หน่วยไทย

หน่วยไทย เป็นหลักในการวัดความยาว น้ำหนัก พื้นที่ ปริมาตร ในประเทศไทย ซึ่งมีการวัดความยาวมาแต่สมัยก่อน ประเทศไทยได้มีการปรับเปลี่ยนมาใช้ หน่วยเอสไอ เป็นมาตรฐานตั้งแต่วันที่ 17 ธันวาคม พ.ศ. 2466 แต่ปัจจุบันยังคงมีการใช้หน่วยไทยในบางหน่วย

ก่อนการใช้การวัดระบบ เอสไอ/ การวัดแบบดั้งเดิมที่ใช้ในประเทศไทยใช้หน่วยวัดที่อ้างอิงกับสัดส่วนของมนุษย์ หน่วยเหล่านี้บางส่วนยังคงใช้งานอยู่ เมื่อกรมแผนที่ทหารเริ่มการสำรวจรังวัดที่ดินในปี พ.ศ. 2439 ผู้อำนวยการภายใต้ทุนวิจัยพื้นฐานของราชสมาคมภูมิศาสตร์แห่งสหราชอาณาจักร (F.R.G.S.), RW Giblin กล่าวว่า "40 เมตร หรือ 4,000 เซนติเมตร นั้นมีขนาดเท่ากับหนึ่งเส้น" ดังนั้นแผนที่ที่ดินทั้งหมดจะถูกรังวัด, วาดและพิมพ์ลงในอัตราส่วน 1: 4,000 ในการวัดขนาดพื้นที่ยังคงใช้หน่วยตารางวา, งาน และไร่

หน่วยของไทยในประวัติศาสตร์และวรรณคดี

หน่วยของไทยมีปรากฏทั้งในประวัติศาสตร์และวรรณคดีดังนี้

พระราชพิธีสิบสองเดือน

พระราชนิพนธ์พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีข้อความต่อไปนี้อยู่ “เสาโคมชัยใช้ไม้ยาว 11 วา” () “เกยสูง 4 ศอก ไม้ยาว 4 ศอก” () “ศิวลึงค์ตั้งอยู่บนฐานที่เรียกว่าโยนิ สูงตั้งแต่ 5 นิ้ว 6 นิ้ว ขึ้นไปจน 2 ศอก เศษ 2 ศอก” (พิธีศิวาราตรี) “ใช้ผ้าลายหกคืบผืน 1 ห้าคืบผืน 1 สี่คืบผืน 1” (พระราชพิธีพืชมงคลและจรดพระนังคัล) จะเห็นว่า หน่วยในหน่วยของไทยมี วา ศอก นิ้ว คืบ

หนังสือ

แปลโดย ดร.ประเสริฐ ณ นคร มีข้อความเช่น “คนจะหลีกช้าง หลีกให้ไกล 30 วา 20 วา ผิช้างดุ ให้หลีกให้ไกล 110 วา 50 วา ผิหลีกม้าให้ไกล 1 วา 2 วา ผิงัวควายดุให้หลีกให้ไกล 3 วา 4 วา 5 วา 6 วา” มีหน่วยวัดเป็น วา

โคลงโลกนิติ

มีหน่วยวัดหลายที่ เช่น “ช้างสารหกศอกไซร้ เสียงา” “ขุนเขาสูงร้อยโยชน์ คณนา” “ภุมราอยู่ไกลสถาน นับโยชน์ ก็ดี” เป็นต้น มีหน่วย ศอก โยชน์

พจนานุกรมศัพท์วรรณคดีไทยสมัยสุโขทัย ไตรภูมิกถา

มีหน่วยวัดเช่น “ต้นกัลปพฤกษ์นั้นโดยสูงได้ 10 วา 2 ศอก โดยกว้างได้ 10 วา” “ชั้นฟ้าอันชื่อว่าดุสิดานั้นขึ้นไปเบื้องบนได้ 2,688,000,000 วา ผิแลจะคลนาด้วยโยชน์ได้ 336,000 โยชน์ จนถึงชั้นฟ้าอันชื่อว่านิมมานรดีนั้น” มีหน่วย วา ศอก โยชน์

พงศาวดาร

มีข้อความ “สร้างพระมหาสถูป ณ เมืองเชียงแสน ซึ่งเรียกว่าวัดต้นแก้ว ก่อฐานพระเจดีย์กว้าง 15 วา สูง 1 เส้น 5 วา” “ได้ฟังคำอธิบายของสมเด็จพระร่วงเจ้าดังนั้น จึงตรัสว่า ข้าแต่สหายเจ้าทั้งสอง ผิดังนั้นเราจะตั้งล่วงแป (ด้านยาว) 1000 วา ล่วงขื่อ (ด้านสกัด) 400 วา เถิด” เป็นต้น มีหน่วย วา เส้น

ดังนั้นตามที่ทราบกัน หน่วยวัดของไทยที่ใช้กันมาแต่เดิมมี ศอก วา คืบ นิ้ว โยชน์ เส้น ความสัมพันธ์ระหว่างหน่วยเหล่านี้ก็คือ 12 นิ้วเป็น 1 คืบ, 2 คืบเป็น 1 ศอก, 4 ศอกเป็น 1 วา, 20 วาเป็น 1 เส้น, และ 400 เส้นเป็น 1 โยชน์

หน่วยของไทยกับต่างประเทศ

นิ้วของไทยก็ไม่เท่ากับ นิ้วของฝรั่งที่บอกว่าเป็นความยาวของข้าวบาร์เลย์ 3 เมล็ดเรียงกัน และก็ไม่เท่ากับ นิ้วมาตรฐานในหน่วยอังกฤษปัจจุบัน แต่นิ้วของไทยนั้นใช้ความยาวเท่ากับ ข้อปลายของนิ้วกลาง ซึ่งนิ้วของแต่ละคนก็ไม่เท่ากันอยู่แล้ว ดังนั้นจะเอามาตรฐานแบบความยาวทางวิทยาศาสตร์ในปัจจุบันไม่ได้ เรื่องความยาวนิ้วที่สัมพันธ์กับเมล็ดข้าวนั้น ใน “สารานุกรมพระพุทธศาสนา” ของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ก็มีกล่าวถึงเช่นกันว่า “7 เม็ดข้าวเป็น 1 นิ้ว” และมีข้อความระบุไว้ว่า “ได้เอาข้าวเหนียวทั้งเปลือกเรียงเทียบนิ้ว ข้าวเหนียวดำโตไป เพียง 6 เมล็ดก็ได้นิ้วหนึ่ง ข้าวเหนียวขาว 7 เมล็ดพอดี แต่เศษของนิ้วแบ่ง 8 สะดวกกว่า” ที่ไม้บรรทัด สเกลเป็นนิ้วก็มีแบ่งเป็น 8 ส่วนด้วย นอกเหนือจากที่มีแบ่งเป็น 10 ส่วนแล้ว และหน่วยของไทยก็มีการใช้ขนาดที่เรียกว่า หุน ซึ่ง 8 เท่ากับ 1 นิ้ว ถ้าพูดว่าท่อน้ำขนาด 4 หุนก็คือท่อขนาดครึ่งนิ้ว หน่วยหุนนี่เข้าใจว่ามาจากหน่วยของจีน

คำที่ตรงกับคำว่านิ้วมีอยู่คำหนึ่งคือ (หมายถึงองคุลีมาล ซึ่งฆ่าคนเอานิ้วมาร้อยเป็นสร้อยคอแขวนไว้) ในนิราศภูเขาทอง ของสุนทรภู่ ก็มีบทที่เกี่ยวกับขนาดความยาวเป็นองคุลีหรือนิ้วอยู่ คือ บทที่ว่า

งิ้วนรกสิบหกองคุลีแหลมดังขวากแซมเสี้ยมแซกแตกไสว

ใครทำชู้คู่ท่านครั้นบรรลัยก็ต้องไปปีนต้นน่าขนพอง”

แสดงว่าหนามงิ้วนั้นยาวมาก ยาว 16 นิ้ว และคงอยู่ติด ๆ กัน เพราะถ้าอยู่ห่าง ๆ กัน คนที่ตกนรกโดนปีนต้นงิ้วคงเหยียบปีนได้สบาย

คำกล่าวของไทยอีกเรื่องหนึ่งเกี่ยวกับขนาดก็มีว่า ร่างกายของคนเรานั้น กว้างศอก ยาววา หนาคืบ

หน่วยขนาดยาวมากของไทย

สำหรับหน่วยที่ยาวเกินวาของไทยมีคำว่า เส้น กับ โยชน์ นั้น คำว่าโยชน์นี้เป็นขนาดความยาวที่มาก ๆ ของไทย เคยถูกนำไปใช้เวลาแปลชื่อเรื่อง 20,000 leagues under the sea ของจูลส์ เวิร์น ไทยโบราณที่ใช้กันก็คงมีแค่ เส้น กับ โยชน์ แต่ในหนังสือ สารานุกรมพระพุทธศาสนา ของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ยังกล่าวถึงหน่วยอื่นอีก คือ

25 วาเป็น 1 อสุภะ 80 อสุภะ เป็น 1 คาวุต 4 คาวุต เป็น 1 โยชน์

และ 4 ศอกเป็น 1 ธนู 500 ธนูเป็น 1 4 โกสะเป็น 1 คาวุต 4 คาวุตเป็น 1 โยชน์

หน่วยขนาดที่เล็กของไทย

ขนาดที่เล็กกว่า นิ้ว มีการรับรู้กันว่ามีขนาดที่เรียกว่า กระเบียด โดย 4 เป็น 1 นิ้ว บางแห่งมีคำ อนุกระเบียด คือ 2 อนุกระเบียดเป็น 1 กระเบียด

ไม่มีหน่วยที่เล็กกว่านี้อีกมีแต่คำเล็ก ๆ ที่ไม่ใช่หน่วย เช่น ธุลี (ละออง, ฝุ่น) อนุภาค (ชิ้นหรือส่วนขนาดเล็กมาก, ในทางวิทยาศาสตร์มักใช้เรียกส่วนที่มีขนาดเล็กกว่าอะตอม เช่น อนุภาคแอลฟา อนุภาคบีตา ภาษาอังกฤษใช้ว่า particle) อณู (ส่วนของสารที่ประกอบด้วยปรมาณู) และมีคำ ซึ่งมีความสัมพันธ์ที่น่าสนใจแต่ไม่ทราบที่มาว่า 36 ปรมาณู เป็น 1 อณู

และมีหน่วยระยะห่างที่ใกล้มาก ๆ คือ ห่างกันแค่เส้นยาแดงผ่าแปด ซึ่งในพจนานุกรมบอกว่าเป็นสำนวนภาษาพูด หมายถึงห่างกันนิดเดียว และ สำนวน เส้นยาแดงผ่าแปด หมายถึง เฉียดฉิว ซึ่งคำว่า ยาแดง ในที่นี้ คงหมายถึงยาสูบชนิดหนึ่งของจีน เส้นแดง ซึ่งเป็นเส้นขนาดเล็ก ๆ อยู่แล้ว เอามาผ่าแปดส่วนอีก ขนาดก็ยิ่งเล็กลงไป บางทีก็ใช้คำว่า เส้นผมผ่าแปด

รายชื่อหน่วย

ชื่อ	ย่อ	ความหมายในภาษาอังกฤษ	การเปรียบเทียบ	เทียบมาตราเมตริก
ความยาว
		Quarter of a finger	-	0.5208 เซนติเมตร
นิ้ว		Siamese inch	4 กระเบียด	2.5 เซนติเมตร
คืบ	ค.		10 นิ้ว,12 นิ้ว	25 เซนติเมตร
ศอก	ศ.	คิวบิต	2 คืบ	50 เซนติเมตร
วา	ว.	ฟาธอม (สุดแขนซ้ายขวา)	4 ศอก	2 เมตร
เส้น	ส.		20 วา	40 เมตร
โยชน์			400 เส้น	16 กิโลเมตร
พื้นที่
ตารางวา	ว.^๒			4 ตารางเมตร
งาน	ง.		100 ตารางวา	400 ตารางเมตร
ไร่	ร.		4 งาน	1,600 ตารางเมตร (16 เอเคอร์)
ความจุ
หยิบมือ		Pinch		7.8125 มล.
กำมือ		Grain held in an enclosed hand	4 หยิบมือ	31.25 มล.
ฟายมือ		Grain held in the palm	4 กำมือ	125 มล.
จังออน/กอบ			8 กำมือ	0.25 ลิตร
แล่ง			2 จังออน	0.5 ลิตร
ทะนาน		Coconut shell used for measuring	8 ฟายมือ	1ลิตร
ถัง		Bucket	20 ทะนาน	20 ลิตร
สัด		Measuring basket	25 ทะนาน,20 ทะนาน	25 ลิตร
กระชุก			5 สัด	125 ลิตร
ตะลอง			4 กระชุก	500 ลิตร
เกวียน		Cartload ( )	100 ถัง, 4 ตะลอง	2,000 ลิตร
ทะนานหลวง	ท.			1 ลิตร
สัดหลวง	ส.		20 ทะนานหลวง	20 ลิตร
บั้นหลวง	บ.		50 สัดหลวง	1,000 ลิตร
เกวียนหลวง	กว.		2 บั้นหลวง	2,000 ลิตร
น้ำหนัก
กล่อม			2 เมล็ดข้าว	117.1815 มก.
กล่ำ			2 กล่อม	234.75 มก.
ไพ			2 กล่ำ	468.75 มก.
เฟื้อง			4 ไพ	1.875 กรัม
สลึง			2 เฟื้อง	3.75 กรัม
บาท			4 สลึง	15 กรัม
ตำลึง		兩/Tael	4 บาท	60 กรัม
ชั่ง		斤/Catty	20 ตำลึง	1,200 กรัม
หาบ		擔/Picul	50 ชั่ง	60 กิโลกรัม
หาบหลวง	ห.		100 ชั่งหลวง	60 กิโลกรัม
ชั่งหลวง	ช.			600 กรัม
กะรัตหลวง	กร.			0.2 กรัม

อ้างอิง

1. Minutes of the 7th General Conference on Weights and Measures, 1927, page 69
2. "Measurements in Thailand". ThaiLawOnline. Isaan Lawyers. สืบค้นเมื่อ 16 January 2015.
3. Giblin, R. W. (2008) [1908]. "Royal Survey Work". ใน Wright, Arnold; Breakspear, Oliver T (บ.ก.). Twentieth century impressions of Siam (PDF). London, etc.: Lloyds Greater Britain Publishing Company. p. 126. สืบค้นเมื่อ 28 January 2012. All cadastral plans are plotted, drawn, and printed to a scale of 1 to 4,000....
4. พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, “พระราชพิธีสิบสองเดือน”, พิมพ์ครั้งที่ 18, สำนักพิมพ์บรรณาคาร, พ.ศ. 2542
5. ประเสริฐ ณ นคร, “มังรายศาสตร์”, โรงพิมพ์พระจันทร์, พ.ศ. 2516
6. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเดชาดิศร, “โคลงโลกนิติ”, พิมพ์ครั้งที่ 10, บริษัทเรือนปัญญา จำกัด, พ.ศ. 2545
7. ราชบัณฑิตยสถาน, “พจนานุกรมศัพท์วรรณคดีไทยสมัยสุโขทัย ไตรภูมิกถา”, ราชบัณฑิตยสถาน, พ.ศ. 2544
8. พระยาประชากิจกรจักร์ (แช่ม บุนนาค) , “พงศาวดารโยนก”, พิมพ์ครั้งที่ 7, สำนักพิมพ์คลังวิทยา, พ.ศ. 2516
9. ราชบัณฑิตยสถาน, “พจนานุกรมไทยฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2542” , นานมีบุ๊คส์พับลิเคชันส์, พ.ศ. 2546
10. สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส, “สารานุกรมพระพุทธศาสนา”, พิมพ์ครั้งที่ 2, มหามกุฏราชวิทยาลัย, พ.ศ. 2539
11. สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ, “ชีวิตและงานของสุนทรภู่”, พิมพ์ครั้งที่ 10, สำนักพิมพ์เสริมวิทย์บรรณาคาร, พ.ศ. 2518
12. https://onestopservice.ditp.go.th/download/file/2dit.pdf
13. "Krabiat (กระเบียด, Quarter Of A Finger) Conversion Chart". convert-me.com. สืบค้นเมื่อ 8 July 2017.
14. Great Britain. Foreign Office (1847). "1". Treaty of Commerce and Navigation with The United States. British and Foreign State Papers 1833-1834. Vol. 22. London: James Ridgway and sons, Piccadilly. p. 592. สืบค้นเมื่อ 26 January 2020. ...said fathom being computed to contain 78 English or American inches, corresponding to 96 Siamese inches....
15. ราชบัณฑิตยสถาน (2546), , กรุงเทพฯ: นานมีบุ๊กส์พับลิเคชันส์, ISBN , คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2012-01-03
16. https://dictionary.orst.go.th/
17. So Sethaputra, สอ เสถบุตร (1999). New Model Thai-English Dictionary. Bangkok: ไทยวัฒนาพานิช : Thai Watthanā Phānit. p. 239. ISBN . โยชน์ n. an old unit of distance, equivalent to about 16 kilometers ใด้ทะเลสองหมื่นโยชน์ n. Jules Verne's"Twenty-thousand Leagues under the Sea"
18. So Sethaputra, สอ เสถบุตร (1997). New Model English-Thai Dictionary. Bangkok: ไทยวัฒนาพานิช : Thai Watthanā Phānit. p. 327. ISBN . league n. หน่วยวัดระยะทาง = สามไมล์หรือ ๑๒๐ เส้น
19. http://legacy.orst.go.th/?knowledges=สัด-๒๘-พฤษภาคม-๒๕๖๒ การที่ ๑ สัด ลดจาก ๒๕ ทะนาน เป็น ๒๐ ทะนาน เพราะในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีฝรั่งเข้ามาตั้งโรงสีไฟ มีการกำหนดมาตราตวงขึ้นใหม่ สัดซึ่งเคยเป็นหน่วยตวงข้าวเปลือก เปลี่ยนมาใช้เป็นหน่วยตวงข้าวสาร และกำหนดใหม่ว่า ๑ สัดเท่ากับ ๒๐ ทะนานเท่านั้น
20. https://dictionary.orst.go.th/
21. https://dictionary.orst.go.th/
22. https://dictionary.orst.go.th/
23. https://www.baanjomyut.com/library/knowledge_of_encyclopedias/182.html

ดูเพิ่ม

• หน่วยความยาว