เถาหัวลิง

เถาหัวลิง หรือ หัวลิง (ชื่อวิทยาศาสตร์: Sarcolobus globosus) เป็นไม้พุ่มเลื้อยชนิดหนึ่งในวงศ์ตีนเป็ด

เถาหัวลิง
การจำแนกชั้นทางวิทยาศาสตร์
อาณาจักร:	พืช Plantae
เคลด:	พืชมีท่อลำเลียง Tracheophyta
เคลด:	พืชดอก Angiosperms
เคลด:	พืชใบเลี้ยงคู่แท้ Eudicots
เคลด:	แอสเทอริด Asterids
อันดับ:	ดอกหรีดเขา
วงศ์:	วงศ์ตีนเป็ด
สกุล:	Sarcolobus
สปีชีส์:	Sarcolobus globosus
ชื่อทวินาม
Sarcolobus globosus

ภาพวาดเถาหัวลิง (Spanoghe) พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถานระบุว่า "ผลขนาดผลส้มจีน มีสันตรงกลางคล้ายหัวลิง"

การกระจายพันธุ์

มีถิ่นกำเนิดในเขตร้อนของเอเชีย รวมถึง ประเทศอินเดีย ประเทศจีน ประเทศไทย ประเทศมาเลเซีย ประเทศเมียนมาร์ ประเทศฟิลิปปินส์ และประเทศอินโดนีเซีย

ในประเทศอินเดีย พืชชนิดนี้พบได้ในป่าชายเลนของรัฐเบงกอลตะวันตก รัฐโอฑิศา รัฐอานธรประเทศ สุนทรวัน และหมู่เกาะอันดามันและนิโคบาร์ การปฏิบัติแบบดั้งเดิมของภูมิภาคเหล่านี้จะใช้ใบและเหง้า เป็นยารักษาโรค ส่วนเมล็ดที่มีพิษจะใช้เป็นเหยื่อล่อเพื่อฆ่าสุนัขและสัตว์ป่า

คำอธิบาย

เถาหัวลิงเป็นไม้พุ่มเลื้อย มีลำต้นเกลี้ยงและแข็งแรง รากมีขนาดหนาและอวบน้ำ ใบเป็นใบเดี่ยว เรียงตรงข้ามกัน มีขนาด 3-6x2-4.5 ซม. รูปไข่หรือรูปวงรี เนื้อใบหนาและอวบน้ำ ปลายใบแหลมหรือมน ฐานใบกลม ช่อดอกเป็นช่อแบบกระจุก ดอกมีขนาดเล็ก เป็นรูปดาว รวมกันในช่อดอกแบบกระจุกที่ซอกใบ ดอกมีขนาด 2-3 มม. กลีบดอกมีสีม่วง ด้านในของกลีบมีขน มีสีน้ำตาลขนาด 4–5 ซม. รูปร่างค่อนข้างกลม เมล็ดมีจำนวนมากและแบน ใบเลี้ยงมักมีขนาดใหญ่ ซึ่งมีขนาดใหญ่

ในป่าชายเลนของประเทศอินเดีย มักพบร่วมกับ Phoenix paludosa (เป้งทะเล) และจะเลื้อยอยู่บนต้นไม้

การออกดอกและการติดผล เกิดขึ้นในช่วงเดือนมิถุนายน–กันยายน และเดือนตุลาคม–มกราคม ตามลำดับ ในรัฐอานธรประเทศ มีการบันทึกว่าผลจะออกเร็วที่สุดในช่วงเดือนสิงหาคมถึงเดือนตุลาคม

ส่วนประกอบทางเคมี

เถาหัวลิง เป็นแหล่งอันอุดมไปด้วยฟลาโวนอยด์ โรทีนอยด์ และ สารโรทีนอยด์ เช่น , 12aalpha-hydroxydeguelin, 11-hydroxytephrosin, 12a-hydroxyrotenone, 12aalpha-hydroxyrotenone, 6aalpha,12aalpha-12a-hydroxyelliptone, 6a,12a-dehydrodeguelin และ 13-homo-13-oxa-6a,12a-dehydrodeguelin, วิลโลซินอล และ 6-oxo-6a,12a-dehydrodeguelin ได้รับการระบุ และมีการระบุ เช่น และ 6,7-dimethoxy-2,3-dihydrochromone และ sarcolobone และ rotenoid sarcolobin ถูกแยกออกจากลำต้นและเป็นลักษณะเฉพาะของพืชชนิดนี้ มีรายงานว่า มีการค้นพบของฟีนอลิก 4 ชนิด รวมถึงกรดวานิลลิก 4-O-beta-d- กลูโคซีริงิกแอซิด ทาคิโอไซด์ และไอโซทาคิโอไซด์

การนำไปใช้

ใช้เป็นพิษ

เถาหัวลิง ถูกระบุโดยองค์การอาหารและยาสหรัฐอเมริกา (FDA) ให้เป็น เมล็ดพืชเหล่านี้ร้ายแรงต่อสัตว์เลี้ยงลูกด้วยนม ชาวพื้นเมืองในเอเชียใช้กันอย่างแพร่หลายในการฆ่าสุนัขและสัตว์ป่า มีการพิสูจน์แล้วว่ามีมีประสิทธิภาพในการฆ่าแมว และมีรายงานการใช้ในเกาะชวาในศตวรรษที่ 19 เพื่อฆ่าเสือ สารสกัดจากพืชทำให้เกิดการยับยั้งระบบประสาทและกล้ามเนื้อ อาการของการได้รับพิษในสัตว์ ได้แก่ ปัสสาวะเป็นเลือด และไตเสื่อม

ใช้เป็นยา

พืชชนิดนี้ถูกนำมาใช้ในเวชสมุนไพรวิทยา ในการรักษาโรครูมาติก โรคไข้เลือดออก และไข้ เป็นที่ทราบกันดีว่าพืชชนิดนี้มี ซึ่งได้รับการพิสูจน์แล้วว่ามีคุณสมบัติต้านอนุมูลอิสระอย่างมีนัยสำคัญ มีประสิทธิภาพสูงต่อปรสิตสกุลพลาสโมเดียมอย่าง Plasmodium falciparum และมีศักยภาพในการ เนื่องจากทำให้เกิดอะพอพโทซิสของในหนู

อนุกรมวิธาน

Sarcolobus globosus ได้รับการอธิบายโดย และตีพิมพ์ใน เล่มที่ 12 หน้า 568 แผ่นภาพที่ 4 ในปี ค.ศ. 1816

ชนิดย่อย

เถาหัวลิงแบ่งเป็นชนิดย่อย 2 ชนิดดังนี้

• S. g. globosus
• S. g. peregrinus

ในประเทศไทย

ในวรรณคดี

หัวลิงถูกอ้างถึงในกาพย์ห่อโคลงประพาสธารทองแดงซึ่งทรงนิพนธ์ขึ้นโดยเจ้าฟ้าธรรมธิเบศร ครั้งเสด็จทางสถลมารคตามพระบิดาไปนมัสการพระพุทธบาท จังหวัดสระบุรี โดยพรรณนาถึงความงามของธรรมชาติตลอดเส้นทางการเสด็จจากท่าเจ้าสนุกถึงธารทองแดง ความว่า

๏ หัวลิงหมากลางลิง		ต้นลางลิงแลหูลิง
ลิงไต่กระไดลิง		ลิงโลดคว้าประสาลิง

๏ หัวลิงหมากเรียกไม้		ลางลิง
ลางลิงหูลิงลิง		หลอกขู้
ลิงไต่กระไดลิง		ลิงห่ม
ลิงโลดฉวยชมผู้		ฉีกคว้าประสาลิง
— กาพย์ห่อโคลงประพาสธารทองแดง

คำว่า หัวลิง และ หูลิง ในกาพย์ห่อโคลงนั้นหมายถึง เถาหัวลิง (Sarcolobus globosus) นั้นเอง และคำว่า หมากลางลิง ลางลิง หรือ กระไดลิง ในกาพย์ห่อโคลงนั้นหมายถึงพืชอีกชนิดชื่อ บันไดลิง (Phanera scandens)

ดูเพิ่มเติม

เชิงอรรถและรายการอ้างอิง

1. "หัวลิง", Longdo Dict, ไทย-ไทย: พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔, สืบค้นเมื่อ 2025-01-23, น. ชื่อไม้เถาชนิด Sarcolobus globosusWall. ในวงศ์ Asclepiadaceae ผลขนาดผลส้มจีน มีสันตรงกลางคล้ายหัวลิง.
2. Wangensteen H; Alamgir M; Rajia S; Samuelsen AB; Malterud KE (2005). "Rotenoids and isoflavones from Sarcolobus globosus". Planta Med. 71 (8): 754–758. doi:10.1055/s-2005-864182. PMID 16142641.
3. Wangensteen H, Alamgir M, Duong GM, Grønhaug TE, Samuelsen AB, Malterud KE (2009). Chemical and biological studies of medicinal plants from the Sundarbans mangrove forest. In:Advances in Phytotherapy Research (M Eddouks, ed). Research Signpost,Kerala, India, pp. 59-78. ISBN 
4. Wangensteen H; Miron A; Alamgir M; Rajia S; Samuelsen AB; Malterud KE (2006). "Antioxidant and 15-lipoxygenase inhibitory activity of rotenoids, isoflavones and phenolic glycosides from Sarcolobus globosus". Fitoterapia. 77 (4): 290–295. doi:10.1016/j.fitote.2006.03.017. PMID 16701962. อ้างอิงผิดพลาด: ป้ายระบุ <ref> ไม่สมเหตุสมผล มีนิยามชื่อ "Wang" หลายครั้งด้วยเนื้อหาต่างกัน
5. Arokiasamy M (1968). "Toxicity of Sarcolobus globosus as observed in a cat". Malaysian Veterin J. 4 (3): 196–199.
6. Kerkhoven, R. A.; KERKHOVEN, E. J. (1883). "A Tiger Hunt in Java". Journal of the Straits Branch of the Royal Asiatic Society (12): 269–281. ISSN 2304-7534. JSTOR 41560720.
7. Mustafa MR; Hadi AHA (1990). "Neuromuscular blocking activity of a glycosidic extract of the plant Sarcolobus globosus". Toxicon. 28 (10): 1237–1239. doi:10.1016/0041-0101(90)90123-O. PMID 2264070.
8. Radostits OM, Arundel JH, Gay CC (2000). Veterinary Medicine: A textbook of the diseases of cattle, horses, sheep, pigs and goats (10th edn). Saunders Ltd., p. 1684. ISBN 
9. Yenesew A; Derese S; Midiwo JO; Oketch-Rabah HA; Lisgarten J; Palmer R; Heydenreich M; Peter MG; Akala H; Wangui J; Liyala P (2003). "Anti-plasmodial activities and X-ray crystal structures of rotenoids from Millettia usaramensis subspecies usaramensis". Phytochemistry. 64 (3): 773–779. doi:10.1016/S0031-9422(03)00373-X. PMID 13679101.
10. Li ZG; Zhao YL; Wu X; Ye HY; Peng A; Cao ZX; Mao YQ; Zheng YZ; Jiang PD; Zhao X; Chen LJ (2009). "Barbigerone, a natural isoflavone, induces apoptosis in murine lung-cancer cells via the mitochondrial apoptotic pathway". Cell Physiol Biochem. 24 (1–2): 95–104. doi:10.1159/000227817. PMID 19590197.
11. http://www.tropicos.org/Name/2602211. Tropicos.org. . สืบค้นเมื่อ 1 กุมภาพันธ์ 2568
12. http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-2473339. . สืบค้นเมื่อ 1 กุมภาพันธ์ 2568
13. Roskov Y., Kunze T., Orrell T., Abucay L., Paglinawan L., Culham A., Bailly N., Kirk P., Bourgoin T., Baillargeon G., Decock W., De Wever A., Didžiulis V. (ed) (28 january 2014). ”Species 2000 & ITIS Catalogue of Life: 2014 Annual Checklist.”. Species 2000: Reading, UK. สืบค้นเมื่อ 1 กุมภาพันธ์ 2568

แหล่งข้อมูลอื่น

• วิกิสปีชีส์
• bioSearch ศูนย์ชีวสารสนเทศ สถาบันสมุทรศาสตร์แห่งชาติ
• "Sarcolobus globosus". (GRIN). (ARS), United States Department of Agriculture (USDA).
• ZipcodeZoo
• ฐานข้อมูลพืชมีพิษของ FDA