สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก

สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก (พ.ศ. 2254 – 2311) พระนามเดิม ทองดี เป็นสมเด็จพระบรมอรรคราชบรรพบุรุษแห่งพระบรมราชจักรีวงศ์ เนื่องด้วยทรงเป็นสมเด็จพระบรมราชชนกในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ปฐมกษัตริย์แห่งพระบรมราชจักรีวงศ์

สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก
พระราชานุสาวรีย์ ณ เขาสะแกกรัง จังหวัดอุทัยธานี
สมุหนายกเมืองพิษณุโลก
ดำรงตำแหน่ง	พ.ศ. 2310 - 2311
รัชสมัย	พระเจ้าพิศณุโลก (เรือง) พระเจ้าพิศณุโลก (จัน)
พระราชสมภพ	พ.ศ. 2254 บ้านสะแกกรัง เมืองอุทัยธานี อาณาจักรอยุธยา ทองดี
สวรรคต	พ.ศ. 2311 (57 ปี)^: 110 เมืองพิษณุโลก (ชุมนุมพิษณุโลก)
ถวายพระเพลิง	พ.ศ. 2339 พระเมรุมาศ ทุ่งพระเมรุ
บรรจุพระบรมอัฐิ	หอพระธาตุมณเฑียร
พระชายา	พระอัครชายา พระน้องนางของพระอัครชายา เจ้าจอมมารดามา
พระราชบุตร	สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระเทพสุดาวดี สมเด็จพระเจ้าขุนรามณรงค์ สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท พระเจ้าไปยิกาเธอ กรมหลวงนรินทรเทวี สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงจักรเจษฎา
วัดประจำรัชกาล วัดสุวรรณดาราราม^: 24
ราชวงศ์	จักรี
พระราชบิดา	พระยาราชนิกูล
ศาสนา	เถรวาท

พระราชประวัติ

สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก เสด็จพระราชสมภพที่ เมืองอุทัยธานี เป็นบุตรพระองค์ใหญ่ของพระยาราชนิกูล (ทองคำ)^{: 118, 134 : 102–103} ปลัดทูลฉลองกรมมหาดไทย^: 13 (บ้างก็ว่า กรมนา^[][]) ในรัชกาลสมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ 9 ซึ่งสืบเชื้อสายมาจากเจ้าพระยาโกษาธิบดี (ปาน) เสนาบดีพระคลังในรัชกาลสมเด็จพระเพทราชา ผู้ซึ่งเคยดำรงตำแหน่งเป็นออกพระวิสุทธสุนทร และได้เดินทางไปถวายพระราชสาส์นของสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ยังราชสำนักของพระเจ้าหลุยส์ที่ 14 แห่งฝรั่งเศส เมื่อปี พ.ศ. 2228

สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก ทรงรับราชการในกรมมหาดไทย รับบรรดาศักดิ์เป็นที่ หลวงพินิจอักษร และ พระอักษรสุนทรศาสตร์ ในตำแหน่งเสมียนตรากรมมหาดไทย มีหน้าที่ร่างพระราชสาส์นโต้ตอบกับหัวเมืองฝ่ายเหนือ และเก็บรักษาพระราชลัญจกร และทรงรับบรรดาศักดิ์ครั้งสุดท้ายเป็น เจ้าพระยาจักรีศรีองครักษ์ ที่เมืองพิษณุโลก ได้รับสถาปนาบรรดาศักดิ์โดยเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) เมื่อสมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก (ทองด้วง) พระบุตร ปราบดาภิเษกขึ้นครองราชย์เป็นพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงนำนามตำแหน่ง เจ้าพระยาจักรี ของพระราชบิดา และตำแหน่ง เจ้าพระยาจักรี ของพระองค์ซึ่งรับราชกาลมาแต่ครั้งกรุงธนบุรีมาตั้งเป็นนามราชวงศ์จักรี^: 13

สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก เสกสมรสกับสองพี่น้องบุตรีของคหบดีชาวจีน คนพี่ชื่อว่า ดาวเรือง (หรือ หยก) ส่วนคนน้อง ไม่ทราบนาม ตั้งบ้านเรือนอยู่ภายในกำแพงพระนคร ด้านทิศตะวันออกเฉียงใต้ บริเวณป้อมเพชร ซึ่งเป็นย่านอาศัยของชาวจีน

พระราชโอรส-ธิดา

สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก มีพระโอรส-ธิดา กับพระอัครชายา (หยก) 5 พระองค์ คือ

1. สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระเทพสุดาวดี (พ.ศ. 2272 – 22 พฤศจิกายน พ.ศ. 2342)
2. สมเด็จพระเจ้าขุนรามณรงค์
3. สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์ (สิ้นพระชนม์ 28 กรกฎาคม พ.ศ. 2342)
4. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช (20 มีนาคม พ.ศ. 2280 – 7 กันยายน พ.ศ. 2352)
5. สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท (19 กันยายน พ.ศ. 2286 – 3 พฤศจิกายน พ.ศ. 2346)

มีพระธิดาอีก 1 พระองค์ ที่ประสูติแต่พระน้องนางของพระอัครชายา คือ

1. พระเจ้าไปยิกาเธอ กรมหลวงนรินทรเทวี (สิ้นพระชนม์ราว พ.ศ. 2370)

และมีพระโอรสอีก 1 พระองค์ เกิดแต่บาทบริจาริกาชื่อว่า มา คือ

1. สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงจักรเจษฎา (พ.ศ. 2303 – 4 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2350)

สวรรคต

ช่วงการเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สองในปี พ.ศ. 2310 ก่อนที่จะเสียกรุง พระอักษรสุนทรศาสตร์ (ทองดี) พร้อมด้วยคุณมา ภรรยา (ต่อมาคือ เจ้าจอมมารดามา) และนายลา (ต่อมาสถาปนาเป็น สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงจักรเจษฎา) บุตรคนสุดท้องลี้ภัยออกจากกรุงศรีอยุธยาไปรับราชการกับเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) ซึ่งตั้งตนเป็นกษัตริย์อยู่ทางเหนือ ได้รับแต่งตั้งเป็น เจ้าพระยาจักรีศรีองครักษ์ สมุหนายกเสนาบดี ที่เมืองพิษณุโลก รับราชการกระทั่งชุมนุมพิษณุโลก (เรือง) ตกไปเป็นของชุมนุมเจ้าพระฝาง (เรือน) ไม่นานนักเจ้าพระยาจักรี (ทองดี) จึงได้ถึงแก่อสัญกรรมเมื่อ พ.ศ. 2311^: 110 นายลาและมารดา จึงได้ทำการฌาปนกิจศพตามสมควรในเวลานั้น ต่อมาจึงเชิญอัฐิบรรจุในมหาสังข์ มามอบแด่พระยาอไภยรณฤทธิ์ (รัชกาลที่ 1) ที่กรุงธนบุรี

พระมหาสังข์องค์นี้เป็นสังข์เวียนซ้าย ความยาว 20 เซนติเมตร ริ้วเวียนรอบหัวสังข์และปากสังข์เลี่ยมทองคำสลักลายฝังพลอย ข้างในท้องสังข์มีดอกมะเขือฝังนพเก้า ร่องปลายปากสังข์จารึกอักขระ อุมีมังสีทองคำลงยารองรับ ถือเป็นพระมหาสังข์คู่บ้านคู่เมือง ใช้หลั่งน้ำพระราชทานแก่ราชสกุล ในงานสมรสพระราชทาน กราบถวายบังคมลาไปปฏิบัติราชการต่างประเทศ ในรัชกาลต่อมาจนถึงรัชกาลปัจจุบัน

พระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมอัฐิ

พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ให้จัดงานพระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมอัฐิของพระบรมราชชนกและพระบรมราชชนนีขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 2338 เนื่องในโอกาสทรงเจริญพระชนมพรรษาครบ 5 รอบ 60 พรรษา ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม ให้สร้างพระเมรุมาศขนาดใหญ่ และมีเครื่องมหรสพสมโภช เหมือนอย่างงานพระบรมศพพระเจ้าแผ่นดินในสมัยกรุงศรีอยุธยา

พระเมรุมาศก่อสร้างแล้วเสร็จในปี พ.ศ. 2339 ได้มีพิธีแห่พระบรมอัฐิออกสู่พระเมรุมาศ มีมหรสพสมโภชเป็นเวลา 7 วัน เมื่อถวายพระเพลิง ไม่ได้ถวายพระเพลิงมากจะถวายพระเพลิงแต่พอควรเพราะแต่เดิมแล้วเป็นพระบรมอัฐิ เมื่อเสร็จพระราชพิธีถวายพระเพลิงแล้วได้อญเชิญพระบรมอัฐิกลับมาประดิษฐาน ณ หอพระสุราลัยพิมาน ในพระบรมมหาราชวัง พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชยังได้โปรดเกล้าฯ ให้หล่อพระพุทธปฏิมากรปางห้ามสมุทร หุ้มทองคำประดับเนาวรัตน์ขึ้นองค์หนึ่ง ถวายพระนามว่า ทรงอุทิศส่วนพระราชกุศลถวายแด่สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก พระพุทธรูปพระองค์นี้ประดิษฐานไว้ ณ หอพระสุราลัยพิมาน ในพระบรมมหาราชวัง

พระราชานุสาวรีย์

จังหวัดอุทัยธานี ได้จัดสร้างพระบรมราชานุสาวรีย์ สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก ประดิษฐานอยู่ ณ เขาแก้ว (เขาสะแกกรัง-ปัจจุบัน) ซึ่งเป็นเทือกเขาที่ทอดขนานกับแม่น้ำสะแกกรัง เมื่อ พ.ศ. 2514 พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรและสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ได้เสด็จพระราชดำเนินทรงประกอบพิธีเปิดพระบรมราชานุสาวรีย์ เมื่อวันที่ 5 เมษายน พ.ศ. 2522

ในวัฒนธรรมสมัยนิยม

มีนักแสดงผู้รับบท สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก ได้แก่

• ชยุต โชติวิจักษณ์ จากละครเรื่อง ศรีอโยธยา 2 (2562)

พระอิสริยยศ

ธรรมเนียมพระยศของ สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก
การทูล	ใต้ฝ่าละอองพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พระพุทธเจ้าข้า/เพคะ

บรรดาศักดิ์

สมัยกรุงศรีอยุธยา

• ทองดี (พ.ศ. 2254 – พ.ศ. 2275)
• หลวงพินิจอักษร^: 103 (รัชกาลสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ)
• พระพินิจอักษร^: 8 หรือ พระอักษรสมบูรณ์^: 41 (รัชกาลสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ)
• พระอักษรสุนทรศาสตร์^: 103 (พ.ศ. 2301 – พ.ศ. 2310)

สมัยกรุงธนบุรี

ระหว่างการจลาจลหลังเสียงกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง พ.ศ. 2310–11

• เจ้าพระยาจักรีศรีองครักษ์ สมุหนายกอัครมหาเสนาบดี อภัยพิริยบรากรมภาหุ^: 144 (พ.ศ. 2310 – พ.ศ. 2311) ที่เมืองพิษณุโลก

พระอิสริยยศ

สมัยกรุงรัตนโกสินทร์

ภายหลังการสวรรคตในรัชกาลที่ 1

• สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก หรือ สมเด็จพระเจ้าปฐมบรมมหาชนก^{: 23 : 45} (พ.ศ. 2339)

พงศาวลี

พงศาวลีของสมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก
8. เจ้าพระยาโกษาธิบดี (ปาน)                       17. เจ้าแม่วัดดุสิต               4. เจ้าพระยาวรวงษาธิราช (ขุนทอง)                             2. พระยาราชนิกูล (ทองคำ)                                   1. สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก

อ้างอิง

เชิงอรรถ

1. พลาดิศัย สิทธิธัญกิจ. (2564). สมเด็จพระชนกาธิบดี พระปฐมราชวงศ์จักรี. กรุงเทพฯ : บันทึกสยาม. 360 หน้า. ISBN 
2. "วัดหัวเมืองแขวงจังหวัดพระนครศรีอยุธยา", ใน ประชุมพงศาวดาร เล่ม ๑๕ (ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๒๕-๒๗). พระนคร: องค์การค้าของคุรุสภา, 2508. 322 หน้า.
3. พลาดิศัย สิทธิธัญกิจ. (2544). เกร็ดพงศาวดารสยาม (The Old Legend of Siam). กรุงเทพฯ: บันทึกสยาม. 135 หน้า. ISBN 
4. สุทธิ ภิบาลแทน, คม คำทัปน์ และรัศมี ภิบาลแทน. (2551). จ้าวแผ่นดินไทย ราชันแห่งโลก. กรุงเทพฯ: อักษรเจริญทัศน์. 309 หน้า. ISBN 
5. มีหลักฐานว่า ท่านทั้งสองได้บริจาคเงินสร้างวัดชื่อวัดสุวรรณดารารามราชวรวิหาร จึงสันนิษฐานว่า คนพี่ชื่อดาวเรือง
6. กรมศิลปากร สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์. ราชสกุลวงศ์. พิมพ์ครั้งที่ 14, กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2554. 296 หน้า. หน้า 1-4. ISBN 
7. เชาวน์ รูปเทวินทร์. ย่ำอดีต ชุด ๓ : พระราชวีรกรรมอันหาญกล้า ท่านบุญมาพระยาเสือ เล่ม ๑ ภาคกรุงธนบุรี. กรุงเทพฯ : ทิพย์อักษร, 2523. 380 หน้า. หน้า 164.
8. วิลาวัณย์ หอประสาทสุข, เพ็ญพรรษ์ ดำรงศิริ และคณะ, สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. สมเด็จพระนารายณ์ และพระเจ้าหลุยส์ที่ ๑๔: บทวิเคราะห์ทางวิชาการเกี่ยวกับสัมพันธภาพไทย-ฝรั่งเศส รัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์. กรุงเทพฯ : กรมศิลปากร, 2530. 133 หน้า. หน้า 54.
9. พลาดิศัย สิทธิธัญกิจ. มรดกใหม่จากลุ่มน้ำสะแกกรัง. กรุงเทพฯ : ต้นอ้อ, 2534. 160 หน้า. หน้า 105-108.
10. ณัฐวุฒิ สุทธิสงคราม. (2533). สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาถ. กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน. 231 หน้า. ISBN 
11. กีรติ เกียรติยากร. (2544). มหากษัตราธิราช: จากวันพระราชสมภพถึงสวรรคต. กรุงเทพฯ: จดหมายเหตุ. 544 หน้า. ISBN 
12. บุญเตือน ศรีวรพจน์. (2545). อภินิหารบรรพบุรุษและปฐมวงศ์. กรุงเทพฯ: มติชน. 183 หน้า. ISBN 
13. สมบัติ พลายน้อย. (2533). กวีสยาม. กรุงเทพฯ: บํารุงสาส์น. 228 หน้า. ISBN 
14. พระเทพปัญญามุนี. (2517). "ลำดับปฐมราชจักรีวงษ์ โดยสังเขป", ใน อนุสรณ์พระราชทานเพลิง หม่อมหลวงต่วนศรี วรวรรณ ในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์ ณ เมรุหน้าพลับพลาอิศริยาภรณ์ วัดเทพศิรินทราวาส วันจันทร์ที่ ๘ เมษายน พุทธศักราช ๒๕๑๗. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์มหามกุฏราชวิทยาลัย. 102 หน้า.

บรรณานุกรม

• พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. ปฐมวงศ์. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์หนังสือพิมพ์ไทย, 2470. 75 หน้า.
• สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. ราชสกุลวงศ์. พิมพ์ครั้งที่ 14, กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2554. 296 หน้า. ISBN 

แหล่งข้อมูลอื่น

• ....."ปฐมวงศ์"....(เหง้าของเจ้านายทั้งมวล)....