กรมหลวงพิพิธมนตรี

กรมพระเทพามาตุ มีพระอิสริยยศเดิมว่า กรมหลวงพิพิธมนตรี หรือ กรมหลวงพิจิตรมนตรี เป็นพระอัครมเหสีน้อยในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ และเป็นสมเด็จพระราชชนนีพันปีหลวงในสมเด็จพระเจ้าอุทุมพรและสมเด็จพระที่นั่งสุริยาศน์อมรินทร์

กรมพระเทพามาตุ (พลับ)
กรมพระเทพามาตุ
ดำรงพระยศ	12 พฤษภาคม พ.ศ. 2301
ก่อนหน้า	กรมพระเทพามาตย์ (กัน)
ถัดไป	กรมพระเทพามาตย์ (นกเอี้ยง)
พระอัครมเหสีกรุงศรีอยุธยา
ดำรงพระยศ	พ.ศ. 2280 - พ.ศ. 2301
ก่อนหน้า	กรมหลวงอภัยนุชิต
ถัดไป	กรมขุนวิมลพัตร
สวรรคต	ประมาณตั้งเเต่ 31 ตุลาคม-29 พฤศจิกายน พ.ศ. 2301
ถวายพระเพลิง	7 เมษายน พ.ศ. 2302
พระราชสวามี	สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ
พระราชบุตร	8 พระองค์
ราชวงศ์	บ้านพลูหลวง
พระราชบิดา	นายจบคชประสิทธิ์

พระราชประวัติ

พระพันวษาน้อย เป็นบุตรีของนายช้างทรงบาศในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช โดยพระราชพงศาวดาร ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) ระบุว่าเมื่อสมเด็จพระเพทราชาปราบดาภิเษก พระบิดานั้นได้รับแต่งตั้งเป็นกรมพระราชวังบวรสถานพิมุข แต่บัญชีพระนามเจ้านายในคำให้การชาวกรุงเก่าระบุว่า พระบิดาได้รับแต่งตั้งเป็น ส่วนมารดาเป็นสตรีเชื้อสายพราหมณ์บ้านสมอปลือ เมืองเพชรบุรี พระองค์มีพระนามเดิมว่าพลับ มีพระเชษฐภคินีพระองค์หนึ่งคือพระองค์ขาว ซึ่งได้เป็นพระชายาในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศขณะดำรงพระอิสริยยศเป็นพระบัณฑูรน้อย ส่วนพระองค์พลับต่อมาก็ได้เป็นพระชายารองในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศเช่นกัน ในระหว่างดำรงพระอิสริยยศเป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคล พระองค์พลับมีพระราชโอรส 2 พระองค์ และพระราชธิดา 6 พระองค์ ตามลำดับดังนี้

1. เจ้าฟ้าหญิงสิริประชา (หรือเจ้าฟ้าประชาวดี)
2. เจ้าฟ้าหญิงสิริประภา (หรือเจ้าฟ้าประภาวดี)
3. เจ้าฟ้าหญิงอินทวดี (หรือเจ้าฟ้าพินทวดี)
4. เจ้าฟ้าหญิงกษัตรีย์
5. เจ้าฟ้าชายเอกทัศน์ กรมขุนอนุรักษ์มนตรี (คือสมเด็จพระที่นั่งสุริยาศน์อมรินทร์)
6. เจ้าฟ้าหญิงบัวจัน (หรือเจ้าฟ้าจันทรวดี)
7. เจ้าฟ้าหญิงนวน (หรือเจ้าฟ้านุ่ม)
8. เจ้าฟ้าชายอุทุมพรราชกุมาร กรมขุนพรพินิต (สมเด็จพระเจ้าอุทุมพร)

พระราชพงศาวดาร ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) ระบุว่าเมื่อสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศปราบดาภิเษกในปี พ.ศ. 2275 ได้แต่งตั้งพระชายารองเป็นกรมหลวงพิพิธมนตรี ในตำแหน่งพระอัครมเหสีน้อย จึงออกพระนามว่าพระพันวษาน้อย

แรม 5 ค่ำ เดือน 6 พ.ศ. 2301 สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศประชวรหนักใกล้สวรรคต กรมพระราชวังบวรสถานมงคล (เจ้าฟ้าชายอุทุมพร) โปรดให้ทูลเชิญกรมหลวงพิพิธมนตรี เจ้าฟ้าจันทวดี และกรมขุนยี่สารเสนี ไปประทับ ณ พระตำหนักสวนกระต่าย เมื่อสวรรคตแล้ว กรมพระราชวังบวรสถานมงคลจึงขึ้นสืบราชสมบัติ แต่ได้เพียง 10 วัน ก็ถวายราชสมบัติแก่กรมขุนอนุรักษ์มนตรี แล้วเสด็จออกผนวช ส่วนกรมขุนอนุรักษ์มนตรีขึ้นครองราชย์เฉลิมพระนามว่าสมเด็จพระบรมราชา แล้วโปรดให้ตั้งพระบรมราชชนนีเป็น กรมพระเทพามาตุ แต่เมื่อถึงเดือน 12 พระบรมราชชนนีก็เสด็จสวรรคต จึงโปรดให้ตั้งพระบรมโกศไว้คู่กับพระบรมโกศพระบรมราชชนก ณ พระที่นั่งบรรยงก์รัตนาสน์ แล้วถวายพระเพลิงทั้งสองพระองค์พร้อมกันในวันขึ้น 11 ค่ำ เดือน 5 พ.ศ. 2303

ในวัฒนธรรมร่วมสมัย

• ปนัดดา โกมารทัต ในละครโทรทัศน์เรื่อง บางระจัน เมื่อ พ.ศ. 2558
• สินจัย เปล่งพานิช ในละครโทรทัศน์เรื่อง ศรีอโยธยา เมื่อ พ.ศ. 2560

ดูเพิ่ม

เชิงอรรถ

1. ประชุมคำให้การกรุงศรีอยุธยา รวม 3 เรื่อง, หน้า 174
2. ประชุมคำให้การกรุงศรีอยุธยา รวม 3 เรื่อง, หน้า 116
3. นามานุกรมพระมหากษัตริย์ไทย, หน้า 172
4. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 318
5. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 623-624
6. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 356
7. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 368
8. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 371

บรรณานุกรม

• มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา. นามานุกรมพระมหากษัตริย์ไทย. กรุงเทพฯ : มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา, 2554. 264 หน้า. ISBN 
• พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น. นนทบุรี : ศรีปัญญา, 2553. 800 หน้า. ISBN 
• ประชุมคำให้การกรุงศรีอยุธยา รวม 3 เรื่อง. กรุงเทพฯ : แสงดาว, 2553. 536 หน้า. ISBN 

ก่อนหน้า		กรมหลวงพิพิธมนตรี		ถัดไป
กรมหลวงอภัยนุชิต		พระอัครมเหสีกรุงศรีอยุธยา (2280 – 2301)		กรมขุนวิมลพัตร