Anemia

โลหิตจาง หรือ ภาวะเลือดจาง (อังกฤษ: Anemia or Anaemia) เป็นการลดลงของจำนวนเม็ดเลือดแดงน้อยกว่าปกติ หรือปริมาณฮีโมโกลบินในเลือดน้อยกว่าปกติ นอกจากนี้ยังรวมถึงภาวะที่ความสามารถในการจับออกซิเจนของโมเลกุลฮีโมโกลบินลดลง ทั้งจากความผิดปกติของโครงสร้างหรือจำนวนฮีโมโกลบินที่สร้างขึ้นเช่นใน (hemoglobin deficiency) บางชนิด

โลหิตจาง (Anemia)
ชื่ออื่น	Anaemia
ภาพเสมียร์เลือดของผู้ป่วยเลือดจางจากการขาดธาตุเหล็ก แสดงให้เห็นเม็ดเลือดแดงมีขนาดเล็กและติดสีซีดกว่าปกติ
การออกเสียง	/əˈniːmiə/
สาขาวิชา	โลหิตวิทยา
อาการ	Feeling tired, , weakness, shortness of breath, feeling like passing out
สาเหตุ	Bleeding, decreased red blood cell production, increased red blood cell breakdown
วิธีวินิจฉัย	(การตรวจวัดความเข้มข้นฮีโมโกลบิน)
ความชุก	2.36 billion / 33% (2015)

เนื่องจากฮีโมโกลบิน (โปรตีนที่พบภายในเม็ดเลือดแดง) ปกติทำหน้าที่ขนส่งออกซิเจนจากปอดไปยังเนื้อเยื่อ โลหิตจางจึงทำให้เกิดภาวะเลือดมีออกซิเจนน้อย (hypoxia) ที่อวัยวะ และเนื่องจากเซลล์ทุกเซลล์ในมนุษย์ต้องการออกซิเจนเพื่อดำรงชีวิต โลหิตจางในระดับต่างๆ จึงทำให้เกิดอาการทางคลินิกตามมาได้หลายรูปแบบ

โลหิตจางเป็นความผิดปกติของเลือดที่พบได้บ่อยที่สุด แบ่งออกได้เป็นหลายชนิดและมีหลายสาเหตุ การแบ่งประเภทของโลหิตจางแบ่งได้หลายแบบ ทั้งจากรูปลักษณ์ของเม็ดเลือดแดง กลไกสาเหตุที่นำให้เกิด และอาการทางคลินิกที่แสดงออก เป็นต้น โลหิตจางสามชนิดหลักๆ ได้แก่การเสียเลือดจำนวนมาก (เกิดเฉียบพลันเช่นการตกเลือด หรือเกิดเรื้อรังจากการเสียเลือดปริมาณน้อยๆ เป็นเวลานาน) การทำลายเม็ดเลือดจำนวนมาก ( (hemolysis)) หรือการสร้างเม็ดเลือดแดงลดลง (ไม่มีประสิทธิภาพ (ineffective hematopoiesis))

การวิเคราะห์สาเหตุโลหิตจางแบ่งออกเป็น 2 ทางใหญ่ๆ คือ วิเคราะห์จากกลไก ("kinetic" approach) ได้แก่ การประเมินการสร้าง การทำลาย และการสูญเสียเม็ดเลือด และวิเคราะห์จากรูปร่างเม็ดเลือด ("morphologic" approach) ซึ่งแบ่งโลหิตจางออกตามขนาดของเม็ดเลือดแดง การวิเคราะห์จากรูปร่างเม็ดเลือดนั้นระยะแรกอาศัยการทดสอบที่เร็วและราคาถูก (ปริมาตรเม็ดเลือดเฉลี่ย (Mean corpuscular volume; MCV)) ในทางกลับกันการมองที่คำถามถึงการสร้างเม็ดเลือดก่อนจะทำให้เข้าถึงสาเหตุในผู้ป่วยที่มีหลายสาเหตุของโลหิตจางร่วมด้วยอย่างรวดเร็ว

อาการและอาการแสดง

อาการหลักที่อาจเกิดในภาวะโลหิตจาง

ภาวะโลหิตจางในหลายคนอาจไม่มีอาการหรือมีอาการน้อยจนไม่ทราบว่าเป็น อาการและอาการแสดงอาจเกี่ยวกับตัวภาวะโลหิตจางเองหรือเกี่ยวกับสาเหตุที่ทำให้เกิดภาวะโลหิตจาง

ส่วนใหญ่ผู้ที่มีภาวะโลหิตจางจะให้ประวัติอาการที่ไม่จำเพาะ เช่น รู้สึกเหนื่อย หรืออ่อนล้า รู้สึกไม่สบายทั่วตัว และบางครั้งระดับสมาธิลดลง นอกจากนี้ผู้ป่วยยังให้ประวัติหายใจลำบากขณะออกแรง ในผู้ป่วยโลหิตจางรุนแรงร่างกายอาจชดเชยความบกพร่องของการขนส่งออกซิเจนของเลือดด้วยการเพิ่มปริมาตรเลือดส่งออกจากหัวใจต่อนาที (cardiac output) ทำให้ผู้ป่วยมีอาการที่เกี่ยวข้องเช่นใจสั่น (หากมีโรคหัวใจอยู่เดิม) ปวดขาเป็นพักๆ และอาการของภาวะหัวใจวาย

การตรวจร่างกายพบอาการแสดง เช่น ภาวะซีด (ผิวหนัง เยื่อเมือก และซีด) แต่ก็ไม่ใช่อาการแสดงที่เชื่อถือได้ อาจพบอาการแสดงของสาเหตุจำเพาะของโลหิตจาง เช่น (koilonychia) ในผู้ป่วยโลหิตจางจากการขาดธาตุเหล็ก, ดีซ่านในโลหิตจางที่เป็นผลจากเม็ดเลือดแดงถูกทำลายผิดปกติ ในโลหิตจางจากเม็ดเลือดแดงแตก, สภาพวิรูปของกระดูก พบในทาลัสซีเมีย เมเจอร์ หรือแผลเปื่อยที่ขาพบในโรคเม็ดเลือดแดงเป็นรูปเคียว (sickle-cell disease)

ในโลหิตจางชนิดรุนแรง อาจมีอาการแสดงของระบบไหลเวียนผิดปกติ เช่น หัวใจเต้นเร็ว มีเสียงฟู่ของหัวใจ (murmur) และหัวใจโต ซึ่งอาจเป็นอาการแสดงของภาวะหัวใจวาย

ผู้ป่วยโรค (Pica) เช่นกินดิน กระดาษ ขี้ผึ่ง หญ้า น้ำแข็ง หรือผม ฯลฯ อาจมีอาการของการขาดธาตุเหล็ก แม้ว่าอาจเกิดได้ในผู้ที่มีระดับฮีโมโกลบินปกติ

ภาวะโลหิตจางเรื้อรังอาจทำให้มีพฤติกรรมเปลี่ยนแปลงในเด็ก และเป็นผลโดยตรงต่อความบกพร่องของพัฒนาการทางระบบประสาทในทารก และทำให้ประสิทธิภาพในการเรียนรู้ในวัยเข้าโรงเรียนลดลงได้

(Restless legs syndrome) พบได้บ่อยในผู้ป่วยโลหิตจางจากการขาดธาตุเหล็ก

อาการที่พบได้ไม่บ่อยได้แก่แขนขาบวม เรื้อรัง มีฟกช้ำไม่ชัดเจน อาเจียน เหงื่อออกมาก และมีเลือดในอุจจาระ

การวินิจฉัย

ภาพจุลทรรศน์ของสเมียร์เลือดของผู้ป่วยที่เป็นโลหิตจางจากการขาดธาตุเหล็ก

โดยทั่วไป ในการตรวจเลือดครั้งแรกแพทย์จะสั่งการตรวจนับเม็ดเลือดอย่างสมบูรณ์ (CBC) เพื่อวินิจฉัยภาวะโลหิตจาง นอกเหนือจากรายงานจำนวนเม็ดเลือดแดงและระดับฮีโมโกลบินที่ได้แล้ว เครื่องตรวจนับเม็ดเลือดอัตโนมัติยังสามารถวัดขนาดของเม็ดเลือดแดงได้ด้วยวิธีการ ซึ่งเป็นเครื่องมือสำคัญที่ช่วยแยกแยะสาเหตุของโลหิตจาง การตรวจสเมียร์เลือดด้วยกล้องจุลทรรศน์ก็มีประโยชน์และในบางครั้งจำเป็นต้องทำในบางแห่งที่ไม่มีเครื่องตรวจนับเม็ดเลือดอัตโนมัติ

เครื่องตรวจนับเม็ดเลือดอัตโนมัติรุ่นใหม่สามารถวัดค่าพารามิเตอร์ได้ 4 อย่าง คือ นับจำนวนเม็ดเลือดแดง, ความเข้มขันของฮีโมโกลบิน, ปริมาตรเม็ดเลือดเฉลี่ย (Mean corpuscular hemoglobin; MCH) และความกว้างการกระจายของเม็ดเลือดแดง (Red blood cell distribution width; RDW) ซึ่งทำให้สามารถคำนวณค่าอื่นๆ ได้แก่ ฮีมาโทคริต (Hematocrit), ฮีโมโกลบินในเม็ดเลือดเฉลี่ย (Mean corpuscular hemoglobin; MCH) และความเข้มข้นของฮีโมโกลบินในเม็ดเลือดเฉลี่ย (Mean corpuscular hemoglobin concentration; MCHC) จากนั้นนำค่ามาเปรียบเทียบกับค่าปกติของอายุและเพศต่างๆ การตรวจนับบางครั้งอาจประมาณค่าฮีมาโทคริตจากการวัดโดยตรง

ระดับฮีโมโกลบินที่วินิจฉัยภาวะโลหิตจางโดยองค์การอนามัยโลก
(WHO's Hemoglobin thresholds used to define anemia)
(1 กรัม/เดซิลิตร = 0.6206 มิลลิโมล/ลิตร)

กลุ่มอายุหรือเพศ	ฮีโมโกลบิน (กรัม/เดซิลิตร)	ฮีโมโกลบิน (มิลลิโมล/ลิตร)
เด็ก (0.5–5.0 ปี)	11.0	6.8
เด็ก (5–12 ปี)	11.5	7.1
เด็ก (12–15 ปี)	12.0	7.4
หญิง ไม่ได้ตั้งครรภ์ (>15 ปี)	12.0	7.4
หญิงมีครรภ์	11.0	6.8
ชาย (>15 ปี)	13.0	8.1

การนับจำนวน (Reticulocyte counts) และการวิเคราะห์โรคจากกลไก ("kinetic" approach) เป็นที่นิยมมากขึ้นกว่าในอดีตในศูนย์การแพทย์ขนาดใหญ่ในสหรัฐอเมริกาและหลายประเทศเพราะเครื่องนับอัตโนมัติปัจจุบันสามารถนับจำนวนเรติคิวโลไซต์ได้ การนับจำนวนเรติคิวโลไซต์เป็นการวัดปริมาณของการสร้างเม็ดเลือดแดงใหม่โดยไขกระดูก (reticulocyte production index; RPI) เป็นการคำนวณอัตราส่วนระหว่างระดับของโลหิตจางกับจำนวนเรติคิวโลไซต์ที่เพิ่มขึ้นเพื่อตอบสนองต่อภาวะโลหิตจาง เพราะเมื่อเกิดภาวะโลหิตจางไขกระดูกจะต้องทำหน้าที่สร้างเม็ดเลือดแดงใหม่ๆ ออกมาเพิ่มขึ้นเพื่อให้ระบบไหลเวียนโลหิตทำงานใกล้เคียงสภาวะปกติ ดังนั้นหากระดับของโลหิตจางนั้นสูงมากแม้จะมีจำนวนเรติคิวโลไซต์ในเกณฑ์ "ปกติ" ก็อาจแปลผลได้ว่าไขกระดูกตอบสนองต่อภาวะโลหิตจางไม่เพียงพอ

หากไม่มีเครื่องนับเม็ดเลือดอัตโนมัติ การนับจำนวนเรติคิวโลไซต์ก็สามารถทำได้ด้วยการย้อมฟิล์มเลือดพิเศษ ในการตรวจด้วยมือนั้น การวัดความสามารถในการสร้างเม็ดเลือดของไขกระดูกสามารถวัดเชิงปริมาณได้โดยการสังเกตเปลี่ยนแปลงจำนวนและรูปร่างของเม็ดเลือดแดงตัวอ่อนภายใต้กล้องจุลทรรศน์ เม็ดเลือดแดงที่สร้างใหม่จากไขกระดูกมักมีขนาดใหญ่กว่าเม็ดเลือดแดงอายุมากและมักย้อมติดสีต่างกัน (polychromasia) และแม้ว่าจะพบจุดที่เสียเลือดได้อย่างชัดเจนก็ตาม การประเมินการสร้างเม็ดเลือดแดง (erythropoiesis) สามารถช่วยประเมินว่าไขกระดูกจะสามารถชดเชยการเสียเลือดได้หรือไม่ และที่อัตราเท่าไร

หากไม่สามารถหาสาเหตุของโลหิตจางได้ แพทย์อาจใช้การทดสอบอื่นๆ เพิ่มเติม เช่น อัตราการตกตะกอนของเม็ดเลือดแดง (ESR), เฟอร์ริติน (ferritin), (serum iron), (transferrin), ระดับโฟเลตในเม็ดเลือดแดง (RBC folate level), วิตามินบี12 ในซีรัม (serum vitamin B₁₂), ฮีโมโกลบิน อิเล็กโตรโฟรีซิส (hemoglobin electrophoresis), (renal function tests) เช่น

หากยังไม่สามารถวินิจฉัยได้หรือทำได้ยาก การตรวจไขกระดูกช่วยในการตรวจเซลล์ต้นกำเนิดของเม็ดเลือดแดงได้โดยตรง

ประเภทของโลหิตจาง

การสร้างเม็ดเลือด เทียบกับ การทำลายหรือการเสียเลือด

การวิเคราะห์โรคโลหิตจางจากกลไก ("kinetic" approach) ให้ผลซึ่งเป็นที่ยอมรับว่าเป็นการจัดประเภทที่สัมพันธ์ทางคลินิกมากที่สุด การจัดประเภทแบบนี้ขึ้นกับการประเมินค่าพารามิเตอร์ทางโลหิตวิทยาหลายตัว โดยเฉพาะจำนวน (reticulocyte; ต้นกำเนิดของเม็ดเลือดแดงตัวเต็มวัย) ในเลือด การวิเคราะห์แบบนี้จะแบ่งประเภทของโลหิตจางโดยอาศัยการลดการสร้างเม็ดเลือดแดงเทียบกับการเพิ่มการทำลายหรือการสูญเสียเม็ดเลือดแดง อาการแสดงทางคลินิกของการสูญเสียหรือทำลายเม็ดเลือดแดง เช่น ฟิล์มเลือดผิดปกติร่วมกับอาการแสดงของการสลายของเม็ดเลือดแดง (hemolysis), ระดับสูงขึ้นแสดงถึงการทำลายเซลล์, หรืออาการแสดงของเลือดออก เช่น มีเลือดปนในอุจจาระ พบการตกเลือดจากภาพรังสี หรือการเห็นว่ามีเลือดออกชัดเจน

ด้านล่างเป็นแผนภาพอย่างง่ายๆ ของการวิเคราะห์โรคโลหิตจางจากกลไก

โลหิตจาง

(RPI) แสดงการสร้างเม็ดเลือดตอบสนองต่อโลหิตจางได้ไม่เพียงพอ

(RPI) แสดงการสร้างเม็ดเลือดตอบสนองต่อโลหิตจางได้เพียงพอ = กำลังมีการสลายของเม็ดเลือดแดงหรือการเสียเลือดโดยไม่มีปัญหาในการสร้างเม็ดเลือดแดง

ไม่มีสิ่งตรวจพบทางคลินิกเข้ากับการสลายของเม็ดเลือดแดงหรือการเสียเลือด: ความผิดปกติเฉพาะการสร้างเม็ดเลือด

มีสิ่งตรวจพบทางคลินิกและปริมาตรเม็ดเลือดเฉลี่ย (MCV) ผิดปกติ: การสลายของเม็ดเลือดแดงหรือเสียเลือดและการสร้างเม็ดเลือดผิดปกติเรื้อรัง*

มีสิ่งตรวจพบทางคลินิกและปริมาตรเม็ดเลือดเฉลี่ย (MCV) ปกติ = การสลายของเม็ดเลือดแดงหรือเสียเลือดเฉียบพลันโดยไขกระดูกไม่มีเวลาสร้างเม็ดเลือดชดเชยเพียงพอได้ทัน**

(Macrocytic anemia) (MCV>100)

(Normocytic anemia) (80<MCV<100)

(Microcytic anemia) (MCV<80)

• * ตัวอย่างเช่น ความผิดปกติที่เม็ดเลือดแดงเป็นรูปเคียว (sickle cell anemia) ร่วมกับเกิดการขาดธาตุเหล็กเพิ่มเติม, เลือดออกในกระเพาะอาหารเรื้อรังร่วมกับการขาดวิตามินบี12 และโฟเลต, และโลหิตจางที่มีสาเหตุมากกว่า 1 อย่างอื่นๆ
  
• ** ยืนยันโดยการนับจำนวนเรติคิวโลไซต์ซ้ำ: โลหิตจางที่มีดัชนีการสร้างเรติคิวโลไซต์ (RPI) ต่ำ, ปริมาตรเม็ดเลือดเฉลี่ย (MCV) ปกติ และการสลายของเม็ดเลือดแดงหรือเสียเลือดร่วมกันอาจพบได้ในภาวะไขกระดูกล้มเหลวหรือโลหิตจางในโรคเรื้อรังที่มีการสลายของเม็ดเลือดแดงหรือเสียเลือดเกิดเพิ่มเติม

ขนาดของเม็ดเลือดแดง

ในการวิเคราะห์โรคโลหิตจางจากรูปร่างเม็ดเลือด (morphological approach) จะจัดแบ่งโลหิตจางออกตามขนาดของเม็ดเลือดแดงซึ่งสามารถตรวจโดยใช้เครื่องนับอัตโนมัติหรือการดูสเมียร์เลือดจากกล้องจุลทรรศน์ก็ได้ ขนาดของเม็ดเลือดแดงแสดงออกมาเป็นค่าที่เรียกว่า ปริมาตรเม็ดเลือดเฉลี่ย (mean corpuscular volume; MCV) หากเซลล์มีขนาดเล็กกว่าปกติ คือน้อยกว่า 80 เฟมโตลิตร จะเรียกว่า (Microcytic anemia) หากเซลล์มีขนาดปกติ คือระหว่าง 80–100 เฟมโตลิตร จะเรียกว่า (Normocytic anemia) และทำนองเดียวกันหากเซลล์ขนาดใหญ่กว่าปกติ คือมากกว่า 100 เฟมโตลิตร จะเรียกว่า (Macrocytic anemia) การแบ่งแบบนี้ช่วยทำให้ถึงสาเหตุของโลหิตจางที่พบได้บ่อยได้อย่างรวดเร็ว ตัวอย่างเช่น โลหิตจางชนิดเม็ดเลือดขนาดเล็กมักเป็นผลของการขาดธาตุเหล็ก ในการสืบค้นทางคลินิกนั้นปริมาตรเม็ดเลือดเฉลี่ยนับเป็นข้อมูลลำดับแรกๆ ที่ได้มา ดังนั้นแม้แพทย์จะเชื่อถือปรัชญาการวิเคราะห์โรคโลหิตจางจากกลไกว่ามีประโยชน์มากกว่าเพียงใดแต่ลักษณะของเม็ดเลือดแดงก็ยังเป็นข้อมูลสำคัญในการจัดประเภทและการวินิจฉัย

ด้านล่างเป็นแผนภาพแสดงการวิเคราะห์โรคโลหิตจางโดยเริ่มต้นที่ปริมาตรเม็ดเลือดเฉลี่ย

โลหิตจาง

(Macrocytic anemia) (MCV>100)

(Normocytic anemia) (MCV 80–100)

(Microcytic anemia) (MCV<80)

จำนวนสูง

จำนวนต่ำ

ลักษณะอื่นๆ ที่เห็นได้ในสเมียร์เลือดอาจช่วยบ่งถึงการวินิจฉัยเฉพาะโรค ตัวอย่างเช่น เม็ดเลือดขาวผิดปกติอาจบอกถึงสาเหตุจากไขกระดูก

อ้างอิง

1. Janz TG, Johnson RL, Rubenstein SD (November 2013). "Anemia in the emergency department: evaluation and treatment". Emergency Medicine Practice. 15 (11): 1–15, quiz 15–16. PMID 24716235. สืบค้นเมื่อ 28 June 2021.
2. อ้างอิงผิดพลาด: ป้ายระบุ <ref> ไม่ถูกต้อง ไม่มีการกำหนดข้อความสำหรับอ้างอิงชื่อ GBD2015Pre
3. ศัพท์บัญญัติราชบัณฑิตยสถาน 2017-07-15 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน ปรับปรุงเมื่อ 6 ส.ค. 2544
4. MedicineNet.com --> Definition of Anemia 2014-01-23 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน Last Editorial Review: 12/9/2000 8:31:00 AM
5. merriam-webster dictionary --> anemia Retrieved on May 25, 2009
6. "eMedicine – Anemia, Chronic : Article by Fredrick M Abrahamian, DO, FACEP". Emedicine.com. 2009-12-07. สืบค้นเมื่อ 2010-08-24.
7. eMedicineHealth > anemia article Author: Saimak T. Nabili, MD, MPH. Editor: Melissa Conrad Stöppler, MD. Last Editorial Review: 12/9/2008. Retrieved on 4 April 2009
8. World Health Organization (2008). Worldwide prevalence of anaemia 1993–2005 (PDF). Geneva: World Health Organization. ISBN . สืบค้นเมื่อ 2009-03-25.

แหล่งข้อมูลอื่น

• National Anemia Action Council (USA)
• Hemoglobin Calculator for Diagnosis of Anemia

การจำแนกโรค	D ICD-10: D50-D64 ICD-: 280-285 MeSH: D000740 : 663 : 271737000
ทรัพยากรภายนอก	: 000560 : med/132 emerg/808 emerg/734