พระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร)

พระยาศรีสุนทรโวหาร นามเดิม น้อย ต้นสกุลอาจารยางกูร (5 กรกฎาคม พ.ศ. 2365 — 16 ตุลาคม พ.ศ. 2434) เป็นขุนนางชาวไทย ดำรงตำแหน่งเจ้ากรมพระอาลักษณ์ ควบตำแหน่งเจ้ากรมอักษรพิมพการ ทั้งเป็นผู้แต่งตำราเรียนภาษาไทยชุดแรกสำหรับใช้ในโรงเรียนหลวง และแต่งกวีนิพนธ์อีกหลายเรื่อง

พระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) ท.จ., ต.ช., จ.ม.
เกิด	5 กรกฎาคม พ.ศ. 2365 เมืองฉะเชิงเทรา อาณาจักรรัตนโกสินทร์
เสียชีวิต	16 ตุลาคม พ.ศ. 2434 (69 ปี) เมืองพระนคร ประเทศสยาม
นามปากกา	น้อย อาจารยางกูร
อาชีพ	นักเขียน, นักประพันธ์, นักภาษาศาสตร์
สัญชาติ	สยาม
แนวร่วมในทางวรรณคดี	แบบเรียนหลวง, บทสวดสรรเสริญพระพุทธคุณ พระธรรมคุณ พระสังฆคุณ ฯลฯ
ช่วงปีที่ทำงาน	พ.ศ. 2396 – 2434
คู่สมรส	คุณหญิงแย้ม
บุตร	7 คน

ประวัติ

วัยเยาว์

พระยาศรีสุนทรโวหารเกิดเมื่อวันที่ 5 กรกฎาคม พ.ศ. 2365 ตรงกับปลายรัชกาลของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย รัชกาลที่ 2 เป็นชาวฉะเชิงเทรา เดิมท่านชื่อน้อย เกิดที่บ้านในคลองโสธร แขวงเมืองฉะเชิงเทรา เมื่อ ณ วัน 6 เดือน 8 แรม 2 ค่ำ ปีมะเมีย จัตวาศก จุลศักราช 1184 ตรงกับวันที่ 5 กรกฎาคม รัตนโกสินทรศก 41 บิดาท่านชื่อ ทองดี มารดาท่านชื่อ บัว ท่านเป็นบุตรคนที่ 6 ของบรรพบุรุษ แล้วเป็นน้องเล็กสุดจากจำนวนพี่น้องทั้ง 6 คน

การศึกษา

เมื่ออายุได้ประมาณ 5-7 ปี เรียนหนังสือไทยกับหลวงบรรเทาทุกข์ราษฎร์ กรมการเมืองฉะเชิงเทรา ซึ่งเป็นพี่ชายใหญ่ของท่าน ในขณะที่หลวงบรรเทาทุกข์ราษฎร อุปสมบทเป็นภิกษุอยู่ที่วัดโสธรวรารามวรวิหาร เมื่ออายุ 15 ปี ท่านได้เข้าไปศึกษาต่อในพระนคร อยู่กับสามเณรน้าชาย ชื่อทัด ณ วัดสระเกศราชวรมหาวิหาร อายุ 14 ปี บรรพชาเป็นสามเณรเรียนหนังสือไทยกับพระกรรมวาจาจารย์ (จัน) เรียนหนังสือขอมกับพระครูวิหารกิจจานุการ (กรรมวาจาจีน) ศึกษาพระธรรมวินัยจากสำนักต่าง ๆ เช่น

• เรียนคัมภีร์สารสงเคราะห์ สำนักสมเด็จพระอริยวงษญาณ (ด่อน)
• เรียนคัมภีร์มังคลัตถทีปนีในสำนักพระอุปทยาจารย์ (ศุข)
• เรียนคัมภีร์ในสำนัก
• เรียนคัมภีร์ ในสำนักอาจารย์เกิด
• เรียนคัมภีร์มหาวงศ์ในสำนักพระครูด้วง
• เรียนคัมภีร์อื่น ๆ ในสำนักพระครูปาน พระใบฎีกาแก้ว พระอาจารย์คง อาจารย์ที่เป็นคฤหัสถ์ด้วย

ท่านได้บวชเป็นสามเณร 8 ปี เมื่ออายุ 21 ปี ได้อุปสมบทที่วัดสระเกศวรวิหาร ท่านแตกฉานทั้งภาษาไทย ภาษาเขมร ภาษาบาลี ภาษาสันสกฤต รู้การแต่งคำประพันธ์ฉันทลักษณ์เป็นอย่างดี เมื่ออายุ 24 ปี ได้เข้าแปลปริยัติธรรมในที่ประชุมพระราชาคณะ ณ วัดราชบุรณราชวรวิหาร ได้เป็นเปรียญธรรม 5 ประโยค

ด้วยระยะเวลานั้น วัดสระเกศวรวิหารขาดพระมหาเปรียญเป็นเวลานับสิบปี พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงโสมนัสยินดี ทรงเฉลิมพระราชศรัทธาโปรดเกล้าฯ ให้บูรณะปฏิสังขรณ์วัดใหม่ รื้อกุฏิเก่าฝาไม้ไผ่ออกสร้างกุฏิตึกเป็นเสนาสนะงดงาม ตลอดทั้งก่อสร้างสถาปนาภูเขาทองด้วยนับเป็นเกียรติยศอย่างสูง ด้วยความอุตสาหะพากเพียรใฝ่รู้ของท่าน จึงได้ขอศึกษาพระปริยัติธรรมในสำนักของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ในพรรษาที่ 6 ได้เข้าแปลพระปริยัติธรรมในที่ประชุมพระราชาคณะ ณ วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร สอบได้เปรียญธรรม 7 ประโยค พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ สถาปนาเป็นพระราชาคณะที่ “พระประสิทธิสุตคุณ”

การทำงาน

พ.ศ. 2396 ท่านลาสิกขาบท เจ้าพระยามหินทรศักดิ์ธำรง (เพ็ง เพ็ญกุล) (หรือเจ้าหมื่นสรรพเพชรภักดีในขณะนั้น) ได้นำท่านเข้าถวายตัวรับราชการอยู่ในกรมมหาดเล็กเวรศักดิ์ พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงใช้สอยในเรื่องหนังสือไทย หนังสือขอมคล่องแคล่ว ตามที่พระองค์ต้องการ ไม่ว่าจะติดขัดในประการใดก็ช่วยเหลือพระองค์ได้เสมอ ท่านรับราชการ 1 ปี ก็ได้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็นที่ “ขุนประสิทธิ์อักษรศาสตร์” ทำงานเป็นผู้ช่วยของเจ้ากรมพระยารักษ์ ว่าที่เจ้ากรมอักษรพิมพการ ครั้นถึงในสมัยรัชกาลที่ 5 โปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนตำแหน่งเป็น “ขุนสารประเสริฐ” ปลัดทูลฉลอง กรมพระอาลักษณ์ และเมื่อเจ้านครเชียงใหม่นำช้างเผือกมาถวาย ท่านจึงได้แต่งฉันท์กล่อมช้าง

พ.ศ. 2414 ท่านได้คิดแบบสอนอ่านหนังสือไทย รวม 6 เล่ม ได้แก่ มูลบทบรรพกิจ วาหนิติ์นิกร อักษรประโยค สังโยคพิธาน พิศาลการันต์ ไวพจน์พิจารณ์ (ไวพจน์พิจารณ์แต่งในปี พ.ศ. 2425) ซึ่งเป็นที่ถูกพระราชหฤทัยของพระองค์พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเป็นอันมาก ท่านจึงได้เลื่อนยศขึ้นเป็น “พระสารประเสริฐ” ปลัดทูลฉลอง กรมพระอาลักษณ์

พ.ศ. 2415 ท่านได้เป็นครูสอนหนังสือไทย ในกรมมหาดเล็ก

พ.ศ. 2416 โปรดเกล้าฯ ให้เป็นอาจารย์สอนพระราชวงศ์ที่ยังพระเยาว์ และบุตรหลานข้าราชการได้รับพระราชทานเงินเดือน เดือนละ 60 บาท ภายหลังได้คิดแบบเรียนอีกหลายเล่ม เช่น อนันตวิภาค เขมรากษรมาลา (หนังสือขอม) นิติสารสาธก ปกรนำพจนาตถ์ โคลงฉันท์หลายเรื่อง

พ.ศ. 2418 ในปีนั้นพระยาศรีสุนทรโวหาร (ฟัก สาลักษณ) เจ้ากรมพระอาลักษณ์ ถึงแก่อนิจกรรม จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ตั้งพระสารประเสริฐขึ้นเป็น พระศรีสุนทรโวหาร เจ้ากรมอาลักษณ์ ถือศักดินา 3,000 ไร่

พ.ศ. 2422 เมื่อมีการปฏิสังขรณ์วัดพระศรีรัตนศาสดารามท่านได้มีส่วนในการแต่งโคลงรามเกียรติ์เพื่อจารึกที่ระเบียงรอบพระอุโบสถ และเป็นท่านยังเป็นแม่กองตรวจโคลงรามเกียรติ์ที่ข้าราชการแต่งทูลเกล้าฯ ถวายอีกด้วย ผลงานและความชอบในครั้งนั้นได้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็น"พระยาศรีสุนทรโวหาร ญานปรีชามาตย์ บรมนารถนิตยภักดี พิริยพาหะ" ถือศักดินา 3,000 ไร่ และได้รับพระราชทานเบี้ยหวัดปีละ 4 ชั่ง

พ.ศ. 2425 ได้รับความไว้วางพระราชหฤทัยจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 ให้เป็นองคมนตรีเป็นที่ปรึกษาราชการแผ่นดิน และทำหน้าที่เป็นเลขานุการสภาที่ปรึกษาราชการแผ่นดิน และองคมนตรีสภาอีกด้วย และให้มีการปฏิรูปการศึกษา โดยตั้งโรงเรียนหลวงแห่งแรก ในพระบรมมหาราชวัง เมื่อ พ.ศ. 2414 โดยมีพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) เป็นอาจารย์ใหญ่คนแรก

ต่อมาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ทรงพระกรุณาโปรเกล้าฯ ให้เป็นพระอาจารย์ถวายอักษร สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร และสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ สยามมกุฎราชกุมาร

19 พฤศจิกายน พ.ศ. 2432 ท่านได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นทุติยจุลจอมเกล้า และได้รับพระราชทานพานหมากทอง คนโททอง กระโถนทอง เป็นเครื่องยศ

ชีวิตคู่ครอง

พระยาศรีสุนทรโวหาร หรือ น้อย อาจารยางกูร ใช้ชีวิตคู่สมรสกับ คุณหญิงแย้ม มีบุตร-ธิดา ด้วยกันทั้งหมด 7 คน

อนิจกรรม

พ.ศ. 2434 ท่านได้ป่วยด้วยโรคชรา ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานหมอหลวงรักษา และให้พาหมอเชลยศักดิ์มารักษาด้วย แต่อาการไม่ดีขึ้น ดังนั้นในวันที่ 16 ตุลาคม พ.ศ. 2434 ท่านได้ถึงแก่อนิจกรรม สิริอายุได้ 69 ปี ได้รับพระราชทานโกศโถเป็นเกียรติยศ ต่อมาได้มีการพระราชทานเพลิงศพพระยาศรีสุนทรโวหารเมื่อวันที่ 17 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2438 ณ เมรุ วัดสระเกศราชวรมหาวิหาร ในการนี้ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้เสด็จเป็นองค์ประธาน

ผลงาน

• มูลบทบรรพกิจ
• วาหนิติ์นิกร
• อักษรประโยค
• จอมราชจงเจริญ
• สังโยคภิธาน
• ไวพจน์พิจารณ์
• พิศาลการันต์
• อนันตวิภาค
• เขมรากษรมาลา (เป็นแบบหนังสือขอม)
• นิติสารสาธก
• ปกีรณำพจนาตถ์ (คำกลอน)
• ไวพจน์ประพันธ์
• อุไภยพจน์
• สังโยคภิธานแปล
• วิธีสอนหนังสือไทย
• มหาสุปัสสีชาดก
• วรรณพฤติคำฉันท์
• ฉันท์กล่อมช้าง
• ฉันทวิภาค
• ร่ายนำโคลงภาพพระราชพงศาวดาร
• โคลงภาพพระราชพงศาวดาร รูปที่ 65 และ 85
• คำนมัสการคุณานุคุณ
• สยามสาธก วรรณสาทิศ
• พรรณพฤกษา
• พหุบาทสัตวาภิธาน
• ฯลฯ

การรำลึกถึง

• อนุสาวรีย์ของพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) ตั้งอยู่บนถนนศรีโสธรตัดใหม่ ในเขตเทศบาลเมืองฉะเชิงเทรา
• ในคำขวัญประจำจังหวัดฉะเชิงเทรา ได้มีการกล่าวถึงพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) ไว้ในวรรคที่ 3 ว่า "พระยาศรีสุนทรปราชญ์ภาษาไทย"

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. 2432 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้า (ท.จ.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 3 ตริตาภรณ์ช้างเผือก (ต.ช.)
• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 4 จัตุรถาภรณ์มงกุฎไทย (จ.ม.)
• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เหรียญดุษฎีมาลา เข็มศิลปวิทยา (ร.ด.ม.(ศ))

อ้างอิง

1. "ประกาศพระราชทานนามสกุล ครั้งที่ 18 (ลำดับที่ 1433 ถึงลำดับที่ 1483)" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. สำนักพิมพ์คณะรัฐมนตรีและราชกิจจานุเบกษา. 31 (0 ง): 827. 12 กรกฎาคม 2457. สืบค้นเมื่อ 5 กรกฎาคม 2563. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
2. . สำนักงานวัฒนธรรมจังหวัดฉะเชิงเทรา. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2016-04-05. สืบค้นเมื่อ 18 มกราคม 2559. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
3. สามัญศึกษาจังหวัดฉะเชิงเทรา,2540:99-100^[]
4. เกษม หน่ายคอน และคณะ, 2540 : 1-4^[]
5. พีระ เทพพิทักษ์ และคณะ,2539:63^[]
6. การพระราชพิธีฉัตรมงคลแลพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า
7. จ.ฉะเชิงเทรา จัดพิธีสักการะ พระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) และ เปิด หอเชิดชูเกียรติ เพื่อเผยแพร่เกียรติประวัติและจัดแสดงผลงาน คมชัดลึก สืบค้นเมื่อ 9 กรกฎาคม 2563
8. พระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย). อนันตวิภาค. พระนคร : พิศาลบรรณนิติ, 2445. หน้า 1 ก-ค.
9. ราชกิจจานุเบกษา, ข่าวตาย, เล่ม 8, ตอน 30, 25 ตุลาคม 2534, หน้า 265
10. เสด็จพระราชดำเนินพระราชทานเพลิงศพพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย)
11. อนุสาวรีย์พระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) ศิลปะ วัฒนธรรม แหล่งมรดก และสถาปัตยกรรม
12. คำขวัญจังหวัดฉะเชิงเทรา^[]

แหล่งข้อมูลอื่น

วิกิซอร์ซมีงานต้นฉบับซึ่งเป็นผลงานของหรือเกี่ยวข้องกับ:
พระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร)

• บุคคลสำคัญของไทย baanjomyut.com