พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงศาดิศรมหิป

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป (27 สิงหาคม พ.ศ. 2404 – 28 มกราคม พ.ศ. 2479) เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาเที่ยง เป็นต้น ทรงเคยดำรงตำแหน่งองคมนตรีในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และเป็นอธิบดีกรมพิพิธภัณฑ์พระองค์แรก

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ ชั้น 4 พระองค์เจ้าชั้นเอก
อธิบดีกรมพิพิธภัณฑ์
ดำรงตำแหน่ง	5 เมษายน พ.ศ. 2430
ประสูติ	27 สิงหาคม พ.ศ. 2404
สิ้นพระชนม์	28 มกราคม พ.ศ. 2479 (74 ปี)
พระราชทานเพลิง	27 มกราคม พ.ศ. 2480 พระเมรุ วัดเทพศิรินทราวาส
หม่อม	7 คน
พระบุตร	23 องค์
ราชสกุล	ชยางกูร
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระมารดา	เจ้าจอมมารดาเที่ยง ในรัชกาลที่ 4

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป ประทับยืนพระองค์ที่ 2 จากขวา

พระประวัติ

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป มีพระนามเดิมว่า พระเจ้าลูกเธอ พระองค์เจ้าไชยานุชิต เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ 55 ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาเที่ยง พระสนมเอก (ธิดา) เมื่อวันอังคาร เดือน 9 แรม 6 ค่ำ ปีระกาตรีศก จ.ศ. 1223 ตรงกับวันที่ 27 สิงหาคม พ.ศ. 2404 มีพระโสทรภราดาและพระโสทรภคินีได้แก่

1. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสมรรัตนศิริเชฐ
2. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเสวตรวรลาภ
3. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีนาคสวาดิ
4. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นราชศักดิ์สโมสร
5. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากนกวรรณเลขา
6. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิง
7. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแขไขดวง
8. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจรูญฤทธิเดช
9. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพวงสร้อยสอางค์

พระองค์มีศักดิ์เป็นพระญาติของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากุณฑลทิพยวดี (พระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช และเจ้าจอมมารดาทองสุก ในรัชกาลที่ 1) พระมเหสีในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย โดยพระองค์สืบเชื้อสายมาจากนายจำปา ณ เวียงจันทน์ ซึ่งเป็นพระญาติของเจ้าจอมมารดาทองสุก ที่เป็นพระราชธิดาของพระเจ้าอินทวงศ์แห่งเวียงจันทน์

ปี พ.ศ. 2417 ขณะมีพระชันษาได้ 13 ปี ทรงผนวชเป็นสามเณรที่วัดบวรนิเวศราชวรวิหาร โดยมีสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ ทรงเป็นพระอุปัชฌาย์ ต่อมา ปี พ.ศ. 2424 ทรงผนวชเป็นพระภิกษุ

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าไชยานุชิต ทรงดำรงตำแหน่งผู้ว่าการมิวเซียมหลวง ต่อมาทรงดำรงตำแหน่งอธิบดีกรมพิพิธภัณฑ์พระองค์แรก เมื่อ พ.ศ. 2430 ภายหลังจากที่ยกฐานะเป็นกรม หนึ่งในกระทรวงธรรมการ ทรงรับราชการกรมชลประทาน ทรงอำนวยการขุดคลองตั้งแต่คลองสิบสี่ถึงคลองยี่สิบเอ็ดในจังหวัดฉะเชิงเทรา เป็นนายด่าน ควบคุมการซ่อมแปลงพระที่นั่ง ทรงทำฉัตรทองนาคเงิน 9 ชั้นในการพระเมรุกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ และทรงปฏิสังขรณ์พระอารามต่าง ๆ เช่น วัดพระศรีรัตนศาสดาราม นอกจากนี้ยังทรงดำรงตำแหน่งองคมนตรี (เดิมคือ ปรีวีเคาน์ซิล) เมื่อวันที่ 7 พฤษภาคม พ.ศ. 2430 ในปี พ.ศ. 2445 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นมรรคนายกวัดสุทัศนเทพวรารามราชวรมหาวิหาร อีกทั้งยังทรงเป็นกรรมสัมปาทิกหอพระสมุดวชิรญาณสำหรับพระนคร โดยทรงดำรงตำแหน่งเป็นสภานายก เลขาธิการ สารานิยกร ผู้ช่วยเหรัญญิก และปฏิคม นอกจากนี้ พระองค์ยังเป็นพระบรมวงศานุวงศ์พระองค์หนึ่งที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เสด็จไปทรงเปลื้องเครื่องพระศรีรัตนศาสดาราม

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาขึ้นเป็นพระองค์เจ้าต่างกรม มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป มุสิกนาม ทรงศักดินา 15000 เมื่อวันที่ 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2441 พร้อมทั้งพระราชทานเครื่องยศอันประกอบด้วย พระมาลาเส้าสะเทิน, ประคำทอง, ฉลองพระองค์เข้มขาบจีบเอว, เจียรบาด, พระแสงดาบญี่ปุ่นฝักถม, กากระบอกถาดรองทองคำ, และหีบหมากเสวยทองคำลงยาตรามงกุฏ

ต่อมาวันที่ 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงเปลี่ยนคำนำพระนามเป็นพระเจ้าบรมวงศ์เธอ

การสิ้นพระชนม์

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป สิ้นพระชนม์ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร เมื่อวันอังคาร ขึ้น 5 ค่ำ เดือน 3 ปีกุน สัปตศก จ.ศ. 1297 ตรงกับวันที่ 28 มกราคม พ.ศ. 2478 (หรือ พ.ศ. 2479 ตามปฏิทินใหม่) สิริพระชันษา 74 ปี พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุ วัดเทพศิรินทราวาสราชวรวิหาร เมื่อวันที่ 27 มกราคม พ.ศ. 2479 (หรือ พ.ศ. 2480 ตามปฏิทินใหม่)

สาเหตุการสิ้นพระชนม์นั้น สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ทรงระบุไว้ใน สาส์นสมเด็จ ว่า "เกล้ากระหม่อมได้ไปเยี่ยมประชวรเมื่อวันที่ 27 ได้ความว่า ทรงรื่นเริงตรุษจีน มีการเลี้ยง เสวยหมูหันแล้วเที่ยวทรงรถกลางคืนตากอากาศหนาว ทำให้ประชวรพระอุทรเสียและพระปัปผาสะอักเสบ"

พระโอรสและธิดา

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป มีหม่อม 7 คน ได้แก่

• หม่อมเอี่ยม ชยางกูร ณ อยุธยา
• หม่อมบัว ชยางกูร ณ อยุธยา
• หม่อมพร้อม ชยางกูร ณ อยุธยา
• หม่อมละม้าย ชยางกูร ณ อยุธยา
• หม่อมถม ชยางกูร ณ อยุธยา
• หม่อมศรี ชยางกูร ณ อยุธยา (สกุลเดิม บุญยมาลิก)
• หม่อมแหวนศุลี ชยางกูร ณ อยุธยา (สกุลเดิม บุญยมาลิก)

มีพระโอรส 15 องค์ และมีพระธิดา 8 องค์ รวม 23 องค์ ได้แก่

ลำดับ	พระรูปและพระนาม	เพศ	พระมารดา	ประสูติ	สิ้นชีพิตักษัย	เสกสมรส/คู่สมรส
1	หม่อมเจ้าสฤษดิเดช ชยางกูรป.ช. ป.ม. ท.จ.ว. (องคมนตรี)	ช.	หม่อมเอี่ยม ชยางกูร ณ อยุธยา	14 กรกฎาคม พ.ศ. 2424	4 พฤศจิกายน พ.ศ. 2498	หม่อมเจ้าผุดผ่องพรรณ ชยางกูร หม่อมเนื่อง หม่อมเชื้อ
2	หม่อมเจ้าวิเศษศักดิ์ ชยางกูร	ช.	หม่อมเอี่ยม ชยางกูร ณ อยุธยา	26 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2430	3 พฤศจิกายน พ.ศ. 2512	หม่อมเจ้าเฉลียววรรณมาลา หม่อมศิลา
3		ญ.	หม่อมบัว ชยางกูร ณ อยุธยา	26 มกราคม พ.ศ. 2435	29 พฤศจิกายน พ.ศ. 2508
4		ญ.	หม่อมพร้อม ชยางกูร ณ อยุธยา	11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2436	พ.ศ. 2508	หม่อมเจ้าสฤษดิเดช ชยางกูร
5		ญ.	หม่อมพร้อม ชยางกูร ณ อยุธยา	พ.ศ. 2437	พ.ศ. 2464
6	หม่อมเจ้าลักษณ์เลิศ ชยางกูร	ช.	หม่อมละม้าย ชยางกูร ณ อยุธยา	6 ธันวาคม พ.ศ. 2439	1 เมษายน พ.ศ. 2518	หม่อมน้อมสิริ
7	พิศเพี้ยนแขไข หรือพิศเพียงแขไข วณิกสัมบัน	ญ.	หม่อมพร้อม ชยางกูร ณ อยุธยา	27 กรกฎาคม พ.ศ. 2440	พ.ศ. 2523	เพิ่ม วณิกสัมบัน
8	ม.ว.ม., ป.ช., ท.จ.ว.	ช.	หม่อมละม้าย ชยางกูร ณ อยุธยา	20 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2443	21 ตุลาคม พ.ศ. 2534	หม่อมเจริญศรี
9		ช.	หม่อมละม้าย ชยางกูร ณ อยุธยา	10 ธันวาคม พ.ศ. 2444	16 พฤศจิกายน พ.ศ. 2493	หม่อมฉอ้อน
10	หม่อมเจ้า	ช.	ไม่มีข้อมูล	ไม่มีข้อมูล	11 มิถุนายน พ.ศ. 2446
11	หม่อมเจ้ามงคลอุดม ชยางกูร	ช.	หม่อมละม้าย ชยางกูร ณ อยุธยา	4 ตุลาคม พ.ศ. 2446	2 กันยายน พ.ศ. 2518	หม่อมเจ้าอุบลเกษร หม่อมลมูล
12		ญ.	หม่อมถม ชยางกูร ณ อยุธยา	30 พฤษภาคม พ.ศ. 2450	1 กรกฎาคม พ.ศ. 2538	ขุนสมบูรณ์ยุทธศิลป์ (สมบูรณ์ ศิริเวทิน)
13	หม่อมเจ้าวงษ์มหิป ชยางกูร	ช.	หม่อมถม ชยางกูร ณ อยุธยา	19 เมษายน พ.ศ. 2452	19 สิงหาคม พ.ศ. 2530	หม่อมแมรี หม่อมละไม
14		ญ.	หม่อมถม ชยางกูร ณ อยุธยา	10 เมษายน พ.ศ. 2454	13 กรกฎาคม พ.ศ. 2532	ขุนประทนคดี
15		ญ.	หม่อมถม ชยางกูร ณ อยุธยา	21 สิงหาคม พ.ศ. 2455	20 กันยายน พ.ศ. 2524	หม่อมเจ้าอุรคินทร์ จันทรทัต
16		ช.	หม่อมถม ชยางกูร ณ อยุธยา	20 มีนาคม พ.ศ. 2458	8 พฤษภาคม พ.ศ. 2469
17		ช.	หม่อมศรี ชยางกูร ณ อยุธยา	27 มกราคม พ.ศ. 2463	5 ธันวาคม พ.ศ. 2534	หม่อมเสงี่ยม หม่อมปลิว
18		ช.	หม่อมศรี ชยางกูร ณ อยุธยา	22 มกราคม พ.ศ. 2465	1 ตุลาคม พ.ศ. 2508	หม่อมรจิต
19	หม่อมเจ้าเวียงวัฒนา ชยางกูร	ช.	หม่อมแหวนศุลี ชยางกูร ณ อยุธยา	30 เมษายน พ.ศ. 2467	30 มิถุนายน พ.ศ. 2564	หม่อมชมชื่น
20		ช.	หม่อมแหวนศุลี ชยางกูร ณ อยุธยา	8 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2471	23 เมษายน พ.ศ. 2558	หม่อมชูศรี
21	หม่อมเจ้าอุทัยเที่ยง ชยางกูร	ญ.	หม่อมแหวนศุลี ชยางกูร ณ อยุธยา	1 มิถุนายน พ.ศ. 2473	ยังมีชนม์ชีพ
22	หม่อมเจ้าจรูญฤทธิเดช ชยางกูร	ช.	หม่อมแหวนศุลี ชยางกูร ณ อยุธยา	10 มกราคม พ.ศ. 2476	ยังมีชนม์ชีพ	หม่อมจรุงใจ
23	หม่อมเจ้า	ช.	ไม่มีข้อมูล	ไม่มีข้อมูล	ไม่มีข้อมูล

สถานที่และสิ่งสืบเนื่องด้วยพระนาม

• คลองพระองค์เจ้าไชยานุชิต
• ตลาดน้ำคลองพระองค์เจ้าไชยานุชิต
• ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 212 หรือ ถนนชยางกูร (ถวายเกียรติแด่หม่อมเจ้าวิเศษศักดิ์ ชยางกูร)
• ชุมชนบ้านคลองเจ้า (คลองพระองค์เจ้าไชยานุชิต) ม.7 ต.เปร็ง อ.บางบ่อ จ.สมุทรปราการ
• ศาลเจ้าพ่อปึงเถ่ากง(คลองเจ้า) ริมคลองพระองค์เจ้าไชยานุชิต จ.สมุทรปราการ

พระเกียรติยศ

พระอิสริยยศ

• พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าไชยานุชิต (27 สิงหาคม พ.ศ. 2404 – 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411)
• พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าไชยานุชิต (1 ตุลาคม พ.ศ. 2411 – 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2441)
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป (11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2441 – 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป (23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 – ปัจจุบัน)

ธรรมเนียมพระยศของ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป
ธงประจำพระอิสริยยศ
การทูล	ใต้ฝ่าพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พ่ะย่ะค่ะ/เพคะ

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. 2441 – เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2430 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ (ท.จ.ว.) (ฝ่ายหน้า)

• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 2 ทวีติยาภรณ์ช้างเผือก (ท.ช.)(ชื่อเดิม:จุลวราภรณ์)

• พ.ศ. 2433 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 2 ทวีติยาภรณ์มงกุฎไทย (ท.ม.) (ชื่อเดิม:จุลสุราภรณ์)

• พ.ศ. 2420 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้า (ท.จ.) (ฝ่ายหน้า)

• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 3 ตริตาภรณ์ช้างเผือก (ต.ช.)(ชื่อเดิม:นิภาภรณ์)

• พ.ศ. 2429 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 3 ตริตาภรณ์มงกุฎไทย (ต.ม.) (ชื่อเดิม:มัณฑนาภรณ์)
• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เหรียญจักรพรรดิมาลา (ร.จ.พ.)
• พ.ศ. ไม่ปรากฎ – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 4 ชั้นที่ 3 (ม.ป.ร.3)
• พ.ศ. ไม่ปรากฎ – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 5 ชั้นที่ 3 (จ.ป.ร.3)

พงศาวลี

พงศาวลีของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป

16. (=22.) สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก               8. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช                       17. (=23.) พระอัครชายา (หยก)               4. พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย                             18. ทอง ณ บางช้าง               9. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี                       19. สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี               2. พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว                                   20. เศรษฐีจีนฮกเกี้ยนแซ่ตัน               10. เงิน แซ่ตัน                       21. น้องสาวของท่านผู้หญิงน้อย ภรรยาของเจ้าพระยาชำนาญบริรักษ์ (อู่)               5. สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี                             22. (=16.) สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก               11. สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์                       23. (=17.) พระอัครชายา (หยก)               1. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป                                         24. พระจันทราทิตย์ (บุญชู โรจนดิศ)               12. จมื่นอินทรประพาส (เลี้ยง โรจนดิศ)                       6. พระยาอัพภันตริกามาตย์ (ดิศ โรจนดิศ)                             26. จำปา ณ เวียงจันทน์               13. ท้าวมังสี (ขำ โรจนดิศ)                       3. เจ้าจอมมารดาเที่ยง ในรัชกาลที่ 4                                   7. คล้าย โรจนดิศ

อ้างอิง

เชิงอรรถ

1. ราชกิจจานุเบกษา,แจ้งความกระทรวงพระธรรมการ แผนกพิพิธภัณท์
2. "ประกาศกรมราชเลขานุการ เรื่อง พระราชทานนามสกุล สำหรับสืบเชื้อพระวงศ์ พระเจ้าบรมวงศ์เธอชั้น ๔" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 32 (0 ง): 137. 18 เมษายน พ.ศ. 2458. สืบค้นเมื่อ 26 สิงหาคม พ.ศ. 2561. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= และ |date= ((help))
3. ราชกิจจานุเบกษา,การประชุมองคมนตรี
4. ราชสกุลวงศ์, หน้า 69
5. ส.พลายน้อย. พระบรมราชินีและเจ้าจอมมารดาแห่งราชสำนักสยาม. พิมพ์ครั้งที่ 5. กรุงเทพฯ : ฐานบุ๊คส์. 2554, หน้า 297
6. . คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2017-07-03. สืบค้นเมื่อ 2020-03-21.
7. . คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2021-06-06. สืบค้นเมื่อ 2021-06-06.
8. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2436/030/319.PDF
9. ราชกิจจานุเบกษา,ข่าวตั้งรองอธิบดีหอรัษฎากรพิพัฒนแลผู้จัดการมิเวซียม เล่ม 4
10. ราชกิจจานุเบกษา,ประกาศกรมศึกษาธิการ เล่ม 6 หน้า 333
11. ราชกิจจานุเบกษา,ตำแหน่งข้าราชการกระทรวงธรรมการ เล่ม 9 หน้า 96-97
12. ราชกิจจานุเบกษา, ข่าวตั้งปริวีเคาน์ซิลเลอร์, เล่ม 4, หน้า 45
13. ราชกิจจานุเบกษา, สัญญาบัตรปริวีเคาน์ซิลเลอร์, เล่ม 4, หน้า 47-48
14. ราชกิจจานุเบกษา,มรรคนายกสำหรับวัด เล่ม 19 หน้า 208-209 23 มิถุนายน 2445
15. https://www.sac.or.th/databases/siamrarebooksold/wachirayan/index.php/component/content/article/569^[]
16. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2431/031/263.PDF
17. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2440/029/412.PDF
18. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2445/030/613.PDF
19. https://vajirayana.org/%E0%B8%88%E0%B8%94%E0%B8%AB%E0%B8%A1%E0%B8%B2%E0%B8%A2%E0%B9%80%E0%B8%AB%E0%B8%95%E0%B8%B8%E0%B8%9E%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%8A%E0%B8%81%E0%B8%B4%E0%B8%88%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%A2%E0%B8%A7%E0%B8%B1%E0%B8%99-%E0%B9%83%E0%B8%99%E0%B8%9E%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%9A%E0%B8%B2%E0%B8%97%E0%B8%AA%E0%B8%A1%E0%B9%80%E0%B8%94%E0%B9%87%E0%B8%88%E0%B8%9E%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%88%E0%B8%B8%E0%B8%A5%E0%B8%88%E0%B8%AD%E0%B8%A1%E0%B9%80%E0%B8%81%E0%B8%A5%E0%B9%89%E0%B8%B2%E0%B9%80%E0%B8%88%E0%B9%89%E0%B8%B2%E0%B8%AD%E0%B8%A2%E0%B8%B9%E0%B9%88%E0%B8%AB%E0%B8%B1%E0%B8%A7-%E0%B8%9E%E0%B8%B8%E0%B8%97%E0%B8%98%E0%B8%A8%E0%B8%B1%E0%B8%81%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%8A-%E0%B9%92%E0%B9%94%E0%B9%93%E0%B9%94/%E0%B9%80%E0%B8%94%E0%B8%B7%E0%B8%AD%E0%B8%99-%E0%B9%94-%E0%B8%88%E0%B8%B8%E0%B8%A5%E0%B8%A8%E0%B8%B1%E0%B8%81%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%8A-%E0%B9%91%E0%B9%92%E0%B9%95%E0%B9%93
20. "พระบรมราชโองการ ประกาศ ในการพระราชทาน พระสุพรรณบัตร" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 15 (33): 341–342. 13 พฤศจิกายน ร.ศ. 117. สืบค้นเมื่อ 26 สิงหาคม พ.ศ. 2561. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= และ |date= ((help))
21. ราชกิจจานุเบกษา ,พระราชทานเครื่องยศ เล่ม 15 หน้า 343
22. "พระบรมราชโองการ ประกาศ คำนำพระนามพระบรมวงษานุวงษ์" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 15 (27): 1. 30 ตุลาคม ร.ศ. 129. สืบค้นเมื่อ 26 สิงหาคม พ.ศ. 2561. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= และ |date= ((help))
23. ราชกิจจานุเบกษา เล่ม 52 หน้า 3197 2 กุมภาพันธ์ 2478
24. ราชกิจจานุเบกษา, หมายกำหนดการ ที่ 15/2479 พระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัดเทพศิรินทราวาส พุทธศักราช 2479 เล่ม 53, ตอน 0 ง, 17 มกราคม พ.ศ. 2479, หน้า 2640
25. กรมศิลปากร (ผู้รวบรวม). (2495). สาสน์สมเด็จ ลายพระหัตถ์สมเด็จเจ้าฟ้า กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ และสมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ (ภาค 8 และภาค 9). พระนคร: โรงพิมพ์กรุงศิลป์. (พิมพ์ในงานฌาปนกิจศพคุณหญิงเหลียน นครไภยพิเฉท ณ เมรุวัดเทพศิรินทราวาส วันที่ 20 พฤศจิกายน พ.ศ. 2495). หน้า 46.
26. https://vajirayana.org/%E0%B8%AA%E0%B8%B2%E0%B8%AA%E0%B9%8C%E0%B8%99%E0%B8%AA%E0%B8%A1%E0%B9%80%E0%B8%94%E0%B9%87%E0%B8%88-%E0%B8%9E%E0%B8%B8%E0%B8%97%E0%B8%98%E0%B8%A8%E0%B8%B1%E0%B8%81%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%8A-%E0%B9%92%E0%B9%94%E0%B9%97%E0%B9%98/%E0%B8%A1%E0%B8%81%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%84%E0%B8%A1/%E0%B8%A7%E0%B8%B1%E0%B8%99%E0%B8%97%E0%B8%B5%E0%B9%88-%E0%B9%92%E0%B9%99-%E0%B8%A1%E0%B8%81%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%84%E0%B8%A1-%E0%B8%9E%E0%B8%A8-%E0%B9%92%E0%B9%94%E0%B9%97%E0%B9%98-%E0%B8%99#fnref:3
27. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2435/001/4.PDF
28. นราธิปประพันธ์พงศ์, กรมพระ, 2404-2474, ผู้รวบรวม. บาญชีมหามกุฏราชสันตติวงศ์ พุทธศก 2468 พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ ทรงรวบรวม. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร, พ.ศ. 2468. 167 หน้า.
29. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2488/D/046/1301.PDF
30. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2470/D/878.PDF
31. https://cities.trueid.net/central/samut-prakarn/%E0%B8%95%E0%B8%A5%E0%B8%B2%E0%B8%94%E0%B8%99%E0%B9%89%E0%B8%B3%E0%B8%84%E0%B8%A5%E0%B8%AD%E0%B8%87%E0%B8%9E%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B8%AD%E0%B8%87%E0%B8%84%E0%B9%8C%E0%B9%80%E0%B8%88%E0%B9%89%E0%B8%B2%E0%B9%84%E0%B8%8A%E0%B8%A2%E0%B8%B2%E0%B8%99%E0%B8%B8%E0%B8%8A%E0%B8%B4%E0%B8%95-trueidintrend_6614
32. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2493/D/067/6377.PDF
33. ราชกิจจานุเบกษา,พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ เล่ม ๑๕ หน้า ๓๔๓
34. พระราชพิธีฉัตรมงคล ราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๔ หน้า ๒๘๕
35. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2433/044/399.PDF
36. (PDF). คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2016-03-04. สืบค้นเมื่อ 2020-03-15.
37. ข้อมูลโดยสังเขปหม่อมราชวงศ์ศุภดิศ ดิศกุล - ราชสกุลสายพระยาอัพภันตริกามาตย์ (ดิศ โรจนดิศ)
38. ธงทอง จันทรางศุ. ในกำแพงแก้ว. กรุงเทพฯ : เอส.ซี.พริ้นท์แอนด์แพค, พิมพ์ครั้งที่ 2 พ.ศ. 2550, หน้า 113

บรรณานุกรม

• สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. ราชสกุลวงศ์. พิมพ์ครั้งที่ 14, กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2554. 296 หน้า. หน้า 69. ISBN 
• Jeffy Finestone. 2542. สมุดพระรูป พระราชโอรส พระราชธิดา พระราชนัดดาใน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. ปรียนันทนา รังสิต,ม.ร.ว. โลมาโฮลดิ้ง

แหล่งข้อมูลอื่น

• จิรวัฒน์ แสงทอง. “คดีกรมหมื่นพงษาดิศรมหิปและนายเพ่ง (ศรี สรรักษ์) ปลอมธนบัตร: ภาพสะท้อนประวัติศาสตร์สังคมเมืองกรุงเทพฯ ทศวรรษ 2440.” รัฐศาสตร์สาร 25, 4 (2547): 131-163.

ก่อนหน้า		พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป		ถัดไป
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวาณีรัตนกัญญา		กุลเชษฐ์ในราชวงศ์จักรี (24 – 28 มกราคม พ.ศ. 2479)		สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ