พระพันวัสสาใหญ่

กรมหลวงอภัยนุชิต หรือ พระพันวัสสาใหญ่ เป็นพระอัครมเหสีเอกในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ และเป็นพระมารดาของเจ้าฟ้าธรรมธิเบศไชยเชษฐ์สุริยวงศ์ (หรือเจ้าฟ้ากุ้ง)

กรมหลวงอภัยนุชิต
พระอัครมเหสีกรุงศรีอยุธยา
ดำรงพระยศ	พ.ศ. 2275 - 2280
ก่อนหน้า	กรมหลวงราชานุรักษ์
ถัดไป	กรมหลวงพิพิธมนตรี
สวรรคต	พ.ศ. 2280
พระราชสวามี	สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ
พระราชบุตร	เจ้าฟ้าธรรมธิเบศไชยเชษฐ์สุริยวงศ์
ราชวงศ์	บ้านพลูหลวง
พระราชบิดา	นายจบคชประสิทธิ์

พระราชประวัติ

พระราชพงศาวดาร ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) ระบุว่า กรมหลวงอภัยนุชิตเป็นธิดาคนโตของนายจบคชประสิทธิ์ ซึ่งได้รับสถาปนาเป็นกรมพระราชวังบวรสถานพิมุขในรัชสมัยสมเด็จพระเพทราชา บัญชีพระนามเจ้านายในคำให้การชาวกรุงเก่าระบุว่า พระนางมีพระนามเดิมว่าพระองค์ขาว พระมารดามีเชื้อสายพราหมณ์จากบ้านสมอปรือ

เมื่อเจริญวัยได้ถวายตัวเป็นพระชายาในเจ้าฟ้าพร (ขณะดำรงพระยศเป็นพระบัณฑูรน้อยในรัชสมัยพระเจ้าเสือ) และได้มีพระประสูติกาลพระราชโอรสธิดา 7 พระองค์ ส่วนพระโสทรกนิษฐาชื่อพระองค์พลับ ต่อมาได้ถวายตัวเป็นพระชายาเช่นกัน

เมื่อพระราชสวามีเสด็จขึ้นสืบราชบัลลังก์เป็นสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศใน พ.ศ. 2275 ภายหลังจากสงครามกลางเมืองกับเจ้าฟ้าอภัยและเจ้าฟ้าปรเมศร์ พระราชโอรสในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวท้ายสระสิ้นสุดลง พระองค์ได้สถาปนาพระองค์ขาวพระอัครชายาเดิมขึ้นเป็นพระอัครมเหสีเอกที่กรมหลวงอภัยนุชิต พร้อมกับสถาปนาเจ้าฟ้าธรรมธิเบศไชยเชษฐ์สุริยวงศ์พระราชโอรสพระองค์ใหญ่ขึ้นเป็นที่กรมขุนเสนาพิทักษ์

ต่อมาใน พ.ศ. 2278 เจ้าฟ้ากรมขุนเสนาพิทักษ์เกิดอิจฉาริษยาเจ้าฟ้าพระกรมขุนสุเรนทรพิทักษ์ (เจ้าฟ้านเรนทร) พระราชโอรสพระองค์ใหญ่ในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวท้ายสระที่สนิทสนมกับพระราชบิดาอย่างมาก จึงได้ลวงพระองค์เข้ามาในพระราชวังหวังจะทำร้าย แต่ไม่สำเร็จ กรมหลวงอภัยนุชิตจึงขอให้กรมขุนสุเรนทรพิทักษ์ช่วยผนวชกรมขุนเสนาพิทักษ์เป็นภิกษุเพื่อหนีราชภัย

ถึงปี พ.ศ. 2280 กรมขุนอภัยนุชิตทรงพระประชวรหนัก จึงได้ขอพระราชทานอภัยโทษแก่เจ้าฟ้ากรมขุนเสนาพิทักษ์ เมื่อสำเร็จก็สวรรคต โปรดให้สร้างพระเมรุขนาดน้อย ขื่อ 5 วา 2 ศอก ถึงเดือน 5 จึงแล้วเสร็จ เชิญพระบรมศพขึ้นพระมหาพิชัยราชรถไปยังพระเมรุมาศ พระสงฆ์สดับปกรณ์ 30,000 รูป ถวายพระเพลิงแล้วนำพระบรมอัฐิใส่พระโกศน้อย แห่ไปประดิษฐานไว้ท้ายจระนำพระวิหารใหญ่วัดพระศรีสรรเพชญ์

พระราชวงศ์

• พระบิดา : นายจบคชประสิทธิ์
• พระขนิษฐา : กรมหลวงพิพิธมนตรี
• พระสวามี : สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ
• พระราชโอรส :
  • เจ้าฟ้าธรรมธิเบศไชยเชษฐ์สุริยวงศ์
• พระราชธิดา :
  • เจ้าฟ้าหญิงบรม
  • เจ้าฟ้าหญิงสุริยวงศ์
  • เจ้าฟ้าหญิงสุริยา
  • เจ้าฟ้าหญิงธิดา
  • เจ้าฟ้าหญิงรัศมี
  • เจ้าฟ้าหญิงอินทุสุดาวดี (ต่อมาได้รับการสถาปนาเป็น กรมขุนยิสารเสนี และได้เป็นพระอัครชายาในกรมขุนเสนาพิทักษ์)

ในวัฒนธรรมสมัยใหม่

• ดวงดาว จารุจินดา ในละครเรื่อง ฟ้าใหม่ (ช่อง 7 ,2547)
• หม่อมหลวงสราลี กิติยากร ในละครเรื่อง ศรีอโยธยา (ทรูโฟร์ยู , 2560)

อ้างอิง

เชิงอรรถ

1. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 318
2. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 623-624
3. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 356
4. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 358-359
5. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 360

บรรณานุกรม

• พระราชพงศาวดาร ฉบับสมเด็จพระพนรัตน์ วัดพระเชตุพน ตรวจสอบชำระจากเอกสารตัวเขียน. กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้ง แอนด์ พับลิชชิ่ง, 2558. 558 หน้า. หน้า (38)-(39), (41). ISBN 
• พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น. นนทบุรี : ศรีปัญญา, 2553. 800 หน้า. ISBN 

ก่อนหน้า		กรมหลวงอภัยนุชิต		ถัดไป
กรมหลวงราชานุรักษ์		พระอัครมเหสีกรุงศรีอยุธยา (2275 – 2280)		กรมหลวงพิพิธมนตรี