หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์

พลเรือเอก นายแพทย์ หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ (27 ธันวาคม พ.ศ. 2472 – 6 มิถุนายน พ.ศ. 2567) เป็นพระโอรสในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์ ประสูติแต่หม่อมเร่ สวัสดิวัตน์ ณ อยุธยา เป็นพระอนุชาร่วมพระชนกในสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินีในรัชกาลที่ ๗

หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์
หม่อมเจ้า ชั้น 4
ประสูติ	27 ธันวาคม พ.ศ. 2472
สิ้นชีพิตักษัย	6 มิถุนายน พ.ศ. 2567 (94 ปี)
หม่อม	หม่อมนวลศรี สวัสดิวัตน์ ณ อยุธยา
พระบุตร	หม่อมราชวงศ์วไลวัฒนา สวัสดิ์-ชูโต หม่อมราชวงศ์สวัสดิวุฒิ สวัสดิวัตน์
ราชสกุล	สวัสดิวัตน์
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์
พระมารดา	หม่อมเร่ สวัสดิวัตน์ ณ อยุธยา

พระประวัติ

หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ เป็นพระโอรสในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์ ประสูติแต่หม่อมเร่ สวัสดิวัตน์ ณ อยุธยา (สกุลเดิม บุนนาค) เมื่อวันที่ 27 ธันวาคม พ.ศ. 2472 และเป็นพระราชนัดดาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ มีภราดาและภคินีร่วมครรโภทรสิบองค์

หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ เสกสมรสกับหม่อมนวลศรี สวัสดิวัตน์ ณ อยุธยา (สกุลเดิม วีรบุตร) ธิดาพลตำรวจตรีวุฒิ วีรบุตร มีโอรสธิดาสองคน ได้แก่

1. สมรสกับวิทวัส สวัสดิ์-ชูโต
2. สมรสกับวรัตดา สวัสดิวัตน์ ณ อยุธยา

อีกทั้งยังเป็นพระอนุวงศ์ผู้ใหญ่ ครั้นถึงเทศกาลสงกรานต์ พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ข้าราชสำนักผู้ใหญ่ เชิญเครื่องสรงน้ำสงกรานต์ไปพระราชทาน เป็นการแสดงพระราชกตัญญุตาธรรมตามโบราณราชประเพณีที่สืบทอดกันมาแต่โบราณ โดยทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้ผู้แทนพระองค์เชิญเครื่องสรงน้ำสงกรานต์ไปพระราชทาน

การทรงงานและกรณียกิจ

พลเรือเอก หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ ทรงจบการศึกษาจากโรงเรียนเซนต์คาเบรียล และทรงสำเร็จการศึกษาแพทยศาสตรบัณฑิต จากคณะแพทยศาสตร์ศิริราชพยาบาล เมื่อปี พ.ศ. 2505

ทรงเข้ารับราชการตั้งแต่ พ.ศ. 2505 โดยทรงปฏิบัติหน้าที่เป็นนายแพทย์ศัลยกรรม โรงพยาบาลทหารเรือกรุงเทพ กรมแพทย์ทหารเรือ ต่อมาเป็นรองผู้อำนวยการ โรงพยาบาลสมเด็จพระปิ่นเกล้า และเป็นนายแพทย์ประจำสำนัก กองบัญชาการทหารสูงสุด เป็นต้น

พ.ศ. 2534 เป็นราชองครักษ์พิเศษ และวันที่ 18 มีนาคม พ.ศ. 2552 ได้รับพระราชทานพระยศ พลเรือเอก เป็นกรณีพิเศษ และแต่งตั้งเป็นนายทหารพิเศษประจำกองบังคับการกรมทหารราบที่ 3 รักษาพระองค์ กองนาวิกโยธิน หน่วยบัญชาการนาวิกโยธิน และงานพิเศษ พ.ศ. 2528

หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ เป็นแพทย์ไทยที่นำวิทยาการด้านรังสีวิทยามาใช้ในการตรวจวิเคราะห์ และวินิจฉัยอาการป่วยได้อย่างมีประสิทธิภาพ สามารถใช้วิทยาการด้านรังสีวิทยาประเมินอาการของโรคได้อย่างแม่นยำ ทรงเป็นแพทย์ไทยท่านแรกที่ได้นำเครื่องมืออัลตราซาวนด์มาใช้เป็นครั้งแรกในประเทศไทย ทำให้วิทยาการด้านนี้เป็นที่รู้จักแพร่หลายไปทั่วประเทศ เป็นที่ยอมรับและนิยมใช้โดยทั่วไป

พลเรือเอก หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ เป็นประธานกรรมการมูลนิธิเพื่อสาธารณประโยชน์อยู่หลายองค์กร ได้แก่

1. มูลนิธิเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
2. มูลนิธิบรมราชานุสรณ์พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวและสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี
3. มูลนิธิชีวิตพัฒนาในพระอุปถัมภ์สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์
4. ชมรมอัลตร้าซาวด์ทางการแพทย์แห่งประเทศไทย

การทรงงานพิธีเนื่องด้วยพระราชวงศ์

หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ เสด็จทรงงานพิธีเนื่องด้วยพระราชวงศ์ต่าง ๆ อาทิ

9 มีนาคม พ.ศ. 2528 พระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินี ในรัชกาลที่ 7 ทรงอัญเชิญเครื่องทองน้อย ในขบวนพระอิสริยยศ พร้อมด้วยราชสกุลสวัสดิวัตน์ พระประยูรญาติในสมเด็จฯ ณ พระเมรุมาศ ท้องสนามหลวง

13 เมษายน ของทุกปี เสด็จบำเพ็ญพระกุศลเนื่องในวันคล้ายวันสิ้นพระชนม์ สมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา ณ พระอุโบสถ วัดราชาธิวาสวิหาร สืบต่อจากสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ ซึ่งเคยเสด็จเป็นประจำทุกปี

7 ธันวาคม พ.ศ. 2559 พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ พลเรือเอก หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ และราชสกุลสวัสดิวัตน์ เป็นเจ้าภาพในการบำเพ็ญพระกุศลถวายพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ณ พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวัง

6 มกราคม พ.ศ. 2562 เสด็จไปทรงเยี่ยมชมงานอุ่นไอรักคลายความหนาว "สายน้ำแห่งรัตนโกสินทร์" ซึ่งพระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดขึ้น ณ ลานพระราชวังดุสิต​และ และโดยเสด็จพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี กรมหมื่นสุทธนารีนาถ ร่วมทอดพระเนตรการแสดง

พล.ร.อ. ม.จ.ปุสาน สวัสดิวัตน์ กราบบังคมทูลถวายพระพรชัยมงคล และทูลเกล้าฯ ถวายน้ำอภิเษกด้วยถ้วยศิลาจารึกพุทธคาถาเป็นทิศแรก คือ ทิศบูรพา

ในพระราชพิธีบรมราชาภิเษก พุทธศักราช 2562 พลเรือเอก หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ เป็นพระบรมวงศานุวงศ์องค์แรก โดยทรงเป็นผู้ทูลเกล้าฯ ถวายน้ำอภิเษกที่พระหัตถ์พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว ด้วยพระเต้าเบญจคัพย์ รัชกาลที่ 5 ระหว่างการสรงมุรธาภิเษก และระหว่างพระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัวประทับเหนือพระที่นั่งอัฐทิศอุทุมพรราชอาสน์ หม่อมเจ้าปุสานทรงกราบบังคมทูลถวายพระพรชัยมงคล และทูลเกล้าฯ ถวายน้ำอภิเษกด้วยถ้วยศิลาจารึกพุทธคาถาเป็นทิศแรก คือ ทิศบูรพา

เสด็จปฏิบัติกรณียกิจแทนพระองค์

พลเรือเอก หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ ทรงปฏิบัติกรณียกิจแทนพระองค์อยู่บ่อยครั้ง เช่น

พระราชพิธีถวายราชสักการะพระบรมราชานุสาวรีย์พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ในวันที่ 1 ตุลาคมของทุกปี

พระราชพิธีบำเพ็ญพระกุศลถวายพระศพ สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์

2 สิงหาคม พ.ศ. 2553 เสด็จแทนพระองค์ทรงบำเพ็ญพระกุศลครบ 150 ปี วันประสูติ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ณ พระตำหนักเพ็ชร วัดบวรนิเวศราชวรวิหาร

พระราชพิธีบำเพ็ญพระกุศลถวายพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี

4 เมษายน พ.ศ. 2555 พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พลเรือเอก หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ เสด็จแทนพระองค์ ไปในการพระราชทานเพลิงพระบุพโพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ณ เมรุหลวงหน้าพลับพลาอิศริยาภรณ์ วัดเทพศิรินทราวาส

พระราชพิธีตรียัมปวาย ตรีปวาย เมื่อเดือนมกราคม พ.ศ. 2559

พระราชพิธีบำเพ็ญพระกุศลถวายพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร

15 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2562 พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พลเรือเอก หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ เสด็จแทนพระองค์ ทรงประกอบพิธีบวงสรวงงาช้างสำหรับสร้างพระราชลัญจกรในพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ณ พระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ในพระบรมมหาราชวัง

22 - 23 เมษายน พ.ศ. 2562 เป็นผู้แทนพระองค์ ในการพระราชพิธีจารึกพระสุพรรณบัฏ ดวงพระบรมราชสมภพ และแกะพระราชลัญจกรประจำรัชกาล เป็นต้น

สิ้นชีพิตักษัย

หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ ได้สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 6 มิถุนายน พ.ศ. 2567 สิริชันษา 94 ปี ทั้งนี้ พลเรือเอก หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ เป็นเจ้านายที่มีพระชนม์อยู่เป็นองค์สุดท้ายของราชสกุลสวัสดิวัตน์ วันที่ 7 มิถุนายน พ.ศ. 2567 พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว และสมเด็จพระนางเจ้าสุทิดา พัชรสุธาพิมลลักษณ พระบรมราชินี เสด็จพระราชดำเนินไปในการพระราชทานน้ำหลวงสรงศพ ณ ศาลาบัณณรศภาค วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนารามราชวรวิหาร

พระเกียรติยศ

ธรรมเนียมพระยศของ หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์
การทูล	ฝ่าพระบาท
การแทนตน	กระหม่อม/หม่อมฉัน
การขานรับ	กระหม่อม/เพคะ

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. 2562 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2548 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นสูงสุด มหาปรมาภรณ์ช้างเผือก (ม.ป.ช.)
• พ.ศ. 2547 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นสูงสุด มหาวชิรมงกุฎ (ม.ว.ม.)
• พ.ศ. 2516 – เหรียญชัยสมรภูมิ การรบ ณ สาธารณรัฐเวียดนาม (ช.ส.) (ประดับเปลวระเบิด)
• พ.ศ. 2515 – เหรียญจักรมาลา (ร.จ.ม.)
• พ.ศ. 2562 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 10 ชั้นที่ ๒ (ว.ป.ร.๒)
• พ.ศ. 2493 – เหรียญบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ 9 (ร.ร.ศ.9)

ยศทางทหาร

หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์
รับใช้	กองทัพเรือ
ประจำการ	18 มีนาคม พ.ศ. 2552 - 6 มิถุนายน พ.ศ. 2567
ชั้นยศ	พลเรือเอก

• 1 มกราคม พ.ศ. 2501: เรือโท
• 1 ตุลาคม พ.ศ. 2504: เรือเอก
• พลเรือตรี
• 18 มีนาคม พ.ศ. 2552: พลเรือเอก

รางวัลเกียรติยศ

• รางวัลคนดีศรีแพทย์ทหาร ครั้งที่ 5 ประจำปีพุทธศักราช 2563 จากสมาคมแพทย์ทหารแห่งประเทศไทยในพระบรมราชูปถัมภ์ สาขาการแพทย์ทหาร และบริการสังคม ซึ่งเป็นรางวัลที่ยกย่องเชิดชูเกียรติ บุคคลตัวอย่างของแพทย์ทหาร ตำรวจ ในฐานะแพทย์ “ผู้ริเริ่ม Ultrasound หรือ การตรวจด้วยเครื่องมือการตรวจอวัยวะภายในร่างกายที่ใช้คลื่นเสียงความถี่สูงของประเทศไทย,นายแพทย์ทหารผู้ถวายงานรับใช้พระบรมวงศ์ และผู้บำเพ็ญประโยชน์ต่อสังคมมาอย่างต่อเนื่องยาวนาน”

สถานที่เนื่องด้วยพระนาม

• ห้องประชุมพลเรือเอกหม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์ ชั้น 3 อาคารผู้ป่วยนอก โรงพยาบาลสมเด็จพระปิ่นเกล้า กรมแพทย์ทหารเรือ แขวงบุคคโล เขตธนบุรี กรุงเทพมหานคร

พงศาวลี

พงศาวลีของหม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์

16. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช               8. พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย                       17. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี               4. พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว                             18. เงิน แซ่ตัน               9. สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี                       19. สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์               2. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์                                   10. หลวงอาสาสำแดง (แตง)                       5. สมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา                             11. ท้าวสุจริตธำรง (นาค สุจริตกุล)                       1. หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์                                         24. สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ (ทัต บุนนาค)               12. พระยาวรพงศ์พิพัฒน์ (แย้ม บุนนาค)                       25. หม่อมมิ               6. ขุนอนุมานพลนิกร (พลอย บุนนาค)                             13. เหมือน บุนนาค                       3. หม่อมเร่ สวัสดิวัตน์ ณ อยุธยา                                   7. ทรัพย์ บุนนาค

อ้างอิง

1. ข่าวในพระราชสำนัก 13 เมษายน 2552
2. สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนาฯ. จุฬาลงกรณราชสันตติวงศ์ :พระนามพระราชโอรส พระราชธิดา และพระราชนัดดา. กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, 2548. 136 หน้า. ISBN 
3. . ชมรมสายสกุลบุนนาค. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2018-11-02. สืบค้นเมื่อ 6 ตุลาคม 2561. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
4. "ฉลองครบ 84 ชันษา พล. ร.อ. นพ. ม.จ. ปุสาณ สวัสดิวัตน์". แนวหน้า. 30 ธันวาคม 2557. สืบค้นเมื่อ 8 ธันวาคม 2558. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
5. ในหลวง ทรงน้อมพระวรกายพระราชปฏิสันถารกับ ม.จ.ปุสาณ สวัสดิวัตน์ พระอนุวงศ์ผู้ใหญ่
6. ประกาศสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานพระยศทหารเป็นกรณีพิเศษและแต่งตั้งนายทหารพิเศษ (พลเรือตรี หม่อมเจ้าปุสาณ สวัสดิวัตน์)ราชกิจจานุเบกษา เล่ม 126 ตอนที่ 9ข วันที่ 10 มิถุนายน 2552 หน้า 129
7. หมายกำหนดการ ที่ ๑๐/๒๕๖๒ หมายกำหนดการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก พุทธศักราช ๒๕๖๒ 2019-05-04 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน เว็บไซต์ราชกิจจานุเบกษา
8. ข่าวในพระราชสำนักราชกิจจานุเบกษา เล่ม 133 ตอนที่ 16ข วันที่ 15 มิถุนายน 2559
9. ข่าวในพระราชสำนัก ประจำปี 2559 (มกราคม 2559)ราชกิจจานุเบกษา เล่ม 133 ตอนที่ 39ข วันที่ 30 ตุลาคม 2559
10. "ม.จ.ปุสาณ สวัสดิวัตน์ สิ้นชีพิตักษัย ประวัติเจ้านายองค์สุดท้าย แห่งราชสกุลสวัสดิวัตน์". www.sanook.com/news. 2024-06-06.
11. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศ เรื่อง พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ฝ่ายหน้า กับเหรียญรัตนาภรณ์ และพระราชทานยศทหารชั้นนายพลเป็นกรณีพิเศษ, เล่ม ๑๓๖, ตอน ๑๖ ข, ๗ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๖๒, หน้า ๒
12. ราชกิจจานุเบกษา,ประกาศสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือกและเครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย 2005-12-06 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน หน้า ๒ เล่ม ๑๒๒ ตอนที่ ๒๑ ข, ๑ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๔๘
13. ราชกิจจานุเบกษา,ประกาศสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือกและเครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยิ่งมงกุฎไทย 2007-01-07 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน หน้า ๑๑ เล่ม ๑๒๑ ตอนที่ ๒๓ ข, ๒๔ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๕๔๗
14. ราชกิจจานุเบกษา,แจ้งสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่องพระราชทานแครื่องหมายเปลวระเบิดสำหรับประดับแพรแถบเหรียญชัยสมรภูมิ ฉบับพิเศษ หน้า ๒๑๔ เล่ม ๙๐ ตอนที่ ๑๘๑, ๓ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๑๖
15. ราชกิจจานุเบกษา,แจ้งสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่องพระราชทานเหรียญจักรมาลาและเหรียญจักรพรรดิมาลา ฉบับพิเศษ หน้า ๑๐๔๒ เล่ม ๘๙ ตอนที่ ๒๐๒, ๓๑ ธันวาคม พ.ศ. ๒๕๑๕
16. ราชกิจจานุเบกษา, เรื่อง พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ฝ่ายหน้า กับเหรียญรัตนาภรณ์และพระราชทานยศทหารชั้นนายพลเป็นกรณีพิเศษ, เล่ม ๑๓๖, ตอน ๑๖ ข, ๗ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๖๒, หน้า ๒
17. ประกาศสำนักคณะรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานยศทหาร
18. ประกาศสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานยศทหาร
19. . ชมรมสายสกุลบุนนาค. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2018-11-02. สืบค้นเมื่อ 6 ตุลาคม 2561. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))