อภ ธ มมาวตาร แปลว า หย งลงส อภ ธรรม หร อ หย งร เข าใจในสรรพส งท กประการอย างละเอ ยดท ส ด เป นผลงานการเร ยบเร ยงของท าน พ

อภิธัมมาวตาร แปลว่า หยั่งลงสู่อภิธรรม หรือ หยั่งรู้เข้าใจในสรรพสิ่งทุกประการอย่างละเอียดที่สุด เป็นผลงานการเรียบเรียงของท่าน (พุทธัตตาจารย์) ชาวชมพูทวีป ผู้ชำนาญพระไตรปิฎก ซึ่งท่านได้เรียบเรียงขึ้นจากเนื้อหาในพระอภิธรรมปิฎก อรรถกถาของพระไตรปิฎกภาษาบาลีต่าง ๆ ทั้งที่สืบมาแต่ครั้งพุทธกาล และของอาจารย์ผู้ทรงจำพระไตรปิฎกที่มีชื่อเสียงมีความรู้มากในยุคก่อน พ.ศ. 1000 โดยมีรูปแบบเป็นสังเขปัฏฐกถา คือ นำเนื้อหามาย่อลงเหลือแต่ที่เป็นหลัก ซึ่งคล้ายกับวิสุทธิมรรคฉบับย่อนั่นเอง ซึ่งท่านจัดเป็นบท รวม 24 บท (ปริจเฉท) ดังนี้ :-

จิตตนิทเทส - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับจิต 89/121 พร้อมทั้งลักขณาทิจจตุกกะจากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
เจตสิกนิทเทส - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับเจตสิก 52 พร้อมทั้งลักขณาทิจจตุกกะ จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
เจตสิกวิภาคนิทเทส - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับความสามารถในการประกอบกันกับจิต-เจตสิกแต่ละอย่าง ของเจตสิกแต่ละดวง จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
เอกวิธาทินิทเทส - รวบรวมวิธีการจัดแบ่งประเภทของจิต-เจตสิก ออกเป็นหมวดหมู่ต่าง ๆ จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
ภูมิปุคคลจิตตุปปตตินิทเทส - รวบรวมเกี่ยวกับการดำเนินการ เกี่ยวกับความเป็นมาเป็นไปของจิต-เจตสิก-รูปในภพภูมิต่าง ๆ จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ. เพื่อแสดงให้เห็นว่า มีแต่จิต เจตสิก รูป ประกอบกันขึ้นและดับไปสืบต่อกันไป ดำเนินไปอยู่เช่นนี้ ไม่ใช่สัตว์ ไม่มีบุคคล เรา เขา หรือ อัตตา ตัวตน ในที่ไหนที่เป็นไปทั้งนั้น.
อารัมมณวิภาคนิทเทส - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับอารมณ์ของจิต-เจตสิก จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
วิปากจิตตปวัตตินิทเทส - รวบรวมเกี่ยวกับการดำเนินการ เกี่ยวกับความเป็นมาเป็นไป- จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
ปกิณณกนิทเทส - รวบรวมเรื่องปกิณณกะ ซึ่งเป็นรายละเอียด เบ็ดเตล็ด ปลีกย่อย จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบด้วย.
ปุญญวิปากปัจจยนิทเทส - รวบรวมเรื่องของกรรมและผลของกรรม จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบด้วย.
รูปวิภาคนิทเทส - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับรูป 28 พร้อมทั้งลักขณาทิจจตุกกะ รวมทั้งยังรวบรวมวิธีการจัดแบ่งประเภทของรูป ออกเป็นหมวดหมู่ต่าง ๆ จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบด้วย.
นิพพานนิทเทส - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับนิพพาน 1 พร้อมทั้ง รวมทั้งยังอธิบายชี้แจงแก้ความเข้าใจผิด ๆ เช่น ความเข้าใจผิดว่า ความดับกิเลสเป็น[[อนุปาทิเสสนิพพาน ดู :นิพฺพานนิทฺเทโส - อภิธมฺมาวตาร-สงฺเขปอฏฺฐกถา (พุทฺธทตฺต) - อภิธมฺมาวตาร. ข้อ 770 เป็นต้น จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
ปัญญัตตินิทเทส - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับบัญญัติ พร้อมทั้งแบ่งหมวดหมู่บัญญัติออกเป็นแบบต่าง ๆ จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ. อนึ่ง ในฎีกาของคัมภีร์นี้ ชื่อ ได้จัดไตรลักษณ์เข้าเป็น อัตถบัญญัติหมวดอสมูหบัญญัติ ไว้ด้วย.
การกปฏิเวธนิทเทส - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับความเข้าใจผิดว่า มีสัตว์ บุคคล ตัวตน เรา เขา ที่เป็นผู้ทำอยู่, อธิบายหลักการยืนยันถึงความไม่มีสัตว์ บุคคล เป็นต้นที่เป็นผู้ทำเหล่านั้นอยู่จริง จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
รูปาวจรสมาธิภาวนานิทเทส - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับการเจริญสมาธิภาวนาชั้น (ฌาน 1-5 ตามนัยอภิธรรม) จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
อรูปาวจรสมาธิภาวนานิทเทส - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับการเจริญสมาธิภาวนาชั้น (ฌาน 5-9 ตามนัยอภิธรรม) จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
อภิญญานิทเทส - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับการฝึกทำอภิญญาจากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
อภิญญารัมมณนิทเทส - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับอารมณ์ที่สามารถจะมีได้ของกุศลและปัญจมฌานกิริยาที่ได้อภิญญา ตามที่อภิญญาประเภทนั้นๆจะสามารถรับรู้ได้ จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
ทิฏฐิวิสุทธินิทเทส - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับการปฏิบัติญาตปริญญา ขั้นนามรูปปริจเฉทญาณ จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
กังขาวิตรณวิสุทธินิทเทส - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับการปฏิบัติญาตปริญญา ขั้นปัจจยปริคคหญาณ จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
มัคคามัคคญาณทัสสนวิสุทธินิทเทส - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับการปฏิบัติตีรณปริญญา ขั้น จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
ปฏิปทาญาณทัสสนวิสุทธินิทเทส - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับการปฏิบัติปหานปริญญา ขั้นเป็นต้นจนถึง จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
ญาณทัสสนวิสุทธินิทเทส]] ญาณทัสสนวิสุทธิกถา - รวบรวมถึงเรื่องเกี่ยวกับขณะที่บรรลุมรรค-ผล จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
ญาณทัสสนวิสุทธินิทเทส กิเลสปหานกถา - รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับกิเลสที่ถูกละกำจัดด้วยมรรคจิตเป็นต้น จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.
ปัจจยนิทเทส รวบรวมเรื่องเกี่ยวกับ อันเป็นหลักเหตุผลตามหัวข้อในคัมภีร์ปกรณ์ อย่างย่อ จากพระไตรปิฎกและอรรถกถามาแสดงพร้อมคำอธิบายและเหตุผลประกอบ.

อ้างอิง

พุทฺธทตฺตเถเรน รจิตา, อภิธมฺมวารตาร-อฏฺฐกถา , มหาจุฬา ปกาสิตา.

ท่านอธิบายมีใจความว่า "ถ้าความดับกิเลสได้เป็นพระนิพพาน มรรคจิตเป็นต้น ซึ่งดับกิเลสได้แล้วก็ต้องเป็นพระนิพพานไปด้วย" (ซึ่งความจริงไม่ใช่เช่นนั้น แม้ว่ามรรค 4 ผล 4 อาจจะเป็นได้ เพราะที่ท่านจัดไว้นั้นมรรคเป็นสมุจเฉทนิพพาน และผลก็เป็นปฏิปัสสัทธินิพพาน แต่จะเป็นหรือนิสสรณนิพพานที่เป็นไม่ได้เลย ซึ่งในนิพพานนิทเทสนี้ และที่กล่าวไว้ทั่วไปในพระอภิธรรมปิฎกนั้นก็หมายถึงนิพพาน 2 ชื่อหลัง คือ นิพพานปรมัตถ์นั่นเอง ท่านจึงได้ปฏิเสธไว้)
ดู : บัญญัติ
อภิ.ป. เล่ม 40-45

[1] ท่านอธิบายมีใจความว่า "ถ้าความดับกิเลสได้เป็นพระนิพพาน มรรคจิตเป็นต้น ซึ่งดับกิเลสได้แล้วก็ต้องเป็นพระนิพพานไปด้วย" (ซึ่งความจริงไม่ใช่เช่นนั้น แม้ว่ามรรค 4 ผล 4 อาจจะเป็นได้ เพราะที่ท่านจัดไว้นั้นมรรคเป็นสมุจเฉทนิพพาน และผลก็เป็นปฏิปัสสัทธินิพพาน แต่จะเป็นหรือนิสสรณนิพพานที่เป็นไม่ได้เลย ซึ่งในนิพพานนิทเทสนี้ และที่กล่าวไว้ทั่วไปในพระอภิธรรมปิฎกนั้นก็หมายถึงนิพพาน 2 ชื่อหลัง คือ นิพพานปรมัตถ์นั่นเอง ท่านจึงได้ปฏิเสธไว้)

[2] ดู : บัญญัติ

[3] อภิ.ป. เล่ม 40-45