ชานจา

ชานจา
สถานะการอนุรักษ์
ความเสี่ยงต่ำ  (IUCN 3.1)
การจำแนกชั้นทางวิทยาศาสตร์
อาณาจักร:	Plantae
ไม่ได้จัดลำดับ:	Angiosperms
ไม่ได้จัดลำดับ:	Eudicots
ไม่ได้จัดลำดับ:	Rosids
อันดับ:	Rosales
วงศ์:	Rosaceae
สกุล:
สปีชีส์:	C.  pinnatifida
ชื่อทวินาม
Crataegus pinnatifidaa
ชื่อพ้อง
รายการ Malus longipes Wenz. Pyrus cordata subsp. briggsii (Syme) Coombe & P.D.Sell Pyrus cossonii Rehder Pyrus gharbiana Trab. Pyrus longipes Coss. & Durieu Pyrus macropoda Rehder

ภาพวาดประกอบ

ชานจา หรือ ซัวจา หรือ เซียงจา (จีน: 山楂; พินอิน: shānzhā; อังกฤษ: Chinese hawthorn; ชื่อวิทยาศาสตร์: Crataegus pinnatifida) เป็นไม้ผลขนาดเล็กประเภทเบอร์รี่ชนิดหนึ่งใน ของวงศ์กุหลาบ คนส่วนมากรู้จักในฐานะเป็นผลไม้และขนมหวานกินเล่น ผลชานจาสีแดงรสเปรี้ยวจัดมักจะนิยมนำมาแปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์ต่าง ๆ ได้แก่ ชานจาแผ่น แยมผลไม้ เยลลี่ น้ำผลไม้ และเครื่องดื่มแอลกอฮอล์ชนิดต่าง ๆ เป็นพืชที่ปลูกในประเทศจีนทางตอนเหนือและประเทศเกาหลี

อนุกรมวิธานและศัพทมูลวิทยา

ในภาษาจีนกลาง เรียก "ชานจา" (山楂, shānzhā) แปลตามตัวว่า "ฮอว์ธอร์นภูเขา" หรือเรียก "ต้าหงกั่ว" (大红果, dà hóng guǒ) ซึ่งแปลว่า "ผลไม้สีแดงขนาดใหญ่" ในภาษาแต้จิ๋วเรียก "ซัวจา" จึงมักนิยมเรียก ชานจา นัยว่าเป็นชื่อในภาษาจีนกลาง (แทนที่จะควรเป็น ชานจา) ส่วนคำว่า "เซียงจา" มักใช้เป็นทั้งชื่อผลไม้และขนมหวานกินเล่น

ชื่ออื่นในภาษาอังกฤษ ได้แก่ mountain hawthorn, Chinese haw, Chinese hawberry

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์

ชานจาแตกต่างจากไม้ผลอื่นใน คือมีหนามสั้น จำนวนไม่มาก กระจัดกระจาย หนามชี้ขึ้นด้านบนและตั้งตรงมากกว่า แต่ดอกและผลมีสีแดงเหมือนที่พบได้ทั่วไปในสกุลฮอว์ธอร์น

ลักษณะ

เป็นไม้ผลขนาดเล็ก สูงได้ถึง 6 เมตร มีหนาม 1–2 เซนติเมตร บางครั้งไม่มีหนาม กิ่งและก้านมีสีน้ำตาลอมม่วงเมื่ออายุน้อย สีน้ำตาลอมเทาเมื่อแก่ ก้านกลม แตกแขนงมาก

ใบรูปไข่กว้าง หรือรูปสี่เหลี่ยมขนมเปียกปูน ยาว 5–10 เซนติเมตร กว้าง 4–7.5 เซนติเมตร สีเขียวเข้ม แฉกหยักลึก ปลายแหลม ขอบใบเรียบเมื่ออ่อน ขอบหยักหรือกึ่งเรียบเมื่อต้นมีอายุมาก แฉกใบ 3–5 คู่

ตาดอกสีม่วงแดง รูปไข่รูปสามเหลี่ยม เกลี้ยงเกลา ประมาณ 8 มิลลิเมตร

ดอกสีขาว เป็นช่อกระจุก ก้านดอกยาว 2–6 เซนติเมตร เรียงรอบแกนก้าน ดอกขนาดเส้นผ่านศูนย์กลาง 1.5 เซนติเมตร มีขนสีขาวอมเทาบนฐานดอก กลีบดอกรูปไข่กลับถึงรูปใบหอก 4-5 มิลลิเมตร เกสรตัวผู้ 20 เส้น รังไข่ 5 แฉก ดอกมีกลิ่นไม่พึงประสงค์ คล้ายกับปลาเน่าซึ่งดึงดูดแมลงวันขนาดเล็ก ซึ่งเป็นหลักในการปฏิสนธิเกสร แม้ว่าดอกเมื่อบานใหม่ ๆ อาจจะออกกลิ่นหอมมากกว่า ออกดอกเดือนพฤษภาคม–มิถุนายน

ผลสีแดงสด ทรงกลมหรือกลมแป้น ผิวเกลี้ยง มีจุดเหลืองหรือน้ำตาลซีดกระจายทั่วผิวผล เส้นผ่านศูนย์กลาง 1–2.5 เซนติเมตร กินได้ มีรสเปรี้ยวจัด สัมผ้สค่อนข้างสาก และเป็นที่ดึงดูดของสัตว์กินพืช เช่น นก ออกผลเดือนส.ค.–ก.ย. ในแต่ละผลมี 3-5 เมล็ด

การขยายพันธุ์

ชานจาปลูกง่าย ชอบดินร่วนปนชื้นที่มีการระบายน้ำดี เมื่อตั้งตัวได้แล้วหรือปลูกต้นที่อายุหลายปีสามารถทนต่อดินที่มีความชื้นส่วนเกินได้ (ดินเปียก ดินเหนียว ดินน้ำท่วม) และยังทนต่อความแห้งแล้ง ชอบแดดจัด แต่สามารถปลูกในที่ร่มบางส่วนได้ ซึ่งปริมาณแสงแดดที่ได้รับเป็นปัจจัยสำคัญของปริมาณผลที่ผลิดได้

ต้นที่ปลูกจากเมล็ดอาจใช้เวลา 5 ถึง 8 ปีจึงจะเริ่มออกผล ต้นที่ปลูกจากการทาบกิ่งมักจะออกดอกเต็มที่ในปีที่ 3

• เปลือกต้น
• ทรงพุ่ม (ในสวน)
• ใบ
• ดอก
• ดอกระยะใกล้
• ผลแก่
• ผลสุกสีแดงสด

พันธุ์ปลูก

• Crataegus pinnatifida var. major N. E. Brown เรียก ชานจาใหญ่ (山里红，红果; ชานหลี่หง, หงกั่ว) เป็นพันธุ์ปลูกขนาดใหญ่สูง 8 เมตร เปลือกต้นสีน้ำตาลเข้ม ใบใหญ่ ยาว 6-12 เซนติเมตร กว้าง 5-8 เซนติเมตร แฉกใบ 2–4 คู่ ผลใหญ่ ทรงกลม เส้นผ่านศูนย์กลาง 2.5 เซนติเมตร สีแดงเข้ม มีจุดสีเหลือง-ขาวขนาดเล็กจำนวนมาก 5 เมล็ด ออกดอกเดือนพฤษภาคมถึงมิถุนายน ระยะติดผลเดือนสิงหาคมถึงตุลาคม มักใช้เป็นวัตถุดิบทางการแพทย์แผนจีน

• Crataegus pinnatifida var. psilosa C. K. Schneider

ชนิดใกล้เคียง

ชานจาป่า หรือ ชานจาญี่ปุ่น (ชื่อวิทยาศาสตร์: Crataegus cuneata; 野山楂) มีลักษณะคล้ายกัน (ผลเล็กกว่าชานจา (Crataegus pinnatifida)) ผลขนาด 1–1.2 เซนติเมตร มีสีแดงถึงเหลือง จุดบนผลมีขนาดเล็กมาก ประปราย และผิวเรียบกว่า นำไปเป็นอาหารและสรรพคุณทางยาแทนกันได้

ถิ่นกำเนิดและการแพร่กระจายพันธุ์

ชานจา (Crataegus pinnatifida) เป็นไม้ผลที่มีถิ่นกำเนิดในเอเชียตะวันออกและรัสเซีย เจริญได้ดีที่ความสูง 100–2000 เมตรเหนือระดับน้ำทะเล บนที่ลาดเอียง พบและปลูกมากในประเทศจีน ในมณฑลเหอเป่ย์เฮย์หลงเจียง เหอหนาน หูเป่ย์ เจียงซู จี๋หลิน เหลียวหนิง มองโกเลียใน ส่านซี ชานตง ชานซี ซินเจียง เจ้อเจียง และประเทศเกาหลี

เคมี

สารสำคัญในชานจามากกว่า 150 ชนิดได้แก่ ฟลาโวนอยด์ ไตรเทอร์พีนอยด์ สเตอรอยด์ โมโนเทอร์พีนอยด์ เซสควิทเทอร์พีนอยด์ ลิกแนน กรดไฮดรอกซีซินนามิก กรดอินทรีย์

• ฟลาโวนอยด์ จากใบ เช่น , ลูทิโอลิน, ออเรียนติน, พินนาทิฟิโนไซด์
• และสเตอรอยด์ จากผล เช่น , , เบตา-ซิโทสเตอรอล, เบตา-เดาโคสเตอรอล

การใช้ประโยชน์

ชานจาแผ่น (โดยทั่วไปเรียก "เซียงจา")

การประกอบอาหาร

เนื่องผลสุกเปรี้ยวจัดจึงนิยมแปรรูปเป็นอาหารมากกว่าการกินผลสด ในอาหาร ผลชานจาสุกใช้ในขนมถังหูหลู (ผลไม้เคลือบน้ำตาลเสียบไม้) และชานจาเกา นอกจากนี้ยังใช้ทำขนมหวานแบบดั้งเดิม เช่น ชานจาแผ่น (ฮอว์เฟลก) และ (ฮอว์โรล) รวมทั้งทำเป็น แยมผลไม้ เยลลี่ น้ำผลไม้ และไวน์ ยังใช้เป็นส่วนผสมในซอสเปรี้ยวหวานแบบกวางตุ้งดั้งเดิม ถึงแม้ว่าปัจจุบันมักถูกแทนที่ด้วยซอสมะเขือเทศก็ตาม

เครื่องดื่มแอลกอฮอล์

ในเกาหลีชานจาเป็นส่วนปรุงรสและกลิ่นในเครื่องดื่มแอลกอฮอล์เรียก (산사춘, Sansachun) เป็นเหล้าขาวเกาหลีที่ทำจากข้าว (ซานจูยฺหวี) และผลชานจา ซึ่งมีประวัติอย่างน้อย 400 ปี ปัจจุบันผลิตโดยบริษัทแบซางมยุน (Bae Sang Myun Brewery)

โภชนาการและสรรพคุณทางยา

ในการแพทย์แผนจีน ผลชานจาแห้งใช้เป็นยาช่วยย่อยอาหาร อาจใช้ในการช่วยย่อยอาหารที่มีไขมันสูงได้ดี อาจใช้ลดอาการปวดเมื่อมีอาการท้องเสีย ท้องร่วง ไม่ควรกินมากโดยเฉพาะผู้ที่มีม้ามและกระเพาะอาหารอ่อนแอ เก็บเกี่ยวผลในฤดูใบไม้ร่วงเมื่อผลสุก หั่นเป็นชิ้นหนาแล้วตากให้แห้ง

ผล เมล็ด และใบชานจาซึ่งมีสารสำคัญประเภท ฟลาโวนอยด์ กรดไตรเทอร์พีนิก และเซคควิเทอร์พีน (sesquiterpene ) อาจช่วยในการควบคุมและรักษาสมดุล (Metabolic Syndrome) ให้ดีขึ้น

ใบเก็บเกี่ยวในฤดูร้อนและฤดูใบไม้ร่วงและตากแดดให้แห้ง ใช้ชงชาหรือเป็นยาต้ม ช่วยส่งเสริมการไหลเวียนโลหิตและขจัดภาวะเลือดคั่ง อาจช่วยลดภาวะความดันโลหิตสูง

• ถังหูหลู ชานจา (ชานจาเคลือบน้ำตาล)
• ชานจาแผ่น (山査子餅 หรือ 山査餅, ชานจาปิ่ง)
• ชานจาแห้งเชื่อม

ในศิลปวัฒนธรรม

ชานจาปรากฏทั่วไปในงานวรรณกรรมจีน และภาพยนตร์ ที่เป็นที่รู้จักได้แก่ "" (山楂树之恋, Under the Hawthorn Tree (2010)) สร้างจากวรรณกรรม Hawthorn Tree Forever (ชื่อเดียวกันในภาษาจีน 山楂树之恋) โดย (艾米) เรื่องราวกล่าวถึงช่วงท้ายของการปฏิวัติวัฒนธรรม ในหมู่บ้านเล็กๆ ในเมืองอี้ชาง มณฑลหูเป่ย์ และมีฉากหลังเป็นต้นชานจา "ต้นไม้แห่งผู้กล้า" ของหมู่บ้านที่ได้รับการเล่าว่าเติบโตขึ้นการหล่อเลี้ยงด้วยเลือดของผู้พลีชีพชาวจีนที่ถูกประหารใต้ต้นโดยชาวญี่ปุ่นในช่วงสงครามโลกครั้งที่สอง

อ้างอิง

1. Botanic Gardens Conservation International (BGCI) & IUCN SSC Global Tree Specialist Group (2019). "Crataegus pinnatifida". IUCN Red List of Threatened Species. 2019: e.T61957322A136776311. สืบค้นเมื่อ 14 April 2020.
2. "Pyrus cordata Desv". Plants of the World Online. Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. 2017. สืบค้นเมื่อ 22 September 2020.
3. เย็นจิตร เตชะดำรงสิน. ตำรับยาจีนที่ใช้บ่อยในประเทศไทยฉบับสมบูรณ์ กรมพัฒนาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์ทางเลือก, กระทรวงสาธารณสุข. 2554.
4. (PDF). Pocheon: . 2015. p. 424. ISBN . คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 25 May 2017. สืบค้นเมื่อ 24 December 2016 – โดยทาง .
5. Plants for a Future, สืบค้นเมื่อ 20 October 2015
6. Hummer, K.E.; Janick, J. (2008). ; Gardiner, Susan E. (บ.ก.). Genetics and genomics of Rosaceae. New York: Springer. p. 11. ISBN .
7. Flint, Harrison L. (1997). Landscape plants for eastern North America : exclusive of Florida and the immediate Gulf Coast. New York: Wiley. p. 158. ISBN .
8. "Crataegus pinnatifida (Chinese Hawberry, Chinese Hawthorn, Hawthorn, Hawthorne, Mountain Hawthorn, Thornapple) | North Carolina Extension Gardener Plant Toolbox". plants.ces.ncsu.edu.
9. . oknation.nationtv.tv. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2021-08-25. สืบค้นเมื่อ 2021-08-25.
10. "Crataegus pinnatifida in Flora of China @ efloras.org". www.efloras.org.
11. "藥用植物圖像數據庫 - 山楂 Shanzha". 藥用植物圖像數據庫 (ภาษาอังกฤษ).
12. "Crataegus pinnatifida Bunge — The Plant List". www.theplantlist.org.
13. "藥用植物圖像數據庫 - 山里紅 Shanlihong". 藥用植物圖像數據庫 (ภาษาอังกฤษ).
14. "Crataegus cuneata in Flora of China @ efloras.org". www.efloras.org.
15. 野山楂(yě shān zhā). iPlant.cn สืบค้นเมื่อ 25 กุมภาพันธ์ 2565.
16. "Hawthorns (Plants of the Peggy Notebaert Nature Museum Grounds, Chicago, Illinois) · iNaturalist". iNaturalist.{{}}: CS1 maint: url-status ()
17. "Crataegus pinnatifida Bunge | Plants of the World Online | Kew Science". Plants of the World Online (ภาษาอังกฤษ).
18. "ปลูก"ซันจา"สร้างรายได้ให้ชาวอำเภออู่อี้-CRI". thai.cri.cn.
19. Thai, Xinhua. "เกษตรกรเหอเป่ยเก็บเกี่ยว 'ชานจา' ผลผลิตงอกงามเต็มสวน | Xinhua Thai". LINE TODAY.
20. Wu, Jiaqi; Peng, Wei; Qin, Rongxin; Zhou, Hong (2014-01-30). "Crataegus pinnatifida: Chemical Constituents, Pharmacology, and Potential Applications". Molecules (ภาษาอังกฤษ). 19 (2): 1685–1712. doi:10.3390/molecules19021685. ISSN 1420-3049. PMC 6271784. PMID 24487567.{{}}: CS1 maint: PMC format ()
21. L, Ellen. "Chinese Hawthorn Fruit 山楂".
22. Chinese Cooking Demystified (26 November 2018). Old School Sweet and Sour Pork, without Ketchup (山楂咕噜肉) (ภาษาอังกฤษ). YouTube. สืบค้นเมื่อ 2 February 2019.
23. LookatKorea. "Sansachun" (ภาษาอังกฤษแบบอเมริกัน).
24. Dharmananda S. (2004). "Hawthorn (Crataegus). Food and Medicine in China". www.itmonline.org. Institute of Traditional Medicine Online. January.
25. "Chinese Medicine Specimen Database". libproject.hkbu.edu.hk.
26. . oknation.nationtv.tv. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2021-08-25. สืบค้นเมื่อ 2021-08-25.
27. Dehghani, Shahrzad; Mehri, Soghra; Hosseinzadeh, Hossein. "The effects of Crataegus pinnatifida (Chinese hawthorn) on metabolic syndrome: A review". Iranian Journal of Basic Medical Sciences. 22 (5). doi:10.22038/ijbms.2019.31964.7678. PMC 6556496. PMID 31217924.{{}}: CS1 maint: PMC format ()
28. 山楂葉 Shanzhaye. Hong Kong Babtist University, School of Chinese Medicine. สืบค้นเมื่อ 25 สิงหาคม 2564.
29. Under the Hawthorn Tree (2010) - IMDb (ภาษาอังกฤษแบบอเมริกัน), สืบค้นเมื่อ 2021-08-25