ประวัติศาสตร์หัวเมืองเหนือ (พ.ศ. 1981–2127)

หัวเมืองเหนือ (พ.ศ. 1981 – 2127) คือ ดินแดนของอาณาจักรสุโขทัย (เมืองพระพิษณุโลกสองแคว เมืองพิชัย เมืองสวรรคโลก และเมืองพระบาง) ซึ่งตกอยู่ภายใต้การปกครองของอาณาจักรอยุธยาหลังอาณาจักรสุโขทัยสิ้นสุดลง โดยกษัตริย์แห่งอยุธยาไม่ได้ปกครองโดยตรง แต่แต่งตั้งผู้ปกครองเมืองพิษณุโลกให้เป็นผู้ปกครองหัวเมืองเหนือแทน จนต่อมาถูกรวมเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรอยุธยาเพื่อเป็นฐานกำลังในการต่อต้านราชวงศ์ตองอู

หัวเมืองเหนือ
พ.ศ. 1981–พ.ศ. 2127
อาณาเขตหัวเมืองเหนือ
สถานะ	รัฐร่วมประมุขของอาณาจักรอยุธยา (พ.ศ. 1981 - พ.ศ. 1991, พ.ศ. 1995 - พ.ศ. 2091, พ.ศ. 2112 - พ.ศ. 2127) ประเทศราชของอาณาจักรอยุธยา (พ.ศ. 1991 - พ.ศ. 1995, พ.ศ. 2091 - พ.ศ. 2107) ประเทศราชของราชวงศ์ตองอู (พ.ศ. 2107 - พ.ศ. 2112)
เมืองหลวง	พิษณุโลก
การปกครอง	ราชาธิปไตย
พระมหากษัตริย์และพระมหาอุปราช
• 1991-1995	พระยายุทธิษเฐียร
• 2006-2031	สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ
• 2031-2034	สมเด็จพระเชษฐาธิราช
• 2069-2072	สมเด็จพระอาทิตย์
• 2091-2112	สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช
• 2114-2127	สมเด็จพระนเรศวร
ประวัติศาสตร์
• สิ้นสุดอาณาจักรสุโขทัย	พ.ศ. 1981
• พระเจ้าติโลกราชตีหัวเมืองเหนือ	พ.ศ. 1995, 2002, 2004
• สงครามตีเมืองเชลียง	พ.ศ. 2017
• เจริญสัมพันธไมตรีกับอาณาจักรล้านนา	พ.ศ. 2065
• พระเจ้าบุเรงนองตีเมืองพิษณุโลก	พ.ศ. 2107
• การเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่หนึ่ง	พ.ศ. 2111-2112
• เทครัวหัวเมืองเหนือลงไปยังอยุธยา	พ.ศ. 2127
ก่อนหน้า ถัดไป 1981: อาณาจักรสุโขทัย ก่อน 2000: นครรัฐกำแพงเพชร ก่อน 2000: นครรัฐสุโขทัย 2127: อาณาจักรอยุธยา
ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ	ประเทศไทย

ประวัติศาสตร์

การปกครองหัวเมืองเหนือของอาณาจักรอยุธยา

อาณาจักรสุโขทัยเริ่มอ่อนแอลงหลังจากรัชกาลพ่อขุนรามคำแหงมหาราช การปรากฏตัวขึ้นของอาณาจักรอยุธยาทางตอนใต้กระทบกระเทือนเสถียรภาพของสุโขทัย จนในท้ายที่สุดสุโขทัยถูกแทรกแซงจากอยุธยาจนตกเป็นประเทศราช โดยมีพระมหาธรรมราชาที่ 4 (บรมปาล) เป็นผู้ปกครองอาณาจักรสุโขทัยพระองค์สุดท้าย ในขณะนั้น ด้วยการแทรกแซงของอยุธยา อาณาจักรสุโขทัยจึงถูกแบ่งออกเป็น 4 ส่วน คือ

• เมืองสรลวงสองแคว (พิษณุโลก) อันเป็นเมืองเอก มีพระมหาธรรมราชาที่ 4 (บรมปาล) เป็นผู้ปกครอง
• เมืองสุโขทัย เมืองรอง มีพระยารามเป็นผู้ปกครอง
• เมืองเชลียง (ศรีสัชนาลัย) มีพระยาเชลียงเป็นผู้ปกครอง
• เมืองกำแพงเพชร มีพระยาแสนสอยดาวเป็นผู้ปกครอง

หลังสิ้นรัชกาลพระมหาธรรมราชาที่ 4 (บรมปาล) พระยายุทธิษเฐียรได้ครองเมืองสองแคว และเมื่อแรกที่สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ เสด็จขึ้นผ่านพิภพ เป็นพระมหากษัตริย์กรุงศรีอยุธยา ปรากฏว่าขณะนั้นพระยายุทธิษเฐียรเกิดน้อยเนื้อต่ำใจที่ได้เพียงตำแหน่งพระยาสองแคว เนื่องด้วยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงเคยดำริไว้สมัยทรงพระเยาว์ว่า หากได้ขึ้นเป็นพระมหากษัตริย์ จะชุบเลี้ยงพระยายุทธิษเฐียรให้ได้เป็นพระมหาอุปราช พ.ศ. 1994 พระยายุทธิษเฐียรจึงเอาใจออกห่างจากสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ไปขึ้นกับพระยาติโลกราช กษัตริย์ล้านนาในขณะนั้น เหตุการณ์นี้ส่งผลให้เกิดการเฉลิมพระนามกษัตริย์ล้านนาจากพระยาเป็นพระเจ้า เพื่อให้เสมอศักดิ์ด้วยกรุงศรีอยุธยา พระนามพระยาติโลกราช จึงได้รับการเฉลิมเป็นพระเจ้าติโลกราช

หลังจากที่พระยายุทธิษเฐียรนำสองแควออกจากอยุธยาไปขึ้นกับล้านนา สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถจึงเสด็จจากกรุงศรีอยุธยา กลับมาพำนัก ณ เมืองสรลวงสองแคว พร้อมทั้งสร้างกำแพงและค่ายคู ประตู หอรบ แล้วจึงสถาปนาขึ้นเป็นเมือง พระพิษณุโลกสองแคว เป็นราชธานีฝ่ายเหนือของอาณาจักร สงครามแย่งชิงหัวเมืองเหนือระหว่างอยุธยาและล้านนาสิ้นสุดลงเมื่อสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถจึงทรงตีเอาเมืองเชลียงคืนได้ในปี พ.ศ. 2017 แต่เหตุการณ์ทางหัวเมืองเหนือยังไม่เข้าสู่ภาวะที่น่าไว้วางใจ จึงตัดสินพระทัยพำนักยังนครพระพิษณุโลกสองแควต่อจนสิ้นรัชกาล ส่วนทางอยุธยานั้น ทรงได้สถาปนาสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 3 พระราชโอรส เป็นพระมหาอุปราชดูแลอยุธยาและหัวเมืองฝ่ายใต้

ด้วยความที่เป็นคนละอาณาจักรมาก่อน และเคยมีสงครามต่อกัน ชาวบ้านระหว่างสุโขทัยและอยุธยา จึงมิได้ปรองดองเป็นน้ำหนึ่งใจเดียวกัน จึงต้องแยกการปกครอง โดยพระมหากษัตริย์อยุธยา จะทรงสถาปนาพระราชโอรส หรือพระอนุชา หรือพระญาติ อันมีเชื้อสายสุโขทัย ปกครองพิษณุโลกในฐานะราชธานีฝ่ายเหนือ และควบคุมหัวเมืองเหนือทั้งหมด

การสิ้นสุด

พ.ศ. 2127 หลังจากชนะศึกที่แม่น้ำสะโตงแล้ว พระนเรศวรโปรดให้เทครัวหัวเมืองเหนือทั้งปวงลงมาไว้ที่อยุธยา เพื่อเตรียมรับศึกใหญ่ พิษณุโลกและหัวเมืองเหนือทั้งหมดจึงกลายเป็นเมืองร้าง หลังจากเทครัวไปเมืองใต้ จึงสิ้นสุดการแบ่งแยกระหว่างชาวเมืองเหนือ กับชาวเมืองใต้ และถือเป็นการสิ้นสุดของหัวเมืองเหนือโดยสมบูรณ์ เพราะหลังจากนั้น 8 ปี พิษณุโลกได้ถูกฟื้นฟูอีกครั้ง แต่ถือเป็นเมืองเอกในราชอาณาจักร มิใช่ราชธานีฝ่ายเหนือ

ในด้านวิชาการ มีนักวิชาการหลายท่านได้เสนอเพิ่มว่า เหตุการณ์อีกประการอันทำให้ต้องเทครัวเมืองเหนือทั้งปวงโดยเฉพาะพิษณุโลกนั้นคือ เหตุการณ์แผ่นดินไหวครั้งใหญ่บนรอยเลื่อนวังเจ้าในราวปี พ.ศ. 2127 แผ่นดินไหวครั้งนี้ส่งผลให้ตัวเมืองพิษณุโลกราพณาสูญ แม้แต่แม่น้ำแควน้อยก็เปลี่ยนเส้นทางไม่ผ่านเมืองพิษณุโลก แต่ไปบรรจบกับแม่น้ำโพ (ปัจจุบันคือแม่น้ำน่าน) ที่เหนือเมืองพิษณุโลกขึ้นไป และยังส่งผลให้พระศรีรัตนมหาธาตุพิษณุโลก หักพังทลายในลักษณะที่บูรณะคืนได้ยาก ในการฟื้นฟูจึงกลายเป็นการสร้างพระปรางค์แบบอยุธยาครอบทับลงไปแทน ทั้งหมด

รายพระนามและรายนามผู้ปกครอง

ลำดับ	รายพระนาม/รายนาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา (พ.ศ.)	หมายเหตุ
1 (1)	สมเด็จพระราเมศวร	พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา	ราชวงศ์สุพรรณภูมิ	1981 - 1991	ข้อสันนิษฐานตามพระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐ ได้รับการยอมรับโดยนักประวัติศาสตร์และกรมศิลปากร, ขึ้นครองราชย์เป็นสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ
2	พระยายุทธิษเฐียร	พระยาสองแคว	ราชวงศ์พระร่วง	1991 - 1995	อาจครองสองแควตั้งแต่ พ.ศ. 1981ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่กล่าวถึงพระยาสองแควในสงครามตีเมืองเชียงใหม่ พ.ศ. 1985
3	ราชวังเมือง	เจ้าเมืองสองแคว	-	หลัง 1995 - ก่อน 2006	ปรากฏในโคลงยวนพ่าย
4	ไม่ปรากฏพระนาม	สมเด็จพระราชชนนีพันปีหลวง	ราชวงศ์พระร่วง	หลัง 1995 - ก่อน 2006	ข้อสันนิษฐานตามตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ซึ่งระบุว่าพระราชชนนีของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถประทับอยู่ที่สองแควปี พ.ศ. 2002 และโคลงยวนพ่ายระบุถึงการสวรรคตของพระองค์
1 (2)	สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ	พระมหากษัตริย์แห่งกรุงศรีอยุธยา	ราชวงศ์สุพรรณภูมิ	2006 - 2031	อาจประทับที่พิษณุโลกตั้งแต่ พ.ศ. 1999, ทรงรวมเมืองสรลวงสองแควและเมืองชัยนาท เป็นเมืองพิษณุโลก และยกขึ้นเป็นศูนย์กลางอำนาจหัวเมืองเหนือ
5	สมเด็จพระเชษฐาธิราช	พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา	ราชวงศ์สุพรรณภูมิ	2031 - 2034	ขึ้นครองราชย์เป็นสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2
6	สมเด็จพระอาทิตย์	พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา	ราชวงศ์สุพรรณภูมิ	2069 - 2072	ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ระบุว่า พระอาทิตย์กินเมืองใต้ ในปี พ.ศ. 2065, ขึ้นครองราชย์เป็นสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 4
7	พระไชยราชาธิราช	พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา	ราชวงศ์สุพรรณภูมิ	2072 - 2077	ข้อสันนิษฐานโดยสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ, ขึ้นครองราชย์เป็นสมเด็จพระไชยราชาธิราช
8	ออกญาพิษณุโลก	เจ้าเมืองพิษณุโลก	-	รัชกาลสมเด็จพระไชยราชาธิราช	ข้อสันนิษฐานตามที่ปรากฏในบันทึกของปิงตูในนาม Oya Passilico ซึ่งอาจเป็นบุคคลเดียวกับสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช
9	สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช	เจ้าราชธานีฝ่ายเหนือ	ราชวงศ์สุโขทัย	2091 - 2112	ขึ้นครองราชย์เป็นสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช
10	สมเด็จพระนเรศวรบรมราชาธิราชบพิตร	พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา	ราชวงศ์สุโขทัย	2114 - 2127	พระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐออกพระนามว่า สมเด็จพระนารายณ์บพิตรเป็นเจ้า
-	สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ พระมหาธรรมราชา	พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา	ราชวงศ์สุโขทัย	รัชกาลสมเด็จพระนเรศวรมหาราช	ข้อสันนิษฐานตามพระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐซึ่งระบุว่าเป็นพระเจ้าฝ่ายหน้า แต่ได้รับการโต้แย้งโดยนักประวัติศาสตร์
สมเด็จพระเอกาทศรถทรงยกเลิกตำแหน่งพระมหาอุปราชขึ้นไปครองเมืองพิษณุโลก แต่ให้มาประทับที่พระราชวังจันทร์เกษม ในเกาะเมืองอยุธยาแทน

หมายเหตุ

1. พระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐระบุว่า ศักราช ๘๐๐ มะเมียศก ครั้งสมเด็จพระบรมราชาธิราชเจ้าสร้างวัดมะเหยงคณ์เสวยราชสมบัติแลสมเด็จพระราเมศวร(เจ้าผู้เปน)พระราชกุมารท่านเสด็จไปเมืองพิศณุโลก ครั้งนั้น เห็นน้ำพระเนตร์พระพุทธเจ้าพระชินราชตกออกมาเปนโลหิต.
2. เมืองชัยนาทอยู่ฝั่งตรงข้ามเมืองสรลวงสองแควของแม่น้ำน่าน จังหวัดพิษณุโลก ไม่ใช่จังหวัดชัยนาท
3. หลังเสด็จกลับจากกรุงหงสาวดี

อ้างอิง

1. เจียจันทร์พงษ์, พิเศษ (2010), การเมืองในประวัติศาสตร์ยุคสุโขทัย-อยุธยา พระมหาธรรมราชากษัตราธิราช (2nd ed.), กรุงเทพฯ: มติชน, pp. 58, 76–77, ISBN , สืบค้นเมื่อ 2024-06-09
2. ณ นคร, ประเสริฐ (1984), , สารัตถคดี ประเสริฐ ณ นคร, กรุงเทพฯ: ม.ป.ท., ISBN , คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2024-05-31, สืบค้นเมื่อ 2024-05-27
3. สุขคตะ, เพ็ญสุภา (1 August 2021). "ปริศนาโบราณคดี : 'ยวนพ่ายโคลงดั้น' (4) : 'พระญายุทธิษฐิระ' เลือดขัตติยะผู้พลัดถิ่น ชนวนแห่งสงครามล้านนา-อยุธยา?". มติชนสุดสัปดาห์. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2022-08-20. สืบค้นเมื่อ 2024-06-02.
4. สำนักนายกรัฐมนตรี, คณะกรรมการจัดพิมพ์เอกสารทางประวัติศาสตร์, บ.ก. (1971), ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ [Tamnan Phuen Mueang Chiang Mai] (PDF), แปลโดย โชติสุขรัตน์, สงวน, พระนคร: สำนักนายกรัฐมนตรี, pp. 52–54, 57, สืบค้นเมื่อ 2024-05-01
5. ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา (1966), เรื่องพระร่วง (PDF) (4th ed.), พระนคร: อักษรเจริญทัศน์, pp. 36–39, สืบค้นเมื่อ 2024-06-09
6. มูลศิลป์, วุฒิชัย (2019). [Professor Dr. Prasert na Nagara and Development of Sukhothai Studies]. วารสารประวัติศาสตร์: 9–10. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2023-11-20. สืบค้นเมื่อ 2024-06-09.
7. ทรัพย์พลอย, อรวรรณ, บ.ก. (2017), พระมหากษัตริย์ของไทย (PDF), กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, p. 33, ISBN , สืบค้นเมื่อ 2024-06-09
8. ณ นคร, ประเสริฐ (1988), (PDF), กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, pp. 8–9, คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2024-01-17, สืบค้นเมื่อ 2024-06-09
9. ศรีสรรเพชญ์ (14 August 2019). "มีข้อสงสัยเกี่ยวกับสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถค่ะ". Pantip. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2019-09-15. สืบค้นเมื่อ 2024-06-09.
10. กระแสสินธุ์, ฉันทิชย์ (1970), ยวนพ่าย โคลงดั้น ฤายอพระเกียรติ พระเจ้าช้างเผือก กรุงเก่า บรรยายปฐมเหตุ อันเปนที่มาของการแต่งโคลงยวนพ่าย และประวัติแห่งรัชสมัยในแผ่นดิน สมเด็จพระบรมไตรโลกนารถ กรุงศรีอยุธยา ซึ่งทำยุทธการกับพระเจ้าติโลกราชแห่งกรุงนพบุรี ศรีพิงคนคร พุทธศักราช 1991-2031 พร้อมด้วยข้อวินิจฉัยทางประวัติศาสตร์ โบราณคดี ประเพณี วัฒนธรรม, โรงพิมพ์มิตรสยาม, pp. 131, 151, OCLC 1281302969, สืบค้นเมื่อ 2024-06-02
11. สุขคตะ, เพ็ญสุภา (8 August 2021). "ปริศนาโบราณคดี l 'ยวนพ่ายโคลงดั้น' (5) : 'ยวนพ่ายสยามตอนไหน?' ศึกสองแควหรือสงครามแย่งชิง 'เมืองเชียงชื่น'?". มติชนสุดสัปดาห์. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2024-02-28. สืบค้นเมื่อ 2024-06-09.
12. พระครูโสภณกวีวัฒน์, บ.ก. (2007), ตำนานเมืองเชียงใหม่ สายธาร อารยธรรม ประวัติศาสตร์ ชาติพันธุ์ ในล้านนา (PDF), เชียงใหม่: โรงพิมพ์มิ่งเมือง, p. 70, ISBN , สืบค้นเมื่อ 2024-06-09
13. หุตางกูร, ตรงใจ (2018), การปรับแก้เทียบศักราช และ การอธิบายความพระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐ, กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), pp. 53–54, 87, 135, ISBN 
14. เจียจันทร์พงษ์, พิเศษ (28 February 2018). "อย่าลืม! ราชสำนักเมืองเหนือ ที่พิษณุโลก". ศิลปวัฒนธรรม. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2023-09-25. สืบค้นเมื่อ 2024-06-08.
15. ชาคริต ชุ่มวัฒนะ อุกฤษฏ์ ปัทมานันท์ และคณะ. สายธารแห่งความคิด. กรุงเทพฯ: คณะกรรมการจัดกิจกรรมวิชาการ ฉลองครบ 60 ปี อาจารย์คุณวรุณยุพา สนิทวงศ์ ณ อยุธยา, 2532. 338 หน้า. หน้า 145. อ้างใน บันทึกร่วมสมัยของMendes Pinto.
16. ปิงตู, ฟือร์เนา เม็งดึช (2015), ทองตัน, พรพรรณ; สิงหเดชากุล, ชรัตน์ (บ.ก.), รวมผลงานแปลเรื่องบันทึกการเดินทางของเมนเดส ปินโต (PDF), แปลโดย ท.โกมลบุตร, สันต์; วรเนติวงศ์, นันทา; สิงหเดชากุล, ชรัตน์, กรุงเทพฯ: สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, p. 71, ISBN , สืบค้นเมื่อ 2024-06-08
17. วิพากษ์ประวัติศาสตร์ (2 May 2017). "สมเด็จพระเจ้าลูกเธอพระมหาธรรมราชา โอรสพระนเรศผู้หายไปจากประวัติศาสตร์". Facebook. สืบค้นเมื่อ 2024-06-08.{{}}: CS1 maint: url-status ()^
18. สุขสุวานนท์, สุทธิศักดิ์ ระบอบ (1 January 2023). "ใครว่าสมเด็จพระนเรศไม่มีพระราชโอรส! สอบหลักฐาน-พงศาวดาร อาจมีถึง 2 พระองค์?". ศิลปวัฒนธรรม. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2023-12-08. สืบค้นเมื่อ 2024-06-08.

แหล่งข้อมูลอื่น

วิกิมีเดียคอมมอนส์มีสื่อที่เกี่ยวข้องกับ อาณาจักรสุโขทัย