สมเด็จพระอริยวงษญาณ

สมเด็จพระอริยวงษญาณ เป็นราชทินนามของสมเด็จพระสังฆราชไทยสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น

สมเด็จพระอริยวงษญาณ
สมเด็จพระอริยวงษญาณ (นาค) (พระองค์สุดท้าย)
การเรียกขาน	ท่านเจ้าประคุณสมเด็จฯ
จวน	พระอารามหลวง
ผู้แต่งตั้ง	พระมหากษัตริย์ไทย
วาระ	ตลอดพระชีพ
ผู้ประเดิมตำแหน่ง	พระมหาเถรคันฉ่อง
สถาปนา	22 พฤษภาคม พ.ศ. 2359
คนสุดท้าย	สมเด็จพระอริยวงษญาณ (นาค)​
ยกเลิก	พ.ศ. 2392
ตำแหน่งที่มาแทน	สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ​

ประวัติ

พระราชพงศาวดาร ฉบับสมเด็จพระพนรัตน์ วัดพระเชตุพน ฉบับตัวเขียน ระบุว่าสมเด็จพระนเรศวรมหาราชโปรดให้พระมหาเถรคันฉ่องเป็นสมเด็จพระอริยวงษญาณ อยู่คณะคามวาษีฝ่ายซ้าย ปกครองคณะเหนือ และในทำเนียบ "ตำแหน่งพระราชาคณะในกรุงนอกกรุง ครั้งกรุงเก่า" ปรากฏชื่อสมเด็จพระอริยวงศาสังฆราชาธิบดี อยู่วัดหน้าพระธาตุ เป็นเจ้าคณะคามวาสีฝ่ายซ้ายสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงสันนิษฐานว่าอาจแก้ไขเป็นสมเด็จพระอริยวงษญาณในสมัยธนบุรีและรัตนโกสินทร์ แต่ก็เป็นมติส่วนพระองค์อาจจะผิดก็ได้ ส่วนใน "เรื่องตั้งพระราชาคณะผู้ใหญ่ในกรุงรัตนโกสินทร์ เล่ม 1" ปรากฏราชทินนามสมเด็จพระอริยวงษญาณครั้งแรกในราชทินนามของสมเด็จพระอริยวงษญาณ (มี) ถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงทรงแปลงราชทินนามเป็นสมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ โดยมีสมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ (อู่) เป็นรูปแรก

รายนาม

ในปัจจุบันมีสมเด็จพระสังฆราชที่ปรากฏราชทินนามว่า "สมเด็จพระอริยวงษญาณ" รวมทั้งสิ้น 4 พระองค์ ดังนี้

ลำดับที่	รายนาม	วัด	ดำรงสมณศักดิ์
1	สมเด็จพระอริยวงษญาณ (มี)	วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ราชวรมหาวิหาร	พ.ศ. 2359-2362
2	สมเด็จพระอริยวงษญาณ (สุก ญาณสังวร)	วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ราชวรมหาวิหาร	พ.ศ. 2363-2365
3	สมเด็จพระอริยวงษญาณ (ด่อน)	วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ราชวรมหาวิหาร	พ.ศ. 2365-2385
4	สมเด็จพระอริยวงษญาณ (นาค)	วัดราชบุรณราชวรวิหาร	พ.ศ. 2386-2392

อ้างอิง

เชิงอรรถ

1. พระราชพงศาวดาร ฉบับสมเด็จพระพนรัตน์ วัดพระเชตุพน ตรวจสอบชำระจากเอกสารตัวเขียน, หน้า 93
2. ตำนานคณะสงฆ์, หน้า 22
3. ตำนานคณะสงฆ์, หน้า 21
4. เรื่องตั้งพระราชาคณะผู้ใหญ่ในกรุงรัตนโกสินทร์ เล่ม ๑, หน้า 60
5. พระราชพงศาวดาร กรุงรัตนโกสินทร์ รัชชกาลที่ ๔ : ๒๑๒. ทรงตั้งและแปลงนามพระราชาคณะฐานานุกรม
6. พระราชพงศาวดาร กรุงรัตนโกสินทร์ รัชชกาลที่ ๔ : ๑๑. ตั้งพระราชาคณะ

บรรณานุกรม

• ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา. ตำนานคณะสงฆ์. กรุงเทพฯ : คุรุสภาลาดพร้าว, 2514. 76 หน้า. [พิมพ์เป็นอนุสรณ์ในงานฌาปนกิจศพ นางเล็ก พิณสายแก้ว ณ ฌาปนสถานกองทัพบก วัดโสมนัสวิหาร วันที่ 19 เมษายน พุทธศักราช 2514]
• สมมอมรพันธุ์, พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระ. เรื่องตั้งพระราชาคณะผู้ใหญ่ในกรุงรัตนโกสินทร์ เล่ม ๑. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2545. 428 หน้า. ISBN 
• ศานติ ภักดีคำ. พระราชพงศาวดาร ฉบับสมเด็จพระพนรัตน์ วัดพระเชตุพน ฉบับตัวเขียน. พระราชพงศาวดาร ฉบับสมเด็จพระพนรัตน์ วัดพระเชตุพน ตรวจสอบชำระจากเอกสารตัวเขียน. กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้ง แอนด์ พับลิชชิ่ง, 2558. 558 หน้า. หน้า (35)-(50). ISBN  [จัดพิมพ์โดยเสด็จพระราชกุศลในการพระราชทานเพลิงศพพระธรรมปัญญาบดี (ถาวร ติสฺสานุกโร ป.ธ.๔)]