พระอารามหลวง

พระอารามหลวง หรือ วัดหลวง คือ วัดที่พระมหากษัตริย์หรือพระบรมวงศานุวงศ์ทรงสร้างหรือทรงบูรณปฏิสังขรณ์ หรือมีผู้สร้างน้อมเกล้าน้อมกระหม่อมถวายเป็นวัดหลวง และวัดที่ราษฎรสร้าง หรือบูรณปฏิสังขรณ์ แล้วทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เข้าจำนวนในบัญชีเป็นพระอารามหลวง

ประวัติ

แต่เดิมนั้นยังไม่มีการจัดแบ่งพระอารามหลวงอย่างเป็นทางการ เพียงแต่มีการจัดแบ่งพระอารามหลวงออกเป็นหลายชั้นตามความรู้สึกหรืออาศัยการคาดเดาตามสถานการณ์ เช่น ดูจากการพระราชทานเทียนพรรษาขี้ผึ้งหรือไม้เล่มเดียวหรือมากกว่านั้น หรือดูจากการบรรดาศักดิ์ที่พระราชทานแก่เจ้าพนักงานผู้คุมเลกข้าพระ เป็นต้น หลังจากนั้น กระทรวงธรรมการร่วมกับกระทรวงพระคลังมหาสมบัติได้จัดระเบียบพระอารามหลวงเพื่อประมาณค่าบำรุงวัดหลักจากเลิกเลขวัด แต่ไม่ได้นำมาใช้เป็นเกณฑ์ในการจัดระเบียบพระอารามหลวง ดังนั้น ในปี พ.ศ. 2458 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าให้มีการจัดระเบียบพระอารามหลวงขึ้นอย่างเป็นระบบตั้งแต่นั้นมา โดยในการประกาศครั้งแรก มีพระอารามหลวงในกรุงเทพ 76 วัด พระอารามหลวงในหัวเมือง 41 วัด รวมเป็น 117 วัด ข้อมูล พ.ศ. 2564 มีพระอารามหลวงรวม 310 วัด

โดยในครั้งนั้น วัดที่จัดว่าเป็นพระอารามหลวงนั้น คือ วัดอันสมเด็จพระเจ้าแผ่นดิน สมเด็จพระราชินี สมเด็จพระยุพราช ทรงสร้าง ทรงปฏิสังขรณ์เป็นส่วนพระองค์หรือทรงในนามท่านผู้อื่น และอารามอันพระบรมวงศ์และข้าทูลละอองธุลีพระบาทผู้ใหญ่สร้างปฏิสังขรณ์ทรงรับไว้ในความบำรุงของแผ่นดิน ภายหลังจึงหมายรวมถึงวัดราษฎร์ที่ที่ประชาชนสร้างหรือปฏิสังขรณ์ แล้วทรงพิจารณาเห็นสมควรยกย่องเป็นพิเศษก็ทรงรับไว้เป็นพระอารามหลวง

การแบ่งพระอารามหลวง

แบ่งตามระดับชั้น

การจัดลำดับชั้นของพระอารามหลวง เริ่มมีขึ้นในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อ พ.ศ. 2458 ซึ่งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดระเบียบแบ่งชั้นพระอารามหลวงออกเป็นสามชั้น แต่ละชั้นยังแยกระดับออกไปอีกหลายระดับ โดยมีสร้อยต่อท้ายชื่อวัดตามฐานะดังนี้

1. พระอารามหลวงชั้นเอก ได้แก่ วัดที่มีเจดียสถานบรรจุพระบรมอัฐิ หรือเป็นวัดที่มีเกียรติสูง มี 3 ชนิด คือ
   • ชนิดราชวรมหาวิหาร
   • ชนิดราชวรวิหาร
   • ชนิดวรมหาวิหาร
2. พระอารามหลวงชั้นโท ได้แก่ วัดที่มีเจดียสถานสำคัญ มี 4 ชนิด คือ
   • ชนิดราชวรมหาวิหาร
   • ชนิดราชวรวิหาร
   • ชนิดวรมหาวิหาร
   • ชนิดวรวิหาร
3. พระอารามหลวงชั้นตรี ได้แก่ วัดประจำหัวเมือง หรือวัดที่มีความสำคัญชั้นรอง มี 3 ชนิด คือ
   • ชนิดราชวรวิหาร
   • ชนิดวรวิหาร
   • ชนิดสามัญ (ไม่มีสร้อยนามต่อท้าย โดยส่วนใหญ่จะต่อท้ายว่า พระอารามหลวง)

แบ่งตามฐานันดรศักดิ์

• ราชวรมหาวิหาร หมายถึง พระอารามที่พระมหากษัตริย์ สมเด็จพระราชินี สมเด็จพระยุพราชทรงสร้างหรือปฏิสังขรณ์เป็นการส่วนพระองค์ โดยมีสิ่งปลูกสร้างขนาดใหญ่โตสมพระเกียรติ
• ราชวรวิหาร หมายถึง พระอารามที่พระมหากษัตริย์ สมเด็จพระราชินี สมเด็จพระยุพราชทรงสร้างหรือปฏิสังขรณ์เป็นการส่วนพระองค์
• วรมหาวิหาร หมายถึง พระอารามในลักษณะเดียวกับชนิดราชวรวิหาร แต่มีความสำคัญน้อยกว่าและทรงสร้างหรือปฏิสังขรณ์แล้วพระราชเกียรติแก่ผู้อื่น
• วรวิหาร หมายถึง พระอารามที่พระมหากษัตริย์ สมเด็จพระราชินี สมเด็จพระยุพราชทรงสร้างหรือปฏิสังขรณ์พระราชทานเป็นเกียรติแก่ผู้ต่ำศักดิ์ลงมา อาจเป็นวัดที่ประชาชนสร้างหรือปฏิสังขรณ์ และทรงรับไว้เป็นพระอารามหลวงและยกเป็นเกียรติยศ

การขอยกวัดราษฎร์ขึ้นเป็นพระอารามหลวง

วัดราษฎร์สามารถยกฐานะเป็นพระอารามหลวงได้ โดยมีข้อกำหนดพิเศษในการพิจารณาเป็นพระอารามหลวง ได้แก่ เป็นวัดที่มีถาวรวัตถุ และปูชนียวัตถุ มีกิจกรรมเป็นประโยชน์ต่อสาธารณชน มีความสำคัญทางประวัติศาสตร์ เป็นวัดที่หน่วยงานราชการประกอบพิธีกรรมเป็นประจำ ต้องมีอายุ 50 ปี ขึ้นไป มีพระภิกษุอยู่จำพรรษาตั้งแต่ 20 รูปขึ้นไป ติดต่อกัน 5 ปี จนถึงปีปัจจุบัน มีการจัดการศึกษาแผนกธรรมและบาลีและแสดงสถิติผลการจัดการศึกษาย้อนหลัง 5 ปี และมีการจัดระบบภายในวัดให้เป็นระเบียบเรียบร้อย มีการศึกษาและเผยแผ่พุทธศาสนาที่เป็นหลักฐาน

เจ้าอาวาส

จากประกาศกระทรวงธรรมการ เรื่องจัดระเบียบพระอารามหลวง ระบุสมณศักดิ์ของเจ้าอาวาส ว่า พระอารามหลวงในกรุงเทพ ชั้นเอก มีเจ้าอาวาสเป็นพระราชาคณะผู้ใหญ่ขึ้นไป (ตั้งแต่ชั้นราชขึ้นไป) พระอารามหลวงชั้นโท มีเจ้าอาวาสเป็นพระราชาคณะชั้นสามัญขึ้นไป พระอารามหลวงชั้นตรี มีเจ้าอาวาสเป็นเป็นพระครูชั้นสูงขึ้นไป ส่วนพระอารามหลวงชั้นหัวเมือง ชั้นเอกมีเจ้าอาวาสเป็นพระราชาคณะชั้นสามัญขึ้นไป ชั้นโทมีเจ้าอาวาสเป็นพระครูชั้นสูงขั้นไป ชั้นตรีมีเจ้าอาวาสเป็นพระครูชั้นต่ำขึ้นไป

รายชื่อพระอารามหลวงชั้นเอก

ชื่อวัด	จังหวัด	ภูมิภาค	นิกาย	เจ้าอาวาสรูปปัจจุบัน
วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร	กรุงเทพมหานคร	ภาค 1	มหานิกาย	สมเด็จพระมหาธีราจารย์ (ประสฤทธิ์ เขมงฺกโร)
วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ราชวรมหาวิหาร	กรุงเทพมหานคร	ภาค 1	มหานิกาย	พระพรหมวชิราธิบดี (พีร์ สุชาโต)
วัดสุทัศนเทพวรารามราชวรมหาวิหาร	กรุงเทพมหานคร	ภาค 1	มหานิกาย	พระพรหมวชิรมุนี (เชิด จิตฺตคุตฺโต)
วัดอรุณราชวรารามราชวรมหาวิหาร	กรุงเทพมหานคร	ภาค 1	มหานิกาย
วัดพระพุทธบาทราชวรมหาวิหาร	สระบุรี	ภาค 2	มหานิกาย
วัดพระปฐมเจดีย์ราชวรมหาวิหาร	นครปฐม	ภาค 14	มหานิกาย	พระพรหมเวที (สุเทพ ผุสฺสธมฺโม)
วัดบวรนิเวศราชวรวิหาร	กรุงเทพมหานคร	ภาค 1	ธรรมยุต	พระพรหมวชิรรังษี (จิรพล อธิจิตฺโต)
วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมารามราชวรวิหาร	กรุงเทพมหานคร	ภาค 1	ธรรมยุต	พระพรหมวัชราจารย์ (พูนศักดิ์ วรภทฺทโก)
วัดราชบพิธสถิตมหาสีมารามราชวรวิหาร	กรุงเทพมหานคร	ภาค 1	ธรรมยุต	สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช (อัมพร อมฺพโร)
วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนารามราชวรวิหาร	กรุงเทพมหานคร	ภาค 1	มหานิกาย	พระธรรมวชิราธิบดี (ฉ่ำ ปุญฺญชโย)
วัดราชโอรสารามราชวรวิหาร	กรุงเทพมหานคร	ภาค 1	มหานิกาย	พระพรหมวชิรปัญญาจารย์ (ทองดี สุรเตโช)
วัดเสนาสนารามราชวรวิหาร	พระนครศรีอยุธยา	ภาค 2	ธรรมยุต
วัดสุวรรณดารารามราชวรวิหาร	พระนครศรีอยุธยา	ภาค 2	มหานิกาย
วัดนิเวศธรรมประวัติราชวรวิหาร	พระนครศรีอยุธยา	ภาค 2	ธรรมยุต	พระราชวชิรสารสุธี (เอนก มนุญฺโญ)
วัดพระศรีรัตนมหาธาตุราชวรวิหาร	สุโขทัย	ภาค 5	มหานิกาย	พระเทพวชิรเวที (บุญโรจน์ จนฺทปญฺโญ)
วัดพระบรมธาตุไชยาราชวรวิหาร	สุราษฎร์ธานี	ภาค 16	มหานิกาย	พระครูพิทักษ์เจติยานุกูล (สุเทพ สุเทโว) (ผู้รักษาการแทนเจ้าอาวาส)
วัดพระศรีมหาธาตุวรมหาวิหาร	กรุงเทพมหานคร	ภาค 1	ธรรมยุต	พระพรหมมุนี (บุญเรือง ปุญฺญโชโต)
วัดญาณสังวรารามวรมหาวิหาร	ชลบุรี	ภาค 13	ธรรมยุต
วัดพระธาตุพนมวรมหาวิหาร	นครพนม	ภาค 10	มหานิกาย
วัดพระสิงห์วรมหาวิหาร	เชียงใหม่	ภาค 7	มหานิกาย
วัดพระธาตุหริภุญชัยวรมหาวิหาร	ลำพูน	ภาค 7	มหานิกาย
วัดพระศรีรัตนมหาธาตุวรมหาวิหาร	พิษณุโลก	ภาค 5	มหานิกาย	พระเทพรัตนมุนี (สุรชัย สุรชโย)
วัดพระมหาธาตุวรมหาวิหาร	นครศรีธรรมราช	ภาค 16	ธรรมยุต

รายชื่อพระอารามหลวงชั้นโท และ ตรี

อ้างอิง

1. พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2542
2. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศกระทรวงธรรมการ แผนกกรมสังฆการี เรื่อง จัดระเบียบพระอารามหลวง 2011-11-09 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๓๒, ตอน ๐ ก, ๓ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๕๘, หน้า ๒๘๔
3. "ตำนานพระอารามหลวง" (PDF). กรมศิลปากร.
4. "พระอารามหลวง". สำนักงานพระพุทธศาสนาแห่งชาติ.
5. ระเบียบกระทรวงศึกษาธิการ ว่าด้วยการยกวัดราษฎร์ขึ้นเป็นพระอารามหลวง พ.ศ. 2518^[]
6. "แบบรายงานการขอยกวัดราษฎร์ขึ้นเป็นพระอารามหลวง".
7. ตามคำสั่งเจ้าคณะจังหวัดสุราษฎร์ธานี ที่ 01/2565 ลงวันที่ 6 มกราคม พ.ศ. 2565

ดูเพิ่ม

• รายชื่อพระอารามหลวงในประเทศไทย