สงครามเก้าทัพ

สงครามเก้าทัพ พม่ายกมา 9 ทัพ 5 ทาง เป็นสงครามครั้งแรก ระหว่างราชวงศ์โก้นบองของพม่ากับอาณาจักรรัตนโกสินทร์แห่งราชวงศ์จักรี

สงครามเก้าทัพ
ส่วนหนึ่งของ สงครามพม่า–สยาม
เขียว หมายถึง เส้นทางเดินทัพของพม่า แดง หมายถึง เส้นทางเดินทัพของสยาม
วันที่ กรกฎาคม พ.ศ. 2328 – มีนาคม พ.ศ. 2329 และกันยายน พ.ศ. 2329 - มีนาคม 2330 สถานที่ ภาคตะวันตก, เหนือ และใต้ของสยาม, อาณาจักรล้านนา ผล สยามได้รับชัยชนะทางการป้องกัน ประชากรทางฝั่งตะวันตกของสยามมีจำนวนลดลงจนกระทั่งคริสต์ทศวรรษ 1870
คู่สงคราม
ราชวงศ์โก้นบอง (พม่า)	อาณาจักรรัตนโกสินทร์ (สยาม) อาณาจักรล้านนา
ผู้บังคับบัญชาและผู้นำ
พระเจ้าปดุง ตะแคงจามะ ตะแคงจักกุ เมียงหวุ่นแมงยี เมียนเมหวุ่น	พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท พระยามาหาโยธา พระยาจ่าแสนยากร
กำลัง
144,000 คน	70,000 คน
ความสูญเสีย
หนัก	ไม่ทราบ

พระเจ้าปดุงแห่งพม่ามีความทะเยอทะยานที่จะขยายพระราชอำนาจของพระองค์เข้ามาในสยาม ในปี พ.ศ. 2328 หรือ 3 ปีหลังจากสถาปนากรุงเทพมหานครเป็นราชธานีแห่งใหม่และสถาปนาราชวงศ์จักรี พระเจ้าปดุงได้ยกทัพใหญ่จำนวน 144,000 นายบุกสยามถึง 9 ทัพ 5 ทิศทาง ได้แก่ กาญจนบุรี ราชบุรี ล้านนา ตาก ถลาง (ภูเก็ต) และคาบสมุทรมลายูตอนใต้ อย่างไรก็ตาม การสู้รบที่ยืดเยื้อและการขาดแคลนเสบียงถือว่าการรบของพม่าในครั้งนี้ล้มเหลว สยามภายใต้พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช และพระราชอนุชาคือสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท ป้องกันการรุกรานของพม่าได้สำเร็จ ในต้นปี พ.ศ. 2329 พระเจ้าปดุงมีพระบรมราชโองการให้ถอยทัพเนื่องจากเสบียงขาดแคลน

ภายหลังการพักรบระหว่างฤดูฝนเพื่อรวบรวมเสบียงไพร่พล พระเจ้าปดุงมีพระบรมราชโองการให้กลับมาทำศึกอีกครั้งในปลายปี พ.ศ. 2329 พระเจ้าปดุงส่งพระราชโอรสองค์โต คือเจ้าชายตะโดเมงสอ พระมหาอุปราช มุ่งยกทัพมาตีเมืองกาญจนบุรีเพียงทางเดียวเพื่อรุกรานสยาม สยามพบพม่าที่ท่าดินแดง แขวงเมืองกาญจนบุรี จึงเรียกสงครามครั้งนั้นว่า "สงครามท่าดินแดง" พม่าพ่ายแพ้อีกครั้งและสยามสามารถป้องกันชายแดนด้านตะวันตกได้ การรุกรานที่ล้มเหลวทั้งสองครั้งนี้กลายเป็นการรุกรานสยามแบบเต็มรูปแบบครั้งสุดท้ายของพม่า

ภูมิหลัง

ความขัดแย้งเรื่องอิทธิพลในหัวเมืองมอญ เมืองทวาย มะริด และตะนาวศรี และแนวคติความเป็นพระจักรพรรดิราชนำไปสู่การรุกรานอาณาจักรสยามของพม่า หลังจากการเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง สมเด็จพระเจ้าตากสินทรงขับอิทธิพลของพม่าออกไปและฟื้นฟูอาณาจักรสยามขึ้นอีกครั้ง ในสงครามอะแซหวุ่นกี้ การรบส่วนใหญ่เกิดขึ้นในหัวเมืองเหนือ ได้แก่สวรรคโลก สุโขทัย และพิษณุโลก ทำให้หัวเมืองเหนือได้รับความเสียหายและหลงเหลือประชากรอยู่น้อย เนื่องจากสูญเสียกำลังพลไปในการรบ

ในปี พ.ศ. 2325 พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชทรงสร้างกรุงเทพมหานครขึ้น เพื่อให้เป็นราชธานีแห่งใหม่ของสยามและทรงปราบดาภิเษกสถาปนาพระราชวงศ์จักรี ในปีเดียวกันนั้น พระเจ้าปดุง (Badon Min) ทรงปลดพระเจ้าหม่องหม่องออกราชราชสมบัติและปราบดาภิเษกขึ้นเป็นกษัตริย์แห่งอาณาจักรพม่า ในรัชสมัยของพระเจ้าปดุง อาณาจักรพม่าภายใต้ราชวงศ์โก้นบองเรืองอำนาจขึ้นอีกครั้ง พระเจ้าปดุงทรงส่งพระโอรสอินแซะ (Ainshe หรือ Einshay) มหาอุปราชยกทัพไปโจมตีเมืองธัญญวดีหรือเมืองมเยาะอู้ ซึงเป็นราชธานีของอาณาจักรยะไข่ จนสามารถผนวกอาณาจักรยะไข่เข้าเป็นส่วนหนึ่งของพม่าได้สำเร็จใน พ.ศ. 2328 หลังจากที่ทรงปราบกบฏของตะแคงแปงตะเลพระอนุชาได้สำเร็จในปีเดียวกัน ด้วยคติความเป็นพระจักรพรรดิราช พระเจ้าปดุงจึงดำริที่จะกรีฑาทัพเข้ารุกรานอาณาจักรสยามในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกฯ หลังจากที่สถาปนากรุงเทพมหานครเป็นราชธานีได้เพียงสามปี เพื่อสร้างอาณาจักรพม่าให้มีอำนาจเกรียงไกรดังเช่นที่เคยเป็นในรัชสมัยพระเจ้าบุเรงนองและพระเจ้ามังระ

การเตรียมการ

การจัดเตรียมทัพฝ่ายพม่า

ในพ.ศ. 2328 พระเจ้าปดุงมีพระราชโองการให้เกณฑ์กำลังไพร่พลจำนวนมหึมารวมทั้งกำลังพลจากประเทศราชต่างๆเพื่อยกทัพเข้าโจมตีสยามจากหลายทิศทาง เอกสารฝ่ายไทยระบุว่าเป็นจำนวนเก้าทัพ จำนวนทั้งสิ้น 144,000 คน ในขณะที่พงศาวดารพม่าระบุว่าทัพที่ยกมาในครั้งนี้มีห้าเส้นทาง จำนวนทั้งสิ้น 134,000 คน โดยแบ่งการเข้าโจมตีกรุงรัตนโกสินทร์ออกเป็นดังนี้;

• ทัพที่ 1; นำโดยแมงยีแมงข่องจอ (Mingyi Mingaung Kyaw) ยกทัพจำนวน 10,000 คน แบ่งเป็นทัพบกเข้าโจมตีหัวเมืองประเทศราชทางปักษ์ใต้ตั้งแต่เมืองชุมพรจนถึงเมืองนครศรีธรรมราชและสงขลา และทัพเรือเข้าโจมตีหัวเมืองชายทะเลตะวันตกตั้งแต่ตะกั่วป่าไปจนถึงเมืองถลาง พระเจ้าปดุงมีพระราชโองการให้แมงยีแมงข่องจอยกทัพจำนวน 10,000 คน ลงมาตั้งแต่เดือนกรกฎาคม พ.ศ. 2328 มาตั้งที่เมืองมะริด เพื่อรวบรวมเตรียมเสบียงสำหรับทัพหลวงขนาดใหญ่ที่กำลังจะยกลงมา ในเวลาต่อมาเมื่อแมงยีแมงข่องจอไม่สามารถค้นหาเสบียงได้เพียงพอสำหรับทัพหลวง พระเจ้าปดุงพิโรธให้ประหารชีวิตแมงยีแมงข่องจอเสีย แล้วตั้งให้แกงหวุ่นแมงยี (Kinwun Mingyi) มหาสีหสุระ (Maha Thiha Thura) อรรคเสนาบดีเป็น"โบชุก"หรือแม่ทัพใหญ่ของทัพนี้แทน
• ทัพที่ 2; นำโดย อะนอกแฝกคิดวุ่น (Anaukpet Taik Wun) หรือเนเมียวนรธา (Nemyo Nawratha) ยกทัพจำนวน 10,000 คน มาตั้งที่เมืองทวาย เพื่อยกเข้าผ่านทางด่านบ้องตี้ (อำเภอไทรโยค จังหวัดกาญจนบุรี) เพื่อโจมตีเมืองราชบุรีและเมืองเพชรบุรี จากนั้นจึงไปสมทบกับทัพที่ 1 ที่ชุมพร โดยแบ่งให้เจ้าเมืองทวายนำทัพจำนวน 3,000 คน เป็นทัพหน้ายกมาก่อนทางด่านเจ้าขว้าว (อำเภอสวนผึ้ง จังหวัดราชบุรี)
• ทัพที่ 3 นำโดยเจ้าชายสะโดศิริมหาอุจนา (Thado Thiri Maha Uzana) เจ้าเมืองตองอู ยกทัพจำนวน 30,000 คน เข้ามาทางหัวเมืองฝ่ายเหนือทางเมืองเชียงแสน ยกเข้าโจมตีเมืองลำปาง ตั้งแต่หัวเมืองฝ่ายเหนือลงมาสมทบกับทัพที่ 9 ที่ยกเข้ามาทางด่านแม่ละเมา เพื่อตีเมืองตาก กำแพงเพชร พิษณุโลก นครสวรรค์
• ทัพหลวงทัพใหญ่ของพระเจ้าปดุง จำนวนรวมทั้งสิ้นประมาณ 88,000 คน ยกมาตั้งที่เมืองเมาะตะมะ เพื่อยกทัพผ่านด่านเจดีย์สามองค์เข้าโจมตีเมืองกาญจนบุรี จากนั้นจึงรอสมทบกับทัพเหนือและใต้เพื่อเข้าโจมตีกรุงเทพฯ ประกอบด้วย;
  • ทัพที่ 4; เมียนวุ่น เป็นทัพหน้าที่หนึ่ง ยกทัพจำนวน 10,000 คน
  • ทัพที่ 5; เมียนเมวุ่น เป็นทัพหน้าที่สอง ยกทัพจำนวน 5,000 คน
  • ทัพที่ 6; เจ้าชายศิริธรรมราชา (Thiri Damayaza) หรือตะแคงกามะ พระโอรสองค์ที่สามของพระเจ้าปดุง ยกทัพจำนวน 12,000 คน เป็นทัพหน้าที่หนึ่งของทัพหลวง
  • ทัพที่ 7; เจ้าชายสะโดเมงสอ (Thado Minsaw) หรือตะแคงจักกุ พระโอรสองค์ที่สองของพระเจ้าปดุง ยกทัพจำนวน 11,000 คน เป็นทัพหน้าที่สองของทัพหลวง
  • ทัพที่ 8; ทัพหลวงของพระเจ้าปดุงเป็นจอมพล มีกำลังพลมากที่สุดถึง 50,000 คน ยกเข้ามาทางด่านพระเจดีย์สามองค์เพื่อรอสมทบกับทัพเหนือ และใต้โดยมีจุดมุ่งหมายที่จะเข้ารบกับกรุงเทพฯ
• ทัพที่ 9; นำโดยนรธาจอข่อง (Nawratha Kyawgaung) ยกทัพจำนวน 5,000 คน เข้ามาทางด่านแม่ละเมา แม่สอด เมืองระแหง (เมืองตาก)

การจัดเตรียมทัพฝ่ายไทย

เดือนพฤศจิกายนพ.ศ. 2328 กองทหารมอญลาดตระเวนพบกองทัพพม่ามาตั้งอยู่ที่เมืองสมิ จึงจับชาวพม่าสามคนส่งเข้ามาให้แก่ทางกรุงเทพฯ เชลยพม่าสามคนนั้นให้การว่า พม่ากำลังเตรียมกองทัพขนาดใหญ่เพื่อยกเข้ารุกรานพระนครจากหลายทิศทาง พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกทรงทราบข่าวการศึกแล้วจึงดำรัสให้ประชุมพระบรมวงศานุวงศ์และบรรดาเสนาบดีทั้งหลาย ปรึกษาราชการสงคราม"เป็นหลายเวลา" ฝ่ายสยามรวบรวมกองกำลังทั้งหมดได้ประมาณ 70,000 คน จากนั้นทางกรุงเทพฯจึงออกหนังสือแจ้งเมืองต่างๆ ได้แก่ เมืองถลาง เมืองชุมพร เมืองราชบุรี เมืองกาญจนบุรี เมืองกำแพงเพชร เมืองพิษณุโลก เมืองสุโขทัย เมืองสวรรคโลก เมืองตาก เมืองลำปาง แจ้งข้อราชการการศึกพม่าซึ่งยกมาหลายทาง พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมีพระราชโองการให้จัดกระบวนทัพเข้ารับศึกกับพม่าดังนี้;

• ทางกาญจนบุรี; สมเด็จพระอนุชาธิราช เจ้าฟ้าบุญมา สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท กรมพระราชวังบวรสถานมงคล เสด็จพระราชดำเนินยกทัพหลวงไปตั้งรับพม่าที่กาญจนบุรี พร้อมทั้งสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงจักรเจษฎา พระยากลาโหมราชเสนา (พระชัยบูรณ์) และพระยาจ่าแสนยากร (ทุเรียน) รวมทั้งเจ้าพระยารัตนาพิพิธ (สน สนธิรัตน์) สมุหนายก คุมทัพฝ่ายพระราชวังหลวงและฝ่ายเหนือไปสบทบอีกทัพหนึ่ง รวมจำนวนทั้งสิ้น 30,000 คน
• ทางราชบุรี; และพระยายมราช (ทองอิน) ยกทัพจำนวน 5,000 คน ไปตั้งรับพม่าที่ราชบุรี
• ทางเหนือ; สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมพระอนุรักษ์เทเวศร์ และเจ้าฟ้ากรมหลวงนรินทร์รณเรศ เสด็จยกทัพไปตั้งรับพม่าที่นครสวรรค์ รวมทั้งเจ้าพระยามหาเสนา (ปลี) สมุหกลาโหม พระยาพระคลัง (หน) และพระยาอุไทยธรรม (บุนนาค) จำนวนทั้งสิ้น 15,000 คน

ทางกรุงเทพมหานครนั้น พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกเป็นผู้คุมทัพคอยเป็นกำลังหนุน จำนวน 20,000 คน เมื่อทัพไหนเพลี้ยงพล้ำก็จะคอยเป็นกำลังหนุน ส่วนทางแหลมมลายูทางใต้และหัวเมืองชายทะเลตะวันตกนั้น ยังไม่ได้มีการแต่งทัพออกไปสู้รบเนื่องจากศึกใกล้พระนครมีมาก รวมจำนวนกองทัพฝ่ายสยามทั้งสิ้นประมาณ 70,000 คน

ลำดับเวลา

การรบที่กาญจนบุรี

ด่านเจดีย์สามองค์ เป็นทางเข้าของกองทัพพม่าเข้าสู่ที่ราบลุ่มเจ้าพระยาภาคกลางของประเทศไทยหลายครั้งในสงครามพม่า-สยาม

กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทเสด็จยกทัพจำนวน 30,000 คน ออกจากพระนครในเดือนธันวาคมพ.ศ. 2328 มีพระราชบัณฑูรให้พระยากลาโหมราชเสนาและพระยาจ่าแสนยากรเป็นทัพหน้า เจ้าพระยารัตนาพิพิธ (สน) เป็นเกียกกาย สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงจักรเจษฎาเป็นยกกระบัตรทัพ เสด็จยกทัพไปถึงตำบลลาดหญ้าเมืองกาญจนบุรีที่เชิงเขาบรรทัด ทรงให้จัดจั้งทัพที่ทุ่งลาดหญ้าตั้งค่ายชักปีกกาถึงกัน มีพระราชบัณฑูรให้พระยามหาโยธา (เจ่ง คชเสนี) คุมกองทัพมอญจำนวน 3,000 คน ไปตั้งขัตตาทัพพม่าที่ด่านกรามช้าง (บริเวณอุทยานแห่งชาติเอราวัณในปัจจุบัน)

ทัพหลวงขนาดใหญ่ของพระเจ้าปดุงยกทัพเข้ามาทางกาญจนบุรีผ่านด่านเจดีย์สามองค์ จากนั้นทัพที่ 4 ของเมียนวุ่นจึงยกเข้ามาก่อนผ่านเมืองไทรโยคข้ามมายังแม่น้ำแควใหญ่ที่ท่ากระดาน จากนั้นเลียบแม่น้ำแควใหญ่มาจนถึงด่านกรามช้าง ทัพที่ 4 ของเมียนวุ่น ตีทัพของพระยามหาโยธา (เจ่ง) แตกพ่ายหนีเข้ามา ทัพที่ 4 ของเมียนวุ่น จำนวน 10,000 คน มาตั้งทัพที่ลาดหญ้า หลังจากนั้นทัพที่ 5 ของเมียนเมวุ่นจำนวน 5,000 คน จึงยกตามมาสมทบ รวมทั้งสิ้น 15,000 คนของฝ่ายพม่าที่ลาดหญ้า

ทัพที่ 6 ของเจ้าชายศิริธรรมราชาตะแคงกามะตั้งอยู่ที่ท่าดินแดง ทัพที่ 7 ของเจ้าชายสะโดเมงสอตะแคงจักกุตั้งอยู่ที่สามสบ ทัพที่ 8 ทัพหลวงของพระเจ้าปดุงตั้งอยู๋ที่ปลายลำน้ำลอนชีหรือแม่น้ำรันตี ซึ่งอยู่ห่างจากด่านเจดีย์สามองค์ไม่มากนัก ฝ่ายสยามส่งเชลยชาวพม่าซึ่งถูกจับมาตั้งแต่สงครามอะแซหวุ่นกี้ชื่องะกาน หรือนาข่าน เป็นทูตไปเจรจากับพระเจ้าปดุงที่แม่น้ำรันตีแต่ไม่ประสบผล กองทัพฝ่ายพม่าประสบปัญหาเรื่องความขาดแคลนเสบียงและการลำเลียงสะเบียง ฝ่ายพม่าไม่สามารถค้นหาเสบียงที่เพียงพอสามารถเลี้ยงกองทัพขนาดใหญ่ได้ เสบียงที่ขนมาจากแดนไกลต้องลำเลียงไปให้แก่ทัพหน้า

การรบที่ทุ่งลาดหญ้า

ยุทธการสยาม ณ สมรภูมิทุ่งลาดหญ้า พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร

ที่ลาดหญ้าเชิงเขาบรรทัดนั้น แม่ทัพพม่าทั้งสอง ได้แก่ เมียนวุ่นและเมียนเมวุ่น มีคำสั่งให้ตั้งค่ายชักปีกกาถึงกัน กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทมีพระราชบัณฑูรให้ฝ่ายไทยแม่ทัพทั้งปวงยกทัพโจมตีทัพพม่า ฝ่ายพม่าสามารถต้านทานได้ ทั้งฝ่ายไทยและฝ่ายพม่าต่างสร้างหอรบขนปืนใหญ่ขึ้นยิงใส่กันและกัน ได้รับความเสียหายและล้มตายกันทั้งสองฝ่าย กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทมีพระราชบัณฑูรให้สร้างครกขนาดใหญ่ขึ้นสามอัน ดำรัสว่าหากผู้ใดถอยหนีจากข้าศึกพม่ามาจะให้ใส่ครกตำเสีย

กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาททอดพระเนตรเห็นจุดอ่อนของฝ่ายพม่าในเรื่องเสบียง จึงมีพระราชบัณฑูรให้พระยาสีหราชเดโช พระยาท้ายน้ำ และพระยาเพชรบุรี ยกกองกำลังจำนวน 500 คน ไปซุ่มโจมตีเส้นทางลำเลียงเสบียงของฝ่ายพม่าที่ตำบลพุไคร้ ปรากฏว่าพระยาทั้งสามเกรงกลัวต่อข้าศึกไปหลบซ่อนอยู่ ขุนหมื่นในกองนั้นมาทูลฟ้องแก่กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทว่าพระยาทั้งสามเกรงกลัวข้าศึก จึงมีพระราชบัณฑูรให้ ไปชำระความ หากเป็นความจริงให้ตัดศีรษะพระยาทั้งสามมาถวาย พระยามณเฑียรบาลเดินทางไปพบกันพระยาสีหราชเดโช พระยาท้ายน้ำ และพระยาเพชรบุรี พบว่าข้อกล่าวหาเป็นความจริง จึงประหารชีวิตพระยาทั้งสามตัดศีรษะใส่ชะลอมนำมาถวาย จากนั้นกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทมีพระราชบัณฑูรให้พระองค์เจ้าขุนเณร นำกองกำลังจำนวน 1,500 คน ไปซุ่มโจมตีเส้นทางลำเลียงเสบียงของพม่าแบบกองโจร ทำให้ฝ่ายพม่าประสบปัญหาไม่สามารถลำเลียงเสบียงไปยังลาดหญ้าได้

กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทมีพระราชบัณฑูรให้นำปืนใหญ่ลูกไม้ซึ่งใช้งานมาตั้งแต่ครั้งสมัยกรุงธนบุรี ขึ้นหอรบยิงใส่ค่ายของพม่า ค่ายของพม่าได้รับความเสียหายมาก พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกทรงพระวิตกว่าจะไม่ได้ชัยชนะในเวลารวดเร็ว จึงยกทัพเสด็จออกจากกรุงเทพฯในเดือนมกราคมพ.ศ. 2329 เสด็จนำทัพจำนวน 20,000 คน มายังทุ่งลาดหญ้าทางชลมารค กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทเสด็จออกมารับ กราบทูลว่าฝ่ายพม่านั้นขาดเสบียงประสบกับความอดอยาก ใกล้จะได้ชัยชนะแล้วขออย่าทรงวิตก พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกจึงทรงยกทัพเสด็จนิวัติพระนคร

ฝ่ายพม่าเมื่อเห็นทัพหลวงยกมาจากกรุงเทพฯจำนวนมากจึงทูลพระเจ้าปดุง พระเจ้าปดุงดำริว่าเสบียงขาดแคลนและถูกฝ่ายไทยโจมตีเส้นทางลำเลียง เห็นสมควรล่าถอยแต่ให้รอดูท่าทีก่อน กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทดำริกลอุบาย ให้กองกำลังลอบยกไปยังเมืองกาญจนบุรีในเวลากลางคืน และแสร้งให้กองกำลังจากกาญจนบุรียกเข้ามายังค่ายทุ่งลาดหญ้าในเวลากลางวัน เสมือนว่าฝ่ายไทยมีกองกำลังคอยเสริมตลอดเวลา ฝ่ายพม่าอ่อนกำลังและขาดเสบียง พงศาวดารพม่าระบุว่า กองทัพพม่าขาดแคลนเสบียงอย่างมาก จนต้องขุดหาเผือกมันและรากไม้กิน และฆ่าสัตว์พาหนะในกองทัพกิน รวมทั้งเกิดโรคระบาดขึ้นในกองทัพฝ่ายพม่า

ในวันศุกร์ เดือนสามแรมสี่ค่ำ (วันที่ 17 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2329) กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาททอดพระเนตรว่าฝ่ายพม่าอ่อนกำลังลงมากแล้ว จึงมีพระราชบัณฑูรให้แม่ทัพทั้งปวงยกกำลังเข้าโจมตีค่ายพม่าอีกครั้งอย่างเต็มที่ ฝ่ายพม่าต้านทานได้อยู่ตั้งแต่เช้าจนค่ำจนเหลือกำลังที่ฝ่ายพม่าจะสามาถต้านได้จึงแตกถอยร่นหนีไป การรบที่ทุ่งลาดหญ้าฝ่ายไทยจึงได้รับชัยชนะในที่สุดหลังจากการรบที่กินเวลายาวนานประมาณสองเดือน พงศาวดารพม่าระบุว่าฝ่ายพม่าสูญเสียกำลังพลไปในศึกครั้งนี้ประมาณ 6,000 คน กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทมีพระราชบัณฑูรให้ยกทัพติดตามฝ่ายพม่าที่หนีจนถึงชายแดน ตามจับได้เชลยศึกและอาวุธต่างๆจำนวนมาก ฝ่ายพม่าที่หนีไปต้องเผชิญกับกองกำลังของพระองค์เจ้าขุนเณรที่คอยอยู่ ทัพที่ 6 เจ้าชายศิริธรรมราชาทรงทราบว่าทัพหน้าถูกฝ่ายไทยตีแตกพ่ายมาแล้วจึงแจ้งแก่ทัพที่ 7 เจ้าชายสะโดเมงสอจึงทูลต่อพระเจ้าปดุง พระเจ้าปดุงมีพระราชโองการให้ถอยทัพทั้งหมดกลับไปยังเมืองเมาะตะมะ ทัพฝ่ายไทยยกติดตามไปจนถึงทัพของเจ้าชายพม่าทั้งสองที่ท่าดินแดงและสามสบ

การรบที่ราชบุรี

หลังจากการรบที่ทุ่งลาดหญ้า กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทมีพระราชบัณฑูรให้พระยากลาโหมราชเสนาและพระยาจ่าแสนยากรยกทัพบกลงมายังเมืองราชบุรี แล้วจึงทรงเรือพระที่นั่งเสด็จทางชลมารคยกทัพมายังเมืองราชบุรี

ฝ่ายทัพพม่าทัพที่ 2 อะนอกแฝกคิดวุ่นและเจ้าเมืองทวายยังไม่ทราบว่าทัพที่กาญจนบุรีล่าถอยไปแล้ว อะนอกแฝกคิดวุ่นนำทัพเดินทางข้ามด่านบ้องตี้ซึ่งเป็นเส้นทางภูเขาสูงชันยากลำบาก ทำให้เดินทัพไม่พร้อมกันกับทัพหน้าของเจ้าเมืองทวายจำนวน 3,000 คน ซึ่งเดินทางผ่านด่านเจ้าขว้าวเข้ามาตั้งทัพที่เขางู ทหารพม่าเข้ามาเก็บมะพร้าวและผลไม้ต่างๆในสวนของแขวงเมืองราชบุรีกลับไปให้แก่กองทัพพม่า จิกสิบโบเป็นทัพหลังจำนวน 3,000 คนตั้งอยู่ที่ด่านเจ้าขว้าว อะนอกแฝกคิดวุ่นยกทัพจำนวน 4,000 คน มาตั้งที่ท้องชาตรี (ทุ่งจอมบึง) เจ้าพระยาธรรมธิกรณ์ (บุญรอด) และพระยายมราช (ทองอิน) ยังไม่ทราบข่าวว่าทัพพม่ายกล่วงเลยมาใกล้เมืองราชบุรีมากแล้ว พระยากลาโหมราชเสนาและพระยาจ่าแสนยากรยกทัพมาพบกับทัพพม่าของเจ้าเมืองทวายที่เขางู นำไปสู่การรบที่เขางู แม่ทัพทั้งสองสามารถตีทัพพม่าแตกพ่ายไปได้สำเร็จ ทัพหน้าของเจ้าเมืองทวายแตกหนีหลับไปหาทัพของจิกสิบโบที่ด่านเจ้าขว้าว ฝ่ายไทยไล่ติดตามไปจนถึงด่านทัพที่ด่านก็แตกพ่ายไปเช่นกัน

เมื่อกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาททรงทราบว่าเจ้าพระยาธรรมธิกรณ์และพระยายมราชมีความประมาทปล่อยให้ทัพพม่ายกเข้ามาถึงเขางูก็พิโรธ ลงพระอาญาให้จำเจ้าพระยาธรรมธิกรณ์และพระยายมราชไว้ แล้วทรงมีใบบอกไปยังกรุงเทพฯทูลของพระราชทานลงพระราชอาญาประหารชีวิตเจ้าพระยาธรรมธิกรณ์และพระยายมราช พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกทรงขอไว้ชีวิตเจ้าพระยาธรรมธิกรณ์และพระยายมราช เนื่องด้วยคุณความชอบในอดีต กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทจึงทรงลงพระอาญาให้ถอดเจ้าพระยาธรรมธิกรณ์และพระยายมราชออกจากตำแหน่งและบรรดาศักดิ์ ให้โกนศีรษะเป็นรูปสามแฉกและแห่ประจานรอบค่าย

หลังจากการรบที่ราชบุรี กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทจึงเสด็จยกทัพกลับคืนกรุงเทพมหานคร

การรบทางเหนือ

พระเจ้ากาวิละแห่งลำปางทรงยึดเมืองนี้ไว้เพื่อต่อต้านการล้อมของพม่าเป็นเวลาสี่เดือนในปี พ.ศ. 2328-29 จนกระทั่งสยามได้จัดเตรียมกองกำลังเสริม ต่อมาได้ขึ้นเป็นผู้ปกครองเมืองเชียงใหม่ และได้รับการสวมมงกุฎเป็นพระมหากษัตริย์เชียงใหม่โดยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชในปี พ.ศ. 2346

สะโดศิริมหาอุจนาเจ้าเมืองตองอูยกทัพจำนวน 30,000 มาตั้งที่เมืองเชียงแสน เนื่องจากเมืองเชียงใหม่นั้นเป็นเมืองร้างตั้งแต่พ.ศ. 2319 เสียให้แก่พม่าในสมัยกรุงธนบุรี จึงไม่มีบทบาทในสงครามครั้งนี้ จากนั้นในเดือนธันวาคม พ.ศ. 2328 สะโดศิริมหาอุจนาและอาประกามนี (ธาปะระกามะนี) จึงยกทัพจากเชียงแสนเข้าโจมตีล้อมเมืองลำปางไว้ เจ้ากาวิละเจ้าเมืองลำปางสามารถป้องกันเมืองลำปางไว้ได้ สะโดศิริมหาอุจนาแบ่งให้เนเมียวสีหซุยนำทัพจำนวน 3,000 ยกทัพจากเมืองลำปางลงมาโจมตีเมืองสวรรคโลก เมืองสุโขทัย และเมืองพิษณุโลก ประชากรในหัวเมืองเหนือนั้นเบาบางเนื่องจากได้รับความเสียหายในสงครามอะแซหวุ่นกี้เมื่อครั้งกรุงธนบุรี ทำให้ไม่สามารถรวบรวมกำลังพลได้อย่างเพียงพอที่จะต่อสู้กับทัพฝ่ายพม่าได้ ทั้งพระยาพิษณุโลก พระยาสุโขทัย และพระยาสวรรคโลกเจ้าเมืองทั้งสามจึงสละเมืองของตนเองและหลบหนีเข้าป่า ไม่ได้ออกสู้รบกับพม่า เนเมียวสีหซุยจึงยกทัพเลยผ่านเมืองทั้งสามมาตั้งทัพอยู่ที่ปากพิงฝั่งตะวันออก (ตำบลวังน้ำคู้ อำเภอเมืองพิษณุโลกในปัจจุบัน) ทางใต้ของเมืองพิษณุโลก

ในขณะเดียวทัพที่ 9 ของนรธาจอข่องยกทัพจำนวน 5,000 คน ผ่านด่านแม่ละเมามาถึงเมืองระแหง (เมืองตาก) ฝ่ายเจ้าเมืองตากเห็นว่ากำลังไม่เพียงพอไม่สามารถสู้กับพม่าได้จึงสละเมืองหนีเข้าป่าเช่นกัน ในพงศาวดารพม่าระบุว่าเจ้าเมืองตากยอมสวามิภักดิ์แต่โดยดี นรธาจอข่องจับตัวเจ้าเมืองตากและชาวเมืองตากอีก 500 คน ส่งกลับไปยังพม่า

สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ เสด็จยกทัพจากพระนครฯขึ้นไปตั้งที่นครสวรรค์ มีพระบัญชาให้เจ้าพระยามหาเสนา (ปลี) ยกทัพหน้าไปตั้งที่พิจิตร ให้พระยาพระคลัง (หน) และพระยาอุไทยธรรม (บุนนาค) ตั้งทัพที่ชัยนาทเพื่อคอยรบกับทัพพม่าที่จะมาจากเมืองตากและอุทัยธานี ทั้งทัพฝ่ายไทยและฝ่ายพม่าต่างคอยสังเกตการณ์คุมเชิงกันอยู่ ยังไม่เข้าสู้รบซึ่งกันและกัน

ในเดือนมีนาคมพ.ศ. 2329 พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช มีพระราชโองการให้พระยาเทพสุดาวดี (สน) นำพระราชโองการไปถวายแด่กรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ฯ เนื้อความแจ้งว่า กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทเสด็จไปปราบปัจจามิตรที่กาญจนบุรีสำเร็จแล้ว หากกรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ฯทรงกระทำการไม่สำเร็จ พระเศียรก็จะไม่ได้คงอยู่กับพระกายเป็นแน่แท้ และในขณะนี้กำลังจะเสด็จนำทัพหลวงขึ้นไปทางเหนือแล้ว พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกเสด็จนำทัพหลวงจำนวน 30,000 คน จากกรุงเทพฯขึ้นไปทางชลมารค พร้อมทั้งสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงจักรเจษฎา และสมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงเทพหริรักษ์ ไปประทับตั้งทัพที่เมืองอินทร์บุรี ฝ่ายกรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ฯหลังจากที่ทรงทราบเนื้อความในพระราชสาส์นแล้ว จึงมีพระบัญชาให้เจ้าพระยามหาเสนา (ปลี) ยกทัพหน้าเข้าโจมตีทัพของเนเมียวสีหซุยที่ปากพิง เจ้าพระยามหาเสนามีคำสั่งให้พระยาสระบุรีนำทัพหน้าล่วงหน้าไปก่อน พระยาสระบุรียกทัพไประหว่างทางเจอฝูงนกกระทุงเข้าใจว่าเป็นพม่าข้าศึกจึงล่าถอยกลับมา เจ้าพระยามหาเสนาเห็นว่าพระยาสระบุรีมีความขี้ขลาดจึงมีคำสั่งให้ลงโทษประหารชีวิตพระยาสระบุรีเสีย กรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ฯทรงยกทัพตามไปสมบทกับเจ้าพระยามหาเสนาที่พิจิตร

จากนั้นพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกจึงเสด็จยกทัพขึ้นไป มีพระราชโองการให้กรมหลวงเทพหริรักษ์ฯยกทัพไปสมบทกับทัพของพระยาพระคลัง (หน) และพระยาอุไทยธรรม (บุนนาค) ที่ชัยนาท เพื่อยกทัพผ่านปากน้ำโพนครสวรรค์ไปตั้งรับกับทัพพม่าทัพที่ 9 ซึ่งมาจากทางเมืองตาก สมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกประทับตั้งทัพหลวงที่บางข้าวตอก (พิจิตรในปัจจุบัน) มีพระราชโองการให้กรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ฯและเจ้าพระยามหาเสนาที่พิจิตรยกทัพเข้าตีค่ายพม่าของเนเมียวสีหซุยที่ปางพิงให้แตกพ่ายภายในหนึ่งวัน มิฉะนั้นจะทรงลงพระราชอาญาประหารชีวิต กรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ฯและเจ้าพระยามหาเสนาจึงยกทัพจากพิจิตรเข้าโจมตีค่ายปากน้ำพิงของพม่า นำไปสู่ในวันเสาร์เดือนสี่แรมสี่ค่ำ (18 มีนาคม พ.ศ. 2329) ทั้งสองฝ่ายต่างต่อสู้กันเป็นสามารถ ตั้งแต่เช้าจนค่ำจนกระทั่งเนเมียวสีหซุยถอยแตกพ่ายไปในที่สุด ทหารพม่าจำนวนมากหนีจากค่ายปากพิงฝั่งตะวันออกข้ามแม่น้ำน่านไปยังฝั่งตะวันตก ทหารไทยไล่ติดตามเข้าสังหาร ทั้งทหารพม่าและม้าเสียชีวิตในแม่น้ำน่านเป็นจำนวนประมาณ 800 คน จนน้ำไม่สามารถกินได้

เมื่อได้รับชัยชนะที่ปากพิงแล้ว พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชมีพระราชโองการให้กรมหลวงจักรเจษฎาฯเสด็จยกทัพไปสมทบกับทัพของเจ้าพระยามหาเสนาที่ปากพิง แล้วยกขึ้นไปทางเหนือไปช่วยเมืองลำปางซึ่งกำลังถูกสะโดศิริมหาอุจนาล้อมอยู่ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช พร้อมทั้งกรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ฯและกรมหลวงนรินทร์รณเรศ เสด็จยกทัพกลับมายังเมืองนครสวรรค์คอยฟังข่าวเหตุการณ์

ฝ่ายกรมหลวงเทพหริรักษ์ฯ พระยาพระคลัง และพระยาอุไทยธรรม ยกทัพไปจนถึงกำแพงเพชรแล้ว กรมหลวงเทพหริรักษ์ฯมีพระบัญชาให้พระยาพระคลังและพระยาอุไทยธรรมยกทัพล่วงหน้าไปก่อน ฝ่ายนรธาจอข่องแม่ทัพพม่าที่เมืองระแหงทราบข่าวว่าทัพพม่าของเนเมียวสีหซุยที่ปากพิงถูกตีแตกพ่ายไปแล้ว จึงถอยทัพกลับพม่าทางด่านแม่ละเมา พระยาพระคลังและพระยาอุไทยธรรมให้กองสอดแนมไปสืบทราบว่าทัพพม่าที่ตากถอยกลับไปแล้ว จึงนำความทูลกรมหลวงเทพหริรักษ์ฯ กรมหลวงเทพหริรักษ์ฯทูลแก่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก จึงมีพระราชโองการให้กรมหลวงเทพหริรักษ์ฯทรงถอยทัพกลับ แล้วพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกจึงทรงเลิกทัพกลับไปยังกรุงเทพพระนคร

เนเมียวสีหซุยหลังจากพ่ายแพ้ให้แก่ฝ่ายไทยที่ปากพิงแล้วเดินทางกลับไปเมืองลำปางพบกับสะโดศิริมหาอุจนาและอาประกามนี แจ้งว่าทัพพม่าพ่ายแพ้ที่ปางพิงและทัพฝ่ายไทยกำลังยกติดตามมาใกล้ถึงเมืองลำปางแล้ว กรมหลวงจักรเจษฎาฯและเจ้าพระยามหาเสนายกทัพมาถึงเมืองลำปางในเดือนมีนาคมพ.ศ. 2329 ยกทัพเข้าโจมตีทัพพม่าที่ล้อมเมืองลำปางอยู่ ทัพพม่าล่าถอยออกจากเมืองลำปางสะโดศิริมหาอุจนาและอาประกามนีกลับไปยังเมืองเชียงแสน หลังจากที่เจ้ากาวิละต้านทานการล้อมเมืองลำปางของพม่าอยู่นานถึงสามเดือนจึงได้รับการช่วยเหลือในที่สุด

การรบที่แหลมมลายูทางใต้

ในเดือนธันวาคม พ.ศ. 2328 แกงหวุ่นแมงยีแม่ทัพพม่าซึ่งตั้งทัพจำนวน 10,000 คนอยู่ที่เมืองมะริด แบ่งทัพออกเป็นสองส่วน ให้ยี่หวุ่นคุมกองทัพเรือจำนวน 3,000 คน ยกลงมาโจมตีเมืองทางชายฝั่งทะเลอันดามัน ได้แก่ เมืองตะกั่วป่า เมืองตะกั่วทุ่ง และเมืองถลาง และให้เนเมียวคุงนะรัตคุมทัพจำนวน 2,500 คน เป็นทัพหน้ายกทัพข้ามฝั่งไปโจมตีเมืองฝั่งอ่าวไทยได้แก่ เมืองชุมพร เมืองไชยา เมืองนครศรีธรรมราช ส่วนตัวแกงหวุ่นแมงยีเองนั้น ยกทัพจำนวน 3,500 คน ติดตามทัพของเนเมียวคุงนะรัตไปฝั่งอ่าวไทย รวมทัพพม่าฝั่งอ่าวไทยทั้งสิ้น 7,000 คน

การรบที่เมืองถลาง

ท้าวเทพกระษัตรี และท้าวศรีสุนทร นำทหารและชาวเมืองถลางออกรบป้องกันเมืองถลาง ภาพวาดโดย เหม เวชกร

ยี่หวุ่นแม่ทัพเรือพม่ายกทัพเข้าโจมตียึดเมืองตะกั่วป่าและตะกั่วทุ่งได้สำเร็จ จากนั้นจึงยกทัพเข้าโจมตีเมืองถลาง ในขณะนั้นเมืองถลางตั้งอยู่บ้านดอน (ตำบลเทพกระษัตรี อำเภอถลาง) ทางฝั่งเหนือของเกาะภูเก็ต เรียกว่า "เมืองถลางบ้านดอน" เจ้าเมืองคือพระยาถลาง (ขัน) ภรรยาของพระยาถลางคือคุณหญิงจัน คุณหญิงจันต้องคดีถูกจับไปกุมขังไว้ที่เมืองปากพระฝั่งพังงา เมื่อทัพพม่าตีเมืองปากพระแตกแล้ว คุณหญิงจันจึงเดินทางกลับมายังเมืองถลาง ในเวลานั้นเองพระยาถลาง (ขัน) ล้มป่วยถึงแก่กรรม ยังไม่มีการแต่งตั้งเจ้าเมืองคนใหม่มาแทนที่ คุณหญิงจันภรรยาของพระยาถลางจึงร่วมกับน้องสาวคือคุณหญิงมุก และพระปลัดเมืองถลาง (ทองพูน) รวบรวมกำลังพลทั้งชายและหญิงขึ้นเพื่อต้านทานการรุกรานของพม่า นำไปสู่วีรกรรมของคุณหญิงจันและคุณหญิงมุก คุณหญิงจันตั้งค่ายรับทัพพม่าที่บ้านค่าย ที่วัดพระนางสร้าง และที่ทุ่งนางตัก ซึ่งที่ทุ่งนางตักนั้นพระปลัด (ทองพูน) เป็นผู้คุมมีปืนใหญ่ชื่อพระพิรุณสังหาร ยี่หวุ่นยกทัพขึ้นเกาะที่ท่าเรือตะเภา ตั้งค่ายล้อมเมืองถลางที่ปากช่อง นาโคกและนากลาง ทั้งฝ่ายเมืองถลางและฝ่ายพม่าต่างต่อสู้กัน การสู้รบดำเนินเป็นเวลาประมาณหนึ่งเดือนกว่าฝ่ายพม่ายังไม่สามารถเข้ายึดเมืองถลางได้ และฝ่ายเมืองถลางเข้าโจมตีค่ายพม่า จนถอยกลับไปในที่สุด ในวันจันทร์เดือนสี่ขึ้นสิบสี่ค่ำ (13 มีนาคม พ.ศ. 2329)

การรบที่ฝั่งอ่าวไทย

แกงหวุ่นแมงยีและเนเมียวคุงนะรัตยกทัพจำนวน 7,000 คน ผ่านเมืองระนองและเมืองกระบุรี ข้ามเทือกเขาที่ปากจั่น แล้วเข้าโจมตีเมืองชุมพร เนื่องจากในขณะนั้นทางกรุงเทพฯยังไม่สามารถรวบรวมกำลังพลมาป้องกันการรุกรานของพม่าทางแหลงมลายูได้เนื่องจากติดพันกับศึกสงครามทางกาญจนบุรีและทางเหนือ และเจ้าเมืองชุมพรไม่สามารถรวบรวมกำลังพลได้อย่างเพียงพอที่จะสู้กับทัพพม่าได้ เจ้าเมืองชุมพรจึงสละเมืองหลบหนีเข้าป่า แกงหวุ่นแมงยีและเนเมียวคุงนะรัตเข้ายึดและเผาทำลายเมืองชุมพรและจากนั้นจึงโจมตีเมืองไชยา เช่นเดียวกับเมืองชุมพรเจ้าเมืองไชยาไม่สามารถรวบรวมกำลังพลสู้กับพม่าได้จึงสละเมืองหนีเข้าป่าเช่นกัน ทัพพม่าเข้ายึดและเผาทำลายเมืองไชยาจากนั้นแกงหวุ่นแมงยีและเนเมียวคุงนะรัตจึงเดินทางต่อไปยังนครศรีธรรมราช เจ้าพระยานครศรีธรรมราช (พัฒน์) จัดตั้งทัพจำนวน 1,000 คน ไปตั้งรับทัพพม่าที่ท่าข้ามแม่น้ำหลวง (สะพานพระจุลจอมเกล้าข้ามแม่น้ำตาปีในปัจจุบัน) แกงหวุ่นแมงยีให้นำชาวไทยเมืองไชยามาตะโกนให้แก่ทัพของเมืองนครศรีธรรมราชว่า "เมืองบางกอกเสียแล้วพวกเองจะมาตั้งสู้รบเห็นจะสู้ได้แล้วหรือ ให้เร่งไปบอกเจ้านายให้มาอ่อนน้อมยอมเข้าโดยดีจึงจะรอดชีวิต แม้นขัดแข็งอยู่จะฆ่าเสียให้สิ้นทั้งเมืองแต่ทารกก็มิให้เหลือ" ทหารเมืองนครฯจึงนำความกลับมาแจ้งแก่เจ้าพระยานครฯ (พัฒน์) ว่ากรุงเทพฯเสียให้แก่ข้าศึกแล้ว เจ้าพระยานครฯเห็นว่าเป็นความจริงเนื่องจากถึงเวลานั้นยังไม่มีกองทัพจากกรุงเทพฯมาช่วยเหลือ เจ้าพระยานครฯ (พัฒน์) จึงตัดสินใจสละเมืองพาครอบครัวหลบหนีเข้าป่าบนเขาทางทิศตะวันตก บรรดาชาวเมืองนครฯเมื่อเห็นว่าเจ้าเมืองหลบหนีเข้าป่าแล้วจึงพากันกระจัดกระจายหลบหนีเข้าป่าเช่นกัน แกงหวุ่นแมงยีจึงนำทัพเข้ายึดเมืองนครศรีธรรมราช และให้ตามจับเชลยชาวเมืองนครฯที่เข้าป่าให้ได้มากที่สุด จากนั้นจึงเตรียมการยกไปตีเมืองพัทลุงต่อไป

ฝ่ายกรมการเมืองพัทลุง เมื่อทราบข่าวว่าทั้งเมืองชุมพร เมืองไชยา และเมืองนครศรีธรรมราชต่างเสียให้แก่พม่าแล้ว จึงเตรียมที่จะสละเมืองหลบหนีเข้าป่าอีกเช่นกัน พระภิกษุรูปหนึ่งชื่อว่า ช่วย หรือพระมหาช่วย เป็นเจ้าอธิการอยู่ ณ วัดแห่งหนึ่งในเมืองพัทลุง เป็นผู้มีวิชาอาคม พระมหาช่วยสร้างกำลังใจให้แก่ชาวเมืองพัทลุงโดยการสร้างวัตถุมงคลต่างๆได้แก่ ตะกรุด และผ้าประเจียด แจกจ่ายให้แก่กรมการเมืองและชาวบ้านเมืองพัทลุง และรวมรวมสมัครกำลังพลเมืองพัทลุงได้ 1,000 คน และรวบรวมอาวุธได้แล้ว จึงเชิญพระมหาช่วยขึ้นคานหาม พระมหาช่วยและพระยาพัทลุง (ขุนคางเหล็ก) เจ้าเมืองพัทลุง ยกทัพชาวเมืองพัทลุงออกไปตั้งรับทัพพม่า ทัพของเมืองพัทลุงและทัพของพม่าพบกันที่คลองท่าเสม็ด (ตำบลท่าเสม็ด อำเภอชะอวด นครศรีธรรมราช) ตั้งค่ายเตรียมที่จะสู้กัน แต่ฝ่ายพม่าถอนทัพกลับไปเสียก่อนเนื่องจากทัพฝ่ายไทยโจมตีมาจากทางเหนือ

กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทเสด็จจากราชบุรีนิวัติพระนครฯในเดือนมีนาคม พ.ศ. 2329 ทรงปรึกษาด้วยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ว่าขณะนี้ทัพพม่าทางกาญจนบุรีและราชบุรีถูกตีแตกพ่ายไปแล้ว สมควรที่จะจัดทัพเข้าสู้รับกับทัพพม่าซึ่งเข้าโจมตีบรรดาหัวเมืองชายทะเลทางใต้ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกจึงมีพระราชโองการให้กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทเสด็จยกทัพเรือลงไปปราบทัพพม่าทางใต้ ในเดือนมีนาคม พ.ศ. 2329 กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทจึงเสด็จยกทัพเรือจำนวน 20,000 คน ทางชลมารคยกลงไปทางใต้ เสด็จไปถึงเมืองชุมพร มีพระราชบัณฑูรให้พระยากลาโหมราชเสนาและพระยาจ่าแสนยากรยกทัพหน้าไปยังเมืองไชยา ฝ่ายแกงหวุ่นแมงยีกำลังจะยกทัพลงมาตีเมืองพัทลุงทราบข่าวว่ากองทัพไทยบุกมาทางเหนือที่เมืองชุมพรและไชยา จึงส่งเนเมียวคุงนะรัตยกพม่ามารับกองทัพไทยที่ไชยา นำไปสู่การรบที่ไชยา พระยากลาโหมราชเสนาและพระยาจ่าแสนยากรยกทัพเข้าล้อมทัพของเนเมียวคุงนะรัต ทั้งฝ่ายไทยและพม่าต่างขุดสนามเพลาะเตรียมสู้รบกัน ขณะนั้นฝนตกทำให้ปืนใหญ่ของฝ่ายไทยใช้งานไม่ได้ เนเมียวคุงนะรัตจึงสามารถฝ่าวงล้อมออกไปได้ ตองพยุงโบนายกองพม่าถูกปืนตายในที่รบ พระยากลาโหมราชเสนาและพระยาจ่าแสนยากรยกทัพตามไปสังหารฝ่ายพม่าและจับเชลยพม่ามาถวายที่เมืองชุมพร กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทมีพระราชบัณฑูรให้บรรดาเจ้าเมืองรวบรวมราษฎรที่หนีเข้าป่าให้หลับมาอยู่ในเมืองตามเดิม

ฝ่ายแกงหวุ่นแมงยีแม่ทัพพม่า ซึ่งกำลังยกทัพมาสมทบกับทัพของเนเมียวคุงนะรัตที่ไชยา เมื่อทัพของเนเมียวคุงนะรัตถูกฝ่ายไทยตีแตกพ่ายที่ไชยาแล้ว จึงยกทัพถอยกลับไปทางภูเขาทางตะวันตกไปยังเมืองกระบี่เพื่อกลับพม่าไปในที่สุด กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทเสด็จจากเมืองชุมพรมมายังเมืองไชยา จากนั้นจึงทรงให้พระยากลาโหมราชเสนาและพระยาจ่าแสนยากรยกทัพหน้ามาทางบกไปยังเมืองนครศรีธรรมราช ส่วนพระองค์เองนั้นเสด็จทางชลมารคมายังเมืองนครฯ กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทมีพระราชบัณฑูรให้ชาวเมืองนครฯออกตามหาตัวเจ้าพระยานครฯ (พัฒน์) มารับพระราชอาญา เมื่อเจ้าพระยานครฯ (พัฒน์) เข้าเฝ้ากรมพระราชวังบวรฯที่เมืองนครศรีธรรมราช กรมพระราชวังบวรฯทรงมีพระวินิจฉัยว่าทัพฝ่ายพม่ามีกำลังเกินกว่าเจ้าพระยานครฯจะสู้รบด้วยได้ จึงทรงภาคทัณฑ์เจ้าพระยานครฯไว้ก่อนแล้วมีพระราชบัณฑูรให้เจ้าพระยานครฯรวบรวมราษฎรชาวเมืองนครศรีธรรมราชให้กลับมาอยู่ในเมืองตามเดิม เมื่อฝ่ายไทยสามารถเข้ายึดเมืองนครศรีธรรมราชกลับคืนมาได้แล้ว สงครามเก้าทัพจึงสิ้นสุดลง

ผลลัพธ์และบทสรุป

ตราประจำจังหวัดภูเก็ต รูปท้าวเทพกระษัตรี และท้าวศรีสุนทร

การรุกรานของพม่าในครั้งสงครามเก้าทัพนี้มีความแตกต่างจากการรุกรานในครั้งก่อนหน้า ฝ่ายพม่าจัดทัพเข้ามาหลายช่องทาง แต่การที่ฝ่ายพม่าจัดทัพเข้ามาหลายเส้นทางทำให้ยากที่จะประสานร่วมมือกันหรือเดินทางให้มาถึงที่หมายพร้อมกัน อีกทั้งปัญหาที่สำคัญสำหรับพระเจ้าปดุงและทัพฝ่ายพม่าคือภาวะขาดแคลนเสบียง เป็นสาเหตุสำคัญที่ทำให้สงครามในครั้งนี้พม่าต้องประสบกับความปราชัย

หลังจากที่สงครามเก้าทัพสิ้นสุดลง มีการปูนบำเหน็จผู้ที่มีความชอบต่างๆในสงครามครั้งนี้ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมีพระราชโองการให้แต่งตั้งสมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ ขึ้นเป็นกรมพระราชวังบวรสถานพิมุข หรือ"กรมพระราชวังหลัง" คุณหญิงจันและคุณหญิงมุกแห่งเมืองถลาง ผู้นำกำลังป้องกันการรุกรานของพม่า ได้รับการแต่งตั้งเป็นท้าวเทพกระษัตรีและท้าวศรีสุนทร ตามลำดับ พระยาอุไทยธรรม (บุนนาค) ได้เลื่อนขึ้นเป็นพระยายมราช เจ้ากรมพระนครบาลแทนที่พระยายมราชคนเดิมที่ถูกปลดจากตำแหน่งไป สำหรับอดีตเจ้าพระยาธรรมธิกรณ์ (บุญรอด) และอดีตพระยายมราช (ทองอิน) นั้น พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกทรงเห็นว่าเป็นผู้มีความชอบมาแต่ครั้งอดีต และรู้ธรรมเนียมในกรมวังและกรมพระนครบาลอย่างดี แม้มีความประมาทในการสงคราม จึงทรงแต่งตั้งอดีตเจ้าพระยาธรรมธิกรณ์ (บุญรอด) เป็นพระยาศรีธรรมาธิราช ช่วยราชการกรมวัง และทรงแต่งตั้งอดีตพระยายมราช (ทองอิน) เป็นพระยามหาธิราช ช่วยราชการกรมพระนครบาล ตามลำดับ

กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทประทับอยู่ที่เมืองนครศรีธรรมราช พระยาพัทลุง (ขุนคางเหล็ก) และ เข้าเฝ้า กรมพระราชวังบวรฯตรัสถามว่ามีเจ้าเมืองใดตั้งอยู่สู้กับพม่าบ้างหรือไม่ พระยาพัทลุงทูลว่าเมืองพัทลุงมีพระมหาช่วยคุ้มครองให้ตั้งทัพออกไปสู้กับพม่า แต่ยังไม่ทันรบพม่ากลับไปเสียก่อน กรมพระราชวังบวรฯจึงมีพระราชบัณฑูรให้พระมหาช่วยปริวรรตออกจากสมณเพศ และทรงแต่งตั้งพระมหาช่วยให้เป็นพระยาทุกขราษฎร์ แห่งเมืองพัทลุง ช่วยราชการเมืองพัทลุง จากนั้นหลวงสงขลา (บุญหุ้ย) จึงทูลว่าขณะนี้หลวงรองราชมนตรี (ฉิม) กรมการเมืองสงขลาเป็นกบฏยึดเมืองสงขลาไว้อยู่ ขอพระราชทานทัพไปปราบกบฏของหลวงรองราชมนตรี กรมพระราชวังบวรฯจึงยกทัพเสด็จไปยังเมืองสงขลา หลวงรองราชมนตรียอมสวามิภักดิ์ กรมพระราชวังบวรฯประทับที่เมืองสงขลา มีพระราชบัณฑูรให้เจ้าเมืองหัวเมืองมลายู ปัตตานี ไทรบุรี กลันตัน ตรังกานู ส่งบุหงามาศ ต้นไม้เงินต้นไม้ทองให้แก่สยามดังเช่นที่เคยเป็นมา สุลต่านมูฮาหมัด (Muhammad) เจ้าเมืองปัตตานีปฏิเสธไม่ส่งต้นไม้เงินต้นไม้ทอง กรมพระราชวังบวรฯมีพระราชบัณฑูรให้พระยากลาโหมราชเสนายกทัพไปโจมตียึดเมืองปัตตานี พระยากลาโหมราชเสนายกทัพเข้ายึดเมืองปัตตานีได้สำเร็จ

ฝ่ายบรรดาทัพพม่าที่ถอยร่นกลับไปนั้น สูญเสียกำลังไพร่พลไปจากการสู้รบโรคระบาดและภาวะความอดอยากไปประมาณครึ่งหนึ่งของกำลังทั้งหมด แกงหวุ่นแมงยี่ยกทัพกลับไปตั้งที่เมืองมะริด พระเจ้าปดุงซึ่งประทับอยู่ที่เมืองเมาะตะมะยังไม่ทรงยอมแพ้ในการรุกรานสยาม มีพระราชโองการให้แกงหวุ่นแมงยียกทัพจากมะริดมาตั้งพักฤดูฝนเมืองทวาย และให้ทัพเมืองทวายยกจากเมืองทวายมายังเมืองเมาะตะมะ เพื่อรอคอยโอกาสการรุกรานสยามอีกในปีถัดไป ส่วนพระเจ้าปดุงยกทัพเสด็จกลับเมืองอังวะพร้อมกับทัพที่เหลือทั้งหมด ในเดือนพฤศจิกายน พ.ศ. 2329 สิ้นสุดฤดูฝนพระเจ้าปดุงมีพระราชโองการให้พระโอรสคือ อินแซะมหาอุปราช ยกทัพจำนวน 50,000 คน มาตั้งที่เมืองเมาะตะมะ ยกทัพเข้าโจมตีสยามครั้งนี้เพียงทางเดียวโดยมาทางด่านเจดีย์สามองค์เข้าทางกาญจนบุรี นำไปสู่สงครามท่าดินแดง อินแซะมหาอุปราชให้เมียนวุ่นและเมียนเมวุ่นยกทัพหน้ามาตั้งที่ท่าดินแดง กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาทเสด็จยกทัพ 30,000 คน เข้าโจมตีทัพของเมียนวุ่นและเมียนเมวุ่นแตกพ่ายไป อินแซะมหาอุปราชจึงยกทัพกลับไป

หลังจากสงครามเก้าทัพและสงครามท่าดินแดง การรุกรานของพม่าทางภาคตะวันตกจึงสิ้นสุดลง การรุกรานของพม่าในครั้งต่อมาเข้าผ่านทางเมืองเชียงแสนมายังหัวเมืองล้านนาเป็นหลัก (สงครามพม่าตีเมืองลำปาง พ.ศ. 2330 สงครามพม่าตีเชียงใหม่ พ.ศ. 2340 และ พ.ศ. 2345) มีการจัดตั้งเมืองเชียงใหม่ขึ้นอีกครั้งและทางกรุงเทพฯแต่งตั้งพระยากาวิละขึ้นเป็นเจ้าเมืองเชียงใหม่ ซึ่งมีบทบาทสำคัญในการป้องกันการรุกรานของพม่าจากทางเหนือใน พ.ศ. 2340 และ พ.ศ. 2345 ทางฝั่งภาคตะวันตกฝ่ายสยามกลับขึ้นเป็นฝ่ายรุก นำไปสู่สงครามตีเมืองทวายใน พ.ศ. 2330 และ พ.ศ. 2334

อ้างอิง

1. Baker, Chris; Phongpaichit, Pasuk (2014). A History of Thailand (3 ed.). Cambridge University Press. doi:10.1017/CBO9781139656993. ISBN . S2CID 153098957.
2. . คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2012-05-14. สืบค้นเมื่อ 2012-04-02.
3. . คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2015-12-25. สืบค้นเมื่อ 2012-04-02.
4. Wyatt, David K. (2003). Thailand: A Short History (Second ed.). Yale University Press.
5. ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จกรมพระยา. พงษาวดารเรื่องเรารบพม่า ครั้งกรุงศรีอยุทธยา.
6. ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จกรมพระยา. พงษาวดารเรื่องเรารบพม่า ครั้งกรุงธน ฯ แลกรุงเทพ ฯ.
7. ทิพากรวงศ์ (ขำ บุนนาค), เจ้าพระยา. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๑. พิมพ์ครั้งที่ ๖. กรุงเทพฯ, กองวรรณคดีและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร ๒๕๓๑.
8. ชุตินธรานนท์, สุเนตร. พม่ารบไทย: ว่าด้วยการสงครามระหว่างไทบกับพม่า. พิมพ์ครั้งที่ ๑๕. กรุงเทพฯ:มติชน,๒๕๖๒.
9. ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๑๕: พงศาวดารเมืองพัทลุง. เล่ม
10. ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ 53: พงษาวดารเมืองสงขลา. เล่ม
11. พงศาวดารเมืองปัตตานี. เล่ม