มีนพยู มีนทเว สิริราชเทวี เมงตะยาแม่ท้าว
พระราชบุตร ฯลฯ	พระราชโอรส 20 พระองค์ พระราชธิดา 18 องค์ เช่น: มังกยอชวา มังรายกะยอฉะวาที่ 2 แห่งอังวะ คีนมะน่อง ตะโดธรรมราชาที่ 3
ราชวงศ์	ตองอู
พระราชบิดา	พระเจ้าบุเรงนอง
พระราชมารดา	อตุลสิริมหาราชเทวี
ศาสนา	พุทธ เถรวาท

พระองค์เป็นพระราชโอรสพระองค์ใหญ่ในพระเจ้าบุเรงนอง และทรงร่วมนำศึกหลาย ๆ ครั้งในการขยายจักรวรรดิของพระราชบิดา เมื่อเถลิงราชย์แล้ว พระองค์ทรงเผชิญกับภาระอันเหลือบ่ากว่าแรงในการธำรงมหาอาณาจักรที่พระบิดาเพียรสร้างเอาไว้ พระองค์ไม่ได้รับการสนับสนุนจากเจ้าประเทศราช เมื่อครองราชย์ได้เพียงสามปี ทั้งพม่าตอนบนและอาณาจักรอยุธยาก็แข็งเมือง พระองค์ไม่สามารถประชุมพลได้มากกว่าหนึ่งในสามของกองทัพสมัยพระบิดาเพื่อยกไปปราบ ทั้งไม่สามารถปรองดองกับเมืองเล็กเมืองน้อย ครั้นช่วง ค.ศ. 1584 ถึง ค.ศ. 1593 พระองค์ทรงเปิดศึกกับอยุธยาถึงห้าครั้ง ซึ่งพ่ายแพ้ทุกครั้ง ทำให้พระราชอำนาจเสื่อมถอยลง และนับแต่ ค.ศ. 1593 เป็นต้นมา พระองค์กลับทรงเป็นฝ่ายที่ต้องตั้งรับการรุกรานจากอยุธยา โดยในระหว่าง ค.ศ. 1594 ถึง ค.ศ. 1595 อยุธยาสามารถยึดชายฝั่งตะนาวศรีได้ทั้งหมด ส่งผลให้ประเทศราชอื่น ๆ พากันแปรพักตร์จากพระองค์ใน ค.ศ. 1597 ต่อมาใน ค.ศ. 1599 ทัพผสมจากตองอูและยะไข่บุกหงสาวดีเมืองหลวงของพระองค์ พระองค์ทรงถูกจับไปกักขังไว้ที่เมืองตองอู ส่วนเมืองหงสาวดีก็ถูกยะไข่ปล้นทรัพย์และเผาทำลายจนสิ้น หนึ่งปีให้หลัง นัดจินหน่อง โอรสพระเจ้าเมงเยสีหตูแห่งตองอู ลอบวางยาพิษพระองค์สวรรคต

พระองค์เป็นพระมหากษัตริย์ที่แข็งขันจนอาจนับได้ว่ายิ่งกว่าพระมหากษัตริย์พม่าทั่ว ๆ ไป แต่ข้อผิดพลาดประการหนึ่งของพระองค์ คือ การพยายามควบคุมจักรวรรดิที่ใหญ่กว้างขวางภายใต้ความสัมพันธ์ในระบอบอุปถัมภ์เอาไว้ จึงเป็นบทเรียนแก่ผู้สืบสันตติวงศ์ของพระองค์ในคริสต์ศตวรรษที่ 17 มิให้ขยายดินแดนจนเกินควร และให้เน้นการปกครองแบบรวมศูนย์ บทเรียนดังกล่าวยังเป็นเหตุให้ปฏิรูปการปกครองในช่วงรื้อฟื้นราชวงศ์ตองอู และปรับปรุงเพิ่มในช่วงราชวงศ์คองบอง ระบอบปกครองที่ปฏิรูปนี้ดำเนินต่อมาจนสิ้นสุดกษัตริย์พม่าใน ค.ศ. 1885

ต้นพระชนม์

พระราชกำเนิด

นันทบุเรงประสูติเมื่อวันที่ 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535 ณ พระราชวังตองอู พระราชบิดาคือขุนพลบุเรงนอง ซึ่งภายหลังขึ้นเป็นพระเจ้าหงสาวดี พระราชมารดาคือเจ้าหญิงตะเกงจี (Thakin Gyi) ซึ่งต่อมาคือพระนางอตุลสิริมหาราชเทวี พระอัครมเหสีกรุงหงสาวดี พระมาตุลาคือพระเจ้าตะเบ็งชะเวตี้แห่งหงสาวดี และพระเจ้าตาคือพระเจ้าเมงจีโยแห่งตองอู และพระเชษฐภคินีเป็นอัครมเหสีกรุงอังวะ ด้วยความสัมพันธ์ทางเครือญาติเหล่านี้ นันทบุเรงจึงทรงมีเชื้อสายราชวงศ์แห่งอาณาจักรพุกามและอาณาจักรปีนยะ นอกจากนี้ พระองค์ยังน่าจะทรงมีเชื้อไทใหญ่ด้วย

การศึกษา

นันทบุเรงประทับ ณ พระราชวังตองอู จนพระชนม์ได้สามพรรษา จึงแปรพระราชฐานมาพระราชวังพะโคที่เมืองหงสาวดี (พะโค) ซึ่งตั้งเป็นเมืองหลวงแห่งใหม่ของจักรวรรดิตองอูเมื่อ ค.ศ. 1539 ตลอดพระชนมชีพวัยเยาว์ พระเจ้าตะเบ็งชะเวตี้ พระเจ้าลุง นำพาพระบิดาไปทำศึกบ่อยครั้ง เมื่อพระเจ้าลุงทรงตั้งพระบิดาเป็นอุปราชใน ค.ศ. 1542 นันทบุเรงจึงทรงอยู่ในลำดับที่สองของการสืบราชบัลลังก์ตองอูไปโดยปริยาย ในพระสถานะดังกล่าว นันทบุเรงทรงได้รับการฝึกฝนทางทหารเสมือนพระมาตุลาและพระบิดา

เมื่อพระชนมายุได้ 13 พรรษา นันทบุเรงทรงได้รับบรรดาศักดิ์ "ชัยสิงห์" (Zeya Thiha) และโดยตามเสด็จพระมาตุลากับพระบิดาไปทำศึกกับอาณาจักรอยุธยาในสงครามคราวเสียพระสุริโยทัย ความกล้าหาญของนันทบุเรงทำให้พระมาตุลาพระราชทานบรรดาศักดิ์ "เมงเยกะยอชวา" (Minye Kyawswa) แก่นันทบุเรง

อุปราช

การเข้าสู่ตำแหน่ง

พระเจ้าตะเบ็งชะเวตี้พระมาตุลาของพระองค์ถูกลอบปลงพระชนม์ในวันที่ 30 เมษายน ค.ศ. 1550 แม้พระบิดาจะเป็นพระมหาอุปราช แต่มังฆ้องที่ 2 พระอนุชาร่วมพระบิดาเดียวกับบุเรงนอง ไม่ยอมรับสิทธิสืบบัลลังก์ดังกล่าว และประกาศตนเป็นเอกราช ณ เมืองตองอู นันทบุเรงจึงพาพระมารดาและพระพี่นางลี้ภัยไปหาพระบิดาซึ่งเวลานั้นไปราชการศึกที่เมือง (ในเมืองย่างกุ้งปัจจุบัน)

ณ ที่นั้น นันทบุเรงทรงร่วมกับพระบิดาวางแผนกอบกู้ราชบัลลังก์ กองกำลังของบุเรงนองเข้าตีเมืองตองอูเป็นครั้งแรกในเดือนกันยายน ค.ศ. 1550 และยึดเมืองได้ในวันที่ 11 มกราคม ค.ศ. 1551 บุเรงนองไว้ชีวิตมังฆ้องที่ 2 แล้วราชาภิเษกขึ้นเป็นพระเจ้าหงสาวดีสืบต่อจากพระเจ้าตะเบ็งชะเวตี้ สถาปนานันทบุเรงพระราชโอรสซึ่งขณะนั้นพระชนมายุได้ 15 พรรษา ขึ้นเป็นพระมหาอุปราช พระราชพิธีราชาภิเษกมีขึ้น ณ วันที่ 12 มกราคม นั้นเอง

งานศึก

ตลอด 15 ปีต่อมา บุเรงนองทรงมุ่งมั่นขยายจักรวรรดิตองอู ทำให้คนใกล้ชิดต้องทุ่มเทกายใจแก่การศึกไปด้วย แต่ในช่วงแรก นันบุเรงยังทรงพระเยาว์นัก จึงมีบทบาทจำกัด จน ค.ศ. 1557 เป็นต้นมา นันทบุเรงทรงได้รับภารกิจสำคัญมากขึ้นเรื่อย ๆ ทำให้พระองค์ พร้อมด้วยพระเจ้าอาคือมังฆ้องที่ 2, ตะโดธรรมราชาที่ 2, และตะโดเมงสอ กลายเป็นสี่ยอดขุนพลของบุเรงนอง และหลายทศวรรษให้หลัง นันทบุเรงทรงก้าวหน้าด้วยความดีความชอบในฐานะผู้นำทัพ จนเมื่อปลายรัชสมัยของพระบิดา นันทบุเรงก็ทรงได้เป็นผู้นำศึกทั้งหมดด้วยพระองค์เอง

การศึกของอุปราชนันทบุเรง (ค.ศ. 1551–80)

สถานที่	เวลา	ไพร่พล	หมายเหตุ
แปร	ค.ศ. 1551	?	เพื่อป้องกันหงสาวดี
หงสาวดี	ค.ศ. 1552	1 กรม	ไม่ได้รบกัน
อังวะ	ค.ศ. 1553	14,000 คน	งานใหญ่ครั้งแรก เป็นแม่กองนำทัพหน้าขึ้นเหนือไปปราบอังวะ แต่หน้าที่ส่วนใหญ่เป็นแต่ทางพิธีการ เพราะพระเจ้าอาทั้งสอง คือ ตะโดธรรมราชาที่ 2 และมังฆ้องที่ 2 ในฐานะที่มีประสบการณ์สูง ทรงเป็นผู้บัญชาการหลัก การศึกครั้งนี้สิ้นสุดลงด้วยฝ่ายหงสาวดีเลิกทัพกลับ เพราะอังวะป้องกันเป็นสามารถ
อังวะ	ค.ศ. 1554–55	?	เพื่อป้องกันหงสาวดี
กลุ่มรัฐไทใหญ่	ค.ศ. 1557	12,000 คน	นำทัพกับพระเจ้าอา ตะโดเมงสอ และมังฆ้องที่ 2 ไปบรรจบกันที่เมืองตี่บอ ได้ชนช้างกับข้าศึกที่เมืองนี้
เมืองนาย	ค.ศ. 1557	8,000 คน	เป็นนายกองใหญ่ มีพญาทะละเป็นนายกองรอง แต่ไม่ได้รบ เพราะกองหน้าซึ่งมีพระเจ้าอา ตะโดธรรมราชาที่ 2 เป็นผู้นำนั้น ตีได้เมืองนายเสียก่อน
ล้านนา	ค.ศ. 1558	10 กรม 2 กองพันทหารม้า	หนึ่งหนึ่งในสามกองหน้า อีกสองกองมีผู้นำ คือ ตะโดธรรมราชาที่ 2 และตะโดเมงสอ
เมืองนาย	ค.ศ. 1558	10 กรม	นำทัพกับตะโดเมงสอขึ้นจากล้านนาไปปราบกบฏเจ้าฟ้าเมืองนาย (saopha of Mone)
กลุ่มรัฐไทใหญ่ในลุ่มแม่น้ำสาละวิน	ค.ศ. 1563	12,000 คน	นำหนึ่งในสี่ทัพที่ยกไปรุกรานกลุ่มรัฐในลุ่มน้ำสาละวิน ทัพของนันทบุเรงยกจากเมืองหมอก (Momeik) โดยมีพญาทะละเป็นแม่กองรอง ได้รบกันที่เมืองเมา (Maing Maw) ยึดได้เมือง Hotha, Latha, Kaingma, และ Mainglyin
อยุธยา	ค.ศ. 1563–64	14,000 คน	นำทัพพร้อมด้วยพระเจ้าอา มังฆ้องที่ 2 ไปยึดสุโขทัยได้สำเร็จในเดือนธันวาคม ค.ศ. 1563 แล้วเดินหน้าเข้าตีกำแพงเมืองอยุธยา
ล้านนา	ค.ศ. 1564	12,000 คน	นำทัพหนึ่งในสี่ทัพจากอยุธยาขึ้นไปตีเชียงใหม่ แล้วยกจากเชียงใหม่ไปตีเชียงแสน ผู้นำท้องถิ่นออกถวายสัตย์
ล้านช้าง	ค.ศ. 1564–65	24,000 คน	เป็นนายกองใหญ่ ยึดเวียงจันทน์ได้ในเดือนมกราคม ค.ศ. 1565 ได้ตั้งผู้ปกครองใหม่ให้ล้านช้างในฐานะเมืองขึ้นของหงสาวดี แล้วยกทัพออกจับตัวพระไชยเชษฐา กษัตริย์ลาวพระองค์ก่อน แต่หาไม่พบ จึงเสด็จกลับหงสาวดีในเดือนสิงหาคม ค.ศ. 1565
อยุธยา	ค.ศ. 1568–69	11,000 คน	นำหนึ่งในห้าทัพที่ยกไปตีอยุธยา
ล้านช้าง	ค.ศ. 1569–70	11 กรม	นำทัพหนึ่งในห้าทัพที่ยกไปรุกรานล้านช้างในเดือนตุลาคม ค.ศ. 1569 ทัพของนันทบุเรงยกจากลำพูนเข้าล้านช้าง ติดตามหากองกำลังท้องถิ่นที่ต่อต้านหงสาวดีเป็นหลายเดือน ไพร่พลอดอยากล้มตาย จึงยกกลับในเดือนมีนาคม ค.ศ. 1570 เหลือพลเดิมไม่กี่คนรอดกลับหงสาวดี
โมเยง (Mohnyin) และโมกอง (Mogaung)	ค.ศ. 1571–72	12,000 คน	นำหนึ่งในสองทัพขึ้นเหนือไปปราบกบฏที่ภูเขากะชีน (Kachin hills) อีกทัพมีผู้นำคือตะโดธรรมราชาที่ 2 ยึดโมเยงและโมกองได้โดยปราศจากการต่อต้าน ผู้นำกบฏหนีเข้าป่า ไม่สามารถจับตัวได้
ล้านช้าง	ค.ศ. 1574	11,000 คน	นำหนึ่งในกองหน้าทั้งสามกอง ไม่มีการต่อต้าน จึงยึดเวียงจันทน์ได้โดยง่าย
โมเยงและโมกอง	ค.ศ. 1575	7,000 คน	นำหนึ่งในห้าทัพไปปราบกบฏในภูเขากะชีนอีกครั้ง ทัพของนันทบุเรงและตะโดเมงสอขับไล่กบฏออกจากหุบเขา กองพันกองหนึ่งของตะโดเมงสอสังหารผู้นำกบฏคนหนึ่งได้
ล้านช้าง	ค.ศ. 1579–80	22,000 คน	เพื่อปราบความวุ่นวายในล้านช้าง ไม่มีการต่อต้าน จึงประพาสชนบทล้านช้างหลายเดือน แล้วกลับหงสาวดี ณ วันที่ 20 มีนาคม ค.ศ. 1580

งานเมือง

นันทบุเรงทรงเป็นสมาชิกที่แข็งขันในราชสำนักหงสาวดีซึ่งส่วนใหญ่มีเสนาบดีเป็นชาวมอญพื้นเมือง พระราชบิดาทรงรับฟังความเห็นที่นันทบุเรงถวายเสมอ แม้ไม่ทรงปฏิบัติตามทุกครั้งก็ตาม นันทบุเรงทรงมีบทบาททางปกครองมากขึ้นในช่วงสองปีสุดท้ายของรัชกาลพระราชบิดา เมื่อพระพลานามัยของพระราชบิดาเสื่อมถอยลงตามลำดับ

ต้นรัชกาล

การขึ้นครองราชย์

พระเจ้าบุเรงนองประชวรมายาวนานจนเสด็จสวรรคต ณ วันที่ 10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 นันทบุเรงสืบราชสมบัติต่อโดยปราศจากการต่อต้าน พระองค์ถวายพระเพลิงพระราชบิดาอย่างสมพระเกียรติพระเจ้าจักรพรรดิตามคติพุทธ พระราชพิธีมีขึ้นหน้าพระราชวังกัมโพชธานี จากนั้น จึงราชาภิเษกในวันที่ 15 ตุลาคม ค.ศ. 1581 แล้วทรงตั้งมังกะยอชวาที่ 1 พระราชโอรสพระองค์ใหญ่เป็นพระมหาอุปราช

สภาพการณ์ของจักรวรรดิ

สิ่งที่ตกทอดจากพระราชบิดามาสู่พระเจ้านันทบุเรงคือ "จักรวรรดิซึ่งน่าจะใหญ่โตที่สุดในประวัติศาสตร์อุษาคเนย์" ที่ชาวโปรตุเกสพรรณนาว่า เป็น "รัฐราชาธิปไตยอันทรงอำนาจที่สุดในเอเชีย ถัดจากจีน" อย่างไรก็ดี จักรวรรดิที่ใหญ่โตเกินควรนี้ เดิมผูกกันไว้ด้วยความสัมพันธ์ส่วนตัวพระเจ้าบุเรงนองกับผู้นำท้องถิ่นซึ่งนิยมรักใคร่ในตัวบุเรงนอง มิใช่ต่อจักรวรรดิของบุเรงนอง และในการปกครองประเทศราชต่าง ๆ พระเจ้าบุเรงนองทรงใช้รูปแบบ โดยพระองค์อยู่แกนกลาง แล้วรายล้อมด้วยเจ้าประเทศราชที่มีสถานะกึ่งอิสระ อุปราชที่ปกครองโดยอิสระ และผู้ปกครองภายใต้การกำกับดูแลของข้าหลวงจากส่วนกลาง ด้วยระบบเช่นนี้ เมื่อมีกษัตริย์พระองค์ใหม่เข้ามาอยู่ในแกนกลาง กษัตริย์พระองค์นั้นก็จำต้องทรงสร้างความสัมพันธ์ทั้งหมดเสียใหม่ ซึ่งมิใช่งานง่าย เพราะเมืองขึ้นทั้งหลาย แม้จะอยู่ในสภาพภูมิประเทศเดียวกับเมืองแกนกลาง แต่ก็อยู่ห่างไกล ทำให้ยากที่จะยกทัพไปปราบปรามได้เบ็ดเสร็จ (G.E. Harvey) นักประวัติศาสตร์ ตั้งข้อสังเกตว่า มรดกที่นันทบุเรงทรงได้รับนั้น คือ ภาระในการรักษาจักรวรรดิให้เป็นอันหนึ่งอันเดียวให้ได้ และพระองค์หมายพระทัยจะรักษาเอกภาพนั้นไว้ด้วยการยกไปเทครัวอยุธยาไปกระจายไว้ทุกทิศานุทิศ

ช่วงแรก ๆ หลังการขึ้นครองราชย์ นันทบุเรงทรงเรียกเจ้าประเทศราชต่าง ๆ มาถวายสัตย์ เจ้าประเทศราชเหล่านี้เคยเป็นรัฐอธิปไตยมาก่อน พร้อมจะแยกตัวจากจักรวรรดิตองอูทุกเมื่อที่สบโอกาส แต่ยังไม่มีใครพร้อมเคลื่อนไหวต่อต้านนันทบุเรงผู้ทรงพร้อมด้วยประสบการณ์ทางการศึก ทุกฝ่ายจึงมีที่ท่า "เฝ้ารอสังเกตการณ์" ไปก่อน เจ้าประเทศราชหลัก ๆ โดยเฉพาะอยุธยาซึ่งเป็นเมืองขึ้นที่ทรงอำนาจที่สุด ถวายบรรณาการแก่หงสาวดีต่อไปตามเดิมจนถึงเดือนพฤษภาคม ค.ศ. 1582

สงครามที่ไร้ผล

ภายในปีที่ขึ้นครองราชย์นั้นเอง พระเจ้านันทบุเรงต้องทรงเผชิญกับการแข็งเมืองของรัฐไทใหญ่ทางเหนือหลายรัฐ (ในมณฑลยูนนานปัจจุบัน) กบฏเหล่านี้สามารถปราบปรามลงได้ แต่ก็ตามมาด้วยกบฏจากอังวะและอยุธยาใน ค.ศ. 1584 พระองค์ทรงกำราบอังวะได้ แต่ไม่ทรงสามารถพิชิตอยุธยาได้เหมือนพระราชบิดา โดยในช่วง ค.ศ. 1584–1593 นันทบุเรงทรงเปิดศึกกับอยุธยาถึงห้าครั้ง และทุกครั้งล้มเหลว ทำให้ประเทศราชอื่น ๆ เอาใจออกหาก พระองค์ไม่ทรงสามารถนำเมืองขึ้นกลับคืนมาได้มากกว่าหนึ่งในสามของดินแดนเดิม และเมื่อสิ้นสงครามกับอยุธยา ปรากฏว่า ฐานอำนาจของพระองค์ในพม่าตอนล่างมีประชากรลดลงอย่างยิ่ง นำไปสู่การแข็งเมืองของประเทศราชอื่น ๆ ที่พระองค์มิอาจทรงยุติได้

กบฏในช่วงแรก

กลุ่มรัฐจีนไทใหญ่ (ค.ศ. 1582–83)

เมืองจ๋านตา และ เมืองสองสบ รัฐจีนไทใหญ่ (ปัจจุบันคือเต๋อหงและเป่าซานในมณฑลยูนนาน) เป็นกลุ่มแรกที่ไม่ส่งบรรณาการแก่กษัตริย์พระองค์ใหม่ ฉะนั้น ในเดือนกันยายน/ตุลาคม ค.ศ. 1582 นันทบุเรงจึงส่งทหารสองกอง คน 16,000 ม้า 1,400 และช้าง 100 ให้ตะโดธรรมราชาที่ 2 พระเจ้าแปรผู้เป็นพระเจ้าอา และพระเจ้าเชียงใหม่นรธาเมงสอผู้เป็นพระอนุชา เป็นแม่กองยกไปปราบปรามลงโทษ ทัพทั้งสองใช้เวลาห้าเดือนก็สำเร็จ และยกกลับหงสาวดีในวันที่ 9 เมษายน ค.ศ. 1583

พงศาวลี

พงศาวลีของพระเจ้านันทบุเรง

4. เมงเยสีหตู

2. พระเจ้าบุเรงนอง

5. ชีน-มโย่เมียะ

1. พระเจ้านันทบุเรง

6. พระเจ้าเมงจีโย

3. พระนางอตุลสิริมหาราชเทวี

7. พระนางรัตนาเทวีแห่งตองอู

หมายเหตุ

ล้านช้างไม่ได้เลิกความสัมพันธ์แบบเมืองขึ้นกับพม่าอย่างเป็นทางการจนกระทั่ง ค.ศ. 1603 ตามความเห็นของ Stuart-Fox (2008: 38) แต่ก็ได้ประกาศอิสรภาพมาตั้งแต่ ค.ศ. 1597 แล้ว
มหาราชวงศ์ ฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 61, 106) ระบุว่านันทบุเรงเสด็จขึ้นเสวยราชย์ในวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 943 ตรงกับวันที่ 10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 ขณะนั้นพระชนมายุ 46 พรรษา แต่ฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 240, 248) ระบุด้วยว่าเป็นวันขึ้น 13 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 910 ซึ่งตรงกับวันที่ 13 ตุลาคม ค.ศ. 1548 พระองค์มีพระชนมายุ 12 พรรษา ข้อมูลเหล่านี้หมายความว่าพระองค์ประสูติระหว่างวันขึ้น 14 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897 กับวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897 อันตรงกับวันจันทร์ที่ 8 หรือวันอังคารที่ 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535 และฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 106) ระบุอีกว่าพระองค์ประสูติในวันอังคาร เพราะฉะนั้น จึงชี้ชัดได้ว่าวันประสูติของนันทบุเรงคือวันอังคารที่ 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535 ตรงกับวันอังคาร ขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897
เอกสารไม่ได้ระบุเชื้อสายราชวงศ์โดยตรง แต่ข้อมูลเรื่องเชื้อสายนี้มีร่องรอยอยู่ในตำแหน่งฐานันดรของบรรพบุรุษของพระองค์ กล่าวคือพระนางรัตนาเทวี สมเด็จยายของพระองค์ทรงเป็นเจ้าหญิง (Mongpai) ในแคว้นไทใหญ่ ทั้งบรรพบุรุษองค์อื่น ๆ ของพระองค์ก็มีเชื้อสายไทใหญ่ เช่น พระเจ้าสีหตูทรงเป็นลูกครึ่งไทใหญ่ และ (Shin Mi-Nauk) ทรงเป็นชาวไทใหญ่เต็มร้อย แต่ก็มีนักวิชาการบางคน เช่น Aung-Thwin (Aung-Thwin 1996; Aung-Thwin 2012: 107–109) แย้งว่าฐานันดรศักดิ์อาจไม่สัมพันธ์กับชาติพันธุ์ก็ได้ และการเชื่อมโยงพระองค์ว่า มีเชื้อสายไทใหญ่ดังกล่าว ก็ปราศจากหลักฐานรองรับ
ตามมหาราชวงศ์ ฉบับอูกะลา (Maha Yazawin Vol. 2 2006: 201) ในราชาภิเษกวันที่ 12 มกราคม ค.ศ. 1551 บุเรงนองพระราชทานยศถาให้แก่พระประยูรญาติ แต่ไม่ปรากฏโดยตรงว่าทรงตั้งนันทบุเรงเป็นมหาอุปราชในพระราชพิธีดังกล่าว แต่หลังจากนี้เอกสารดังกล่าวก็เริ่มเรียกนันทบุเรงว่ามหาอุปราช จึงน่าเชื่อว่านันทบุเรงทรงได้รับตำแหน่งในพิธีนั้นเอง (Maha Yazawin Vol. 2 2006: 202)
มหาราชวงศ์ (Maha Yazawin Vol. 3 2006: 68–69) ระบุว่า เสด็จกลับ ณ วันอาทิตย์ ขึ้น 8 ค่ำ เดือน Tagu จ.ศ. 942 แต่ข้อความนี้น่าจะเป็นการคัดลอกผิดของอาลักษณ์ วันขึ้น 8 ค่ำ เดือน Tagu จ.ศ. 942 ตรงกับวันพุธที่ 23 มีนาคม ค.ศ. 1580 แต่วันอาทิตย์ ต้องเป็น วันขึ้น 5 ค่ำ เดือน Tagu จ.ศ. 942 ซึ่งตรงกับ 20 มีนาคม ค.ศ. 1580 ในภาษาพม่า เลข 5 (၅) และเลข 8 (၈) มักเขียนสลับกัน
ฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 49, 53) ระบุว่าบุเรงนองเริ่มประชวรกระเสาะกระแสะตั้งแต่ต้น ค.ศ. 1579 เป็นอย่างน้อย จึงทรงมอบหมายภารกิจสำคัญให้แก่นันทบุเรงมากขึ้นเรื่อย ๆ กรณีสำคัญคือเมื่อทรงตั้งนรธาเมงสอเป็นพระเจ้าเชียงใหม่ บุเรงนองรับสั่งให้นรธาเมงสอเชื่อฟังนันทบุเรง เพื่อความสงบเรียบร้อยของจักรวรรดิโดยรวม ต่อมาบุเรงนองยังโปรดให้นันทบุเรงยกทัพไปปราบล้านช้างในปีเดียวกัน
มหาราชวงศ์ ฉบับอูกะลา และมหาราชวงศ์ ฉบับหอแก้ว ระบุตรงกันว่านันทบุเรงราชาภิเษกในวันอาทิตย์ แต่ระบุวันที่ต่างกัน มหาราชวงศ์ (Maha Yazawin Vol. 3 206: 77) ว่า เป็นวันอาทิตย์ แรม 4 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 943 ซึ่งตรงกับวันเสาร์ที่ 14 ตุลาคม ค.ศ. 1581 ส่วนฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 73) ว่า เป็นวันอาทิตย์ แรม 5 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 943 อันตรงกับวันอาทิตย์ที่ 15 ตุลาคม ค.ศ. 1581
มหาราชวงศ์ (Maha Yazawin Vol. 2 2006: 78) ว่า อยู่ในเดือน Thadingyut จ.ศ. 944 ซึ่งกินเวลาตั้งแต่วันที่ 27 กันยายนย ค.ศ. 1582 จนถึง 25 ตุลาคม ปีเดียวกัน

อ้างอิง

Hmannan Vol. 3 2003: 106
ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 417
Lieberman 2003: 161
Harvey 1925: 181–182
Harvey 1925: 182–183
Lieberman 2003: 154–156
Lieberman 2003: 154–155
Hmannan Vol. 2 2003: 172–173.
Sein Lwin Lay 2006: 109
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 189
Hmannan Vol. 2 2003: 258–259
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 202
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 206
Hmannan Vol. 2 2003: 280–281
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 216
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 230, 233–235
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 240–242
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 245
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 249
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 261–262
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 267–272
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 277–279
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 285–287
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 289–292
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 309
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 327
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 332–335
Phayre 1967: 114–115
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 336–338
Maha Yazawin Vol. 3 2006: 39–42
Maha Yazawin Vol. 3 2006: 45–46
Maha Yazawin Vol. 3 2006: 48–49
Maha Yazawin Vol. 2 2006: 251
Hmannan Vol. 3 2003: 73
Lieberman 2003: 152
Tarling 1999: 72–73
Lieberman 2003: 35
Harvey 1925: 181
Aung-Thwin & Aung-Thwin 2012: 137
Maha Yazawin Vol. 3 2006: 77–78
Maha Yazawin Vol. 3 2006: 78

บรรณานุกรม

Harvey, G. E. (1925). History of Burma: From the Earliest Times to 10 March 1824. London: Frank Cass & Co. Ltd.
, Victor B. (2003). Strange Parallels: Southeast Asia in Global Context, c. 800–1830, volume 1, Integration on the Mainland. Cambridge University Press. ISBN .
Stuart-Fox, Martin (2008). Historical Dictionary of Laos. Scarecrow Press. ISBN .
พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น. นนทบุรี : ศรีปัญญา, 2553. 800 หน้า. ISBN

ก่อนหน้า		พระเจ้านันทบุเรง		ถัดไป
พระเจ้าบุเรงนอง		พระมหากษัตริย์พม่า (อาณาจักรพม่ายุคที่ 2) (พ.ศ. 2124 - พ.ศ. 2142)		พระเจ้าญองยาน

[1] ล้านช้างไม่ได้เลิกความสัมพันธ์แบบเมืองขึ้นกับพม่าอย่างเป็นทางการจนกระทั่ง ค.ศ. 1603 ตามความเห็นของ Stuart-Fox (2008: 38) แต่ก็ได้ประกาศอิสรภาพมาตั้งแต่ ค.ศ. 1597 แล้ว

[9] มหาราชวงศ์ ฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 61, 106) ระบุว่านันทบุเรงเสด็จขึ้นเสวยราชย์ในวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 943 ตรงกับวันที่ 10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 ขณะนั้นพระชนมายุ 46 พรรษา แต่ฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 240, 248) ระบุด้วยว่าเป็นวันขึ้น 13 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 910 ซึ่งตรงกับวันที่ 13 ตุลาคม ค.ศ. 1548 พระองค์มีพระชนมายุ 12 พรรษา ข้อมูลเหล่านี้หมายความว่าพระองค์ประสูติระหว่างวันขึ้น 14 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897 กับวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897 อันตรงกับวันจันทร์ที่ 8 หรือวันอังคารที่ 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535 และฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 106) ระบุอีกว่าพระองค์ประสูติในวันอังคาร เพราะฉะนั้น จึงชี้ชัดได้ว่าวันประสูติของนันทบุเรงคือวันอังคารที่ 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535 ตรงกับวันอังคาร ขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897

[11] เอกสารไม่ได้ระบุเชื้อสายราชวงศ์โดยตรง แต่ข้อมูลเรื่องเชื้อสายนี้มีร่องรอยอยู่ในตำแหน่งฐานันดรของบรรพบุรุษของพระองค์ กล่าวคือพระนางรัตนาเทวี สมเด็จยายของพระองค์ทรงเป็นเจ้าหญิง (Mongpai) ในแคว้นไทใหญ่ ทั้งบรรพบุรุษองค์อื่น ๆ ของพระองค์ก็มีเชื้อสายไทใหญ่ เช่น พระเจ้าสีหตูทรงเป็นลูกครึ่งไทใหญ่ และ (Shin Mi-Nauk) ทรงเป็นชาวไทใหญ่เต็มร้อย แต่ก็มีนักวิชาการบางคน เช่น Aung-Thwin (Aung-Thwin 1996; Aung-Thwin 2012: 107–109) แย้งว่าฐานันดรศักดิ์อาจไม่สัมพันธ์กับชาติพันธุ์ก็ได้ และการเชื่อมโยงพระองค์ว่า มีเชื้อสายไทใหญ่ดังกล่าว ก็ปราศจากหลักฐานรองรับ

[15] ตามมหาราชวงศ์ ฉบับอูกะลา (Maha Yazawin Vol. 2 2006: 201) ในราชาภิเษกวันที่ 12 มกราคม ค.ศ. 1551 บุเรงนองพระราชทานยศถาให้แก่พระประยูรญาติ แต่ไม่ปรากฏโดยตรงว่าทรงตั้งนันทบุเรงเป็นมหาอุปราชในพระราชพิธีดังกล่าว แต่หลังจากนี้เอกสารดังกล่าวก็เริ่มเรียกนันทบุเรงว่ามหาอุปราช จึงน่าเชื่อว่านันทบุเรงทรงได้รับตำแหน่งในพิธีนั้นเอง (Maha Yazawin Vol. 2 2006: 202)

[37] มหาราชวงศ์ (Maha Yazawin Vol. 3 2006: 68–69) ระบุว่า เสด็จกลับ ณ วันอาทิตย์ ขึ้น 8 ค่ำ เดือน Tagu จ.ศ. 942 แต่ข้อความนี้น่าจะเป็นการคัดลอกผิดของอาลักษณ์ วันขึ้น 8 ค่ำ เดือน Tagu จ.ศ. 942 ตรงกับวันพุธที่ 23 มีนาคม ค.ศ. 1580 แต่วันอาทิตย์ ต้องเป็น วันขึ้น 5 ค่ำ เดือน Tagu จ.ศ. 942 ซึ่งตรงกับ 20 มีนาคม ค.ศ. 1580 ในภาษาพม่า เลข 5 (၅) และเลข 8 (၈) มักเขียนสลับกัน

[39] ฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 49, 53) ระบุว่าบุเรงนองเริ่มประชวรกระเสาะกระแสะตั้งแต่ต้น ค.ศ. 1579 เป็นอย่างน้อย จึงทรงมอบหมายภารกิจสำคัญให้แก่นันทบุเรงมากขึ้นเรื่อย ๆ กรณีสำคัญคือเมื่อทรงตั้งนรธาเมงสอเป็นพระเจ้าเชียงใหม่ บุเรงนองรับสั่งให้นรธาเมงสอเชื่อฟังนันทบุเรง เพื่อความสงบเรียบร้อยของจักรวรรดิโดยรวม ต่อมาบุเรงนองยังโปรดให้นันทบุเรงยกทัพไปปราบล้านช้างในปีเดียวกัน

[40] มหาราชวงศ์ ฉบับอูกะลา และมหาราชวงศ์ ฉบับหอแก้ว ระบุตรงกันว่านันทบุเรงราชาภิเษกในวันอาทิตย์ แต่ระบุวันที่ต่างกัน มหาราชวงศ์ (Maha Yazawin Vol. 3 206: 77) ว่า เป็นวันอาทิตย์ แรม 4 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 943 ซึ่งตรงกับวันเสาร์ที่ 14 ตุลาคม ค.ศ. 1581 ส่วนฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 73) ว่า เป็นวันอาทิตย์ แรม 5 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 943 อันตรงกับวันอาทิตย์ที่ 15 ตุลาคม ค.ศ. 1581

[48] มหาราชวงศ์ (Maha Yazawin Vol. 2 2006: 78) ว่า อยู่ในเดือน Thadingyut จ.ศ. 944 ซึ่งกินเวลาตั้งแต่วันที่ 27 กันยายนย ค.ศ. 1582 จนถึง 25 ตุลาคม ปีเดียวกัน

[hy-3-106-2] Hmannan Vol. 3 2003: 106

[3] ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 417

[vbl-161-4] Lieberman 2003: 161

[geh-181-182-5] Harvey 1925: 181–182

[geh-182-183-6] Harvey 1925: 182–183

[vbl-154-156-7] Lieberman 2003: 154–156

[vbl-154-155-8] Lieberman 2003: 154–155

[10] Hmannan Vol. 2 2003: 172–173.

[sll-109-12] Sein Lwin Lay 2006: 109

[my-2-189-13] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 189

[hy-2-258-259-14] Hmannan Vol. 2 2003: 258–259

[my-2-202-16] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 202

[my-2-206-17] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 206

[hy-2-280-281-18] Hmannan Vol. 2 2003: 280–281

[my-2-216-19] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 216

[my-2-230-233-235-20] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 230, 233–235

[my-2-240-242-21] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 240–242

[my-2-245-22] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 245

[my-2-249-23] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 249

[my-2-261-262-24] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 261–262

[my-2-267-272-25] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 267–272

[my-2-277-279-26] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 277–279

[my-2-285-287-27] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 285–287

[my-2-289-292-28] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 289–292

[my-2-309-29] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 309

[my-2-327-30] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 327

[my-2-332-335-31] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 332–335

[app-114-115-32] Phayre 1967: 114–115

[my-2-336-338-33] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 336–338

[my-3-39-42-34] Maha Yazawin Vol. 3 2006: 39–42

[my-3-45-46-35] Maha Yazawin Vol. 3 2006: 45–46

[my-3-48-49-36] Maha Yazawin Vol. 3 2006: 48–49

[my-2-251-38] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 251

[hy-3-73-41] Hmannan Vol. 3 2003: 73

[vbl-152-42] Lieberman 2003: 152

[chsea-72-73-43] Tarling 1999: 72–73

[vbl-35-44] Lieberman 2003: 35

[geh-181-45] Harvey 1925: 181

[atat-137-46] Aung-Thwin & Aung-Thwin 2012: 137

[my-3-77-78-47] Maha Yazawin Vol. 3 2006: 77–78

[my-3-78-49] Maha Yazawin Vol. 3 2006: 78