บทความน ย งต องการเพ มแหล งอ างอ งเพ อพ ส จน ความถ กต องค ณสามารถพ ฒนาบทความน ได โดยเพ มแหล งอ างอ งตามสมควร เน อหาท ขาด

สี่แผ่นดิน เป็นนวนิยายของหม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช นายกรัฐมนตรีคนที่ 13 ของประเทศไทย และ ศิลปินแห่งชาติ สาขาวรรณศิลป์ ประจำปีพุทธศักราช 2528 เนื้อหาอิงประวัติศาสตร์ไทยในช่วงรัชกาลที่ 5 ถึงรัชกาลที่ 8 สี่แผ่นดินถูกจัดให้เป็นหนึ่งในหนังสือดี 100 เล่มที่คนไทยควรอ่าน โดยวิทยากร เชียงกูล และคณะ นอกจากนี้ ในสารานุกรมบริแทนนิการะบุว่า สี่แผ่นดินอาจเป็นนวนิยายไทยที่ขายดีที่สุดตลอดกาล

สี่แผ่นดิน
หน้าปกชุดหนังสือสี่แผ่นดิน ฉบับตีพิมพ์ครั้งที่ 16 ปี 2557
ผู้ประพันธ์	หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช
ประเทศ	ไทย
ภาษา	ไทย
ประเภท	อิงประวัติศาสตร์
ฉากท้องเรื่อง	ประเทศสยาม/ไทย
สำนักพิมพ์	ชัยฤทธิ์ (พิมพ์ครั้งแรก)
วันที่พิมพ์	พ.ศ. 2496–97 (พิมพ์ครั้งแรก)
ชนิดสื่อ	สิ่งพิมพ์
ISBN
เลขทศนิยมดิวอี	ค6ส

สี่แผ่นดิน แรกเริ่มถูกเขียนเป็นตอน ๆ ลงหนังสือพิมพ์สยามรัฐ รายวันระหว่างปี 2494–95 ติดต่อกันเป็นเวลาปีเศษ ต่อมาได้รวบรวมพิมพ์เป็นเล่มขึ้นครั้งแรกในปี พ.ศ. 2496 จัดเป็นหนึ่งในหนังสือดี 100 เล่มที่คนไทยควรอ่าน ประเภทบันเทิงคดี ต่อมามีการดัดแปลงเป็นละครโทรทัศน์ ละครเวทีและละครวิทยุหลายครั้ง

เนื้อหาพรรณนาครอบครัวหนึ่งที่อาศัยอยู่ในรัชสมัยของพระมหากษัตริย์ 4 พระองค์ เริ่มจากสิ้นรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวในปี พ.ศ. 2453 จนถึงการสวรรคตของพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดลในปี 2489 ตัวละครเอก ชื่อ "พลอย" เป็นหญิงในตระกูลขุนนางเก่าที่มีชีวิตอยู่แต่ในรั้ววัง และใกล้ชิดกับราชสำนัก ต่อมาออกมานอกวังแต่งงานกับ "เปรม" หลังการปฏิวัติสยาม พ.ศ. 2475 ค่านิยมแบบเก่าของพลอยถูกกระทบกระเทือน และเกิดความขัดแย้งทางการเมืองในบรรดาบุตรธิดาสามคน ต่อมารัฐบาลออกกฎหมายปรับเปลี่ยนวิถีชีวิตให้เป็นแบบตะวันตก ในช่วงสงครามบ้านถูกระเบิดต้องย้ายกลับไปอยู่บ้านเกิด พลอยป่วยหนักเมื่อทราบว่าบุตรชายเสียชีวิต จนเสียชีวิตตามไปพร้อมกับรัชกาลที่ 8 นวนิยายเรื่องนี้ถือว่ามีอิทธิพลในการสร้างภาพลักษณ์เชิงบวกแก่สถาบันพระมหากษัตริย์

หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช ให้สัมภาษณ์กองบรรณาธิการนิตยสารถนนหนังสือ ฉบับวันที่ 1 กรกฎาคม 2528 เรื่องลักษณะของตัวละครว่า "แม่พลอยเป็นคนเชยมากนะครับ เป็นคนอยู่ในกรอบ ใจดี ถูกจับคลุมถุงชนแต่งงานก็หลงรักคุณเปรมได้ ตามคติโบราณนั้นไม่เป็นไรหรอก แต่งไปก่อนแล้วรักกันเองทีหลัง แม่พลอยเป็นอย่างนั้นทุกอย่าง ที่นี้คนอ่านคนไทย ปลื้มอกปลื้มใจ เห็นแม่พลอยเป็นคนประเสริฐเลิศลอย ก็เพราะคนไทยก็เป็นคนแบบนั้น สี่แผ่นดินถึงได้ดัง"

นวนิยายนี้มุ่งสร้างภาพถวิลหาอดีตและสังคมที่เสื่อมลงหลังการปฏิวัติสยาม พ.ศ. 2475 โดยนางเอกมีชีวิตสวยงามในระบอบเก่า แต่ชีวิตเผชิญความพลัดพรากและความโศกเศร้าหลังจากการปฏิวัติ และปิดเรื่องด้วยนางเอกเสียชีวิต

เนื้อเรื่อง

แผ่นดินที่ 1: รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

พลอยเกิดในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว บิดาของ พลอย ชื่อ พระยาพิพิธ ฯ มารดา ชื่อ แช่ม เป็นเอกภรรยาของพระยาพิพิธ ฯ แต่ไม่ใช่ฐานะคุณหญิง เพราะคุณหญิงท่าน ชื่อ เอื้อม เป็นคนอัมพวา ได้กลับไปอยู่บ้านเดิมของท่านเสียตั้งแต่ก่อนพลอยเกิด เหลืออยู่แต่บุตรของคุณหญิง 3 คน อยู่ในบ้าน คือ คุณอุ่น พี่สาวใหญ่ อายุ 19 ปี คุณชิดพี่ชายคนรอง อายุ 16ปี คุณเชย พี่สาวคนเล็กแต่แก่กว่าพลอย 2 ปี พลอยมีพี่ชายร่วมมารดาหนึ่งคน ชื่อ เพิ่ม อายุ 12 ปี และมีน้องสาวคนละมารดาซึ่งเกิดจากแวว ภรรยาคนรองจาก แม่แช่ม ชื่อ หวาน อายุ 8 ปี ในบรรดาพี่น้องร่วมบิดา พลอยจะคุ้นเคยกับคุณเชยเป็นพิเศษ เพราะอายุรุ่นราวคราวเดียวกัน ส่วนคุณอุ่นพี่สาวใหญ่นั้น พลอยเห็นว่าเป็นผู้ที่น่าเกรงขาม เพราะเธออยู่บนตึกร่วมกับเจ้าคุณพ่อ ซึ่งเจ้าคุณพ่อก็ไว้วางใจว่าเป็นลูกสาวใหญ่ จึงให้ถือกุญแจแต่ผู้เดียว และจัดการกับการจับจ่ายใช้สอยทุกอย่างภายในบ้าน ส่วนคุณชิดและพ่อเพิ่ม พลอยเกือบจะไม่รู้จักเสียเลยเพราะคุณชิดไม่ค่อยอยู่บ้าน และพ่อเพิ่มนั้นดูจะสวามิภักดิ์คุณชิดมากกว่าพี่น้องคนอื่น ซึ่งพ่อเพิ่มต้องแอบไปมาหาสู่มิให้แม่แช่มเห็นเพราะถ้าแม่แช่มรู้ทีไรเป็นเฆี่ยนทุกที ส่วนหวานน้องคนละแม่ยังเด็กเกินไปที่พลอยจะให้ความสนใจเจ้าคุณพ่อได้ปลูกเรือนหลังหนึ่งให้แม่แช่มกับลูก ๆ อยู่ใกล้กับตัวตึกในบริเวณบ้าน มีบ่าวซึ่งแม่แช่มช่วยมาไว้ใช้ทำงานบ้านต่าง ๆ ชื่อ นางพิศ

ตั้งแต่พลอยจำความได้จนถึงอายุ 10 ขวบ พลอยมีความรู้สึกว่า แม่และคุณอุ่นมีเรื่องตึง ๆ กันอยู่เสมอ ซึ่งก่อนที่แม่พลอยจะออกจากบ้าน พลอยสังเกตเห็นว่ามีความตึงเครียดระหว่างแม่และคุณอุ่นมากกว่าปกติ จนกระทั่งคืนหนึ่งแม่ได้เข้ามาปลุกพลอยแล้วบอกว่าจะเอาพลอยไปถวายตัวกับเสด็จ ส่วนพ่อเพิ่มเจ้าคุณพ่อไม่ยอมให้เอาไป คืนนั้นแม่เก็บของอยู่กับนางพิศทั้งคืน พอรุ่งสางแม่ให้นางพิศขนของไปไว้ที่ศาลาท่าน้ำ และให้พลอยไปกราบลาเจ้าคุณพ่อ เมื่อพลอยลาเจ้าคุณพ่อเสร็จแล้วก็เดินมาที่ศาลาท่าน้ำ เพื่อลงเรือโดยมีพ่อเพิ่มนั่งร้องไห้อยู่ที่ศาลาท่าน้ำ พอเรือแล่นออกไป พลอยก็รู้สึกตื่นตาตื่นใจกับสิ่งต่าง ๆ ที่เห็น จนกระทั่งมาถึงที่ท่าพระ แม่แช่มก็พาพลอยขึ้นจากเรือแล้วเดินเลาะกำแพงวังไปสักครู่หนึ่งก็เลี้ยวเข้าประตูชั้นนอก พลอยนั้นตื่นตาตื่นใจยิ่งขึ้น เพราะภายในบริเวณวังนั้นเต็มไปด้วยตึกใหญ่โตมหึมา ผู้คนยักเยียดเบียดเสียดกันตลอด แล้วเดินเลาะกำแพงวังไปจนของที่วางขายก็มีมากมาย พอมาถึงกำแพงสูงทึบอีกชั้นหนึ่ง จะมีประตูบานใหญ่เปิดกว้างอยู่ คนที่เดินเข้าออกประตูล้วนเป็นผู้หญิงทั้งสิ้น แม่แช่มเดินข้ามธรณีประตูเข้าไปข้างในแล้ว แต่พลอยเดินข้ามธรณีประตูด้วยความพะว้าพะวัง จึงทำให้เท้าที่ก้าวออกไปยืนอยู่บนธรณีประตู พลอยตกใจมากวิ่งร้องไห้ไปหาแม่แช่ม แม่แช่มจึงพาพลอยไปกราบที่ธรณีประตูเสียก็หมดเรื่องพลอยได้รู้มาทีหลังว่า หญิงที่ทำหน้าที่เฝ้าประตูวังและดูแลความสงบเรียบร้อยในวังนั้น ชาววังทั่วไปเรียกกันว่า "โขลน"

แม่แช่มพาพลอยเดินไปเรื่อย ๆ ผ่านที่ต่าง ๆ มากมาย ในที่สุดก็มาถึงตำหนักของเสด็จ แม่จะพาพลอยไปหาคุณสายก่อน ซึ่งเป็นข้าหลวงก้นตำหนักของเสด็จคุณสายเป็นข้าหลวงตั้งแต่เสด็จท่านยังทรงพระเยาว์ เสด็จจึงมอบให้คุณสายช่วยดูแลกิจการส่วนพระองค์ทุกอย่าง และดูแลว่ากล่าวข้าหลวงทุกคนในตำหนัก เมื่อพลอยได้พบกับคุณสายแล้ว พลอยก็รู้สึกว่าคุณสายเป็นคนใจดีมาก ไม่ถือตัวว่าเป็นคนโปรดของเสด็จ และยังคอยช่วยเหลือข้าหลวงตำหนักเดียวกันเสมอ คุณสายหาข้าวหาปลาให้แม่แช่มกับพลอยกิน แล้วคุณสายก็จัดการเย็บกระทงดอกไม้เพื่อให้พลอยนำไปถวายตัวกับเสด็จ เมื่อพลอยถวายตัวกับเสด็จเสร็จแล้ว คุณสายก็แนะนำให้พลอยรู้จักกับช้อย ซึ่งเป็นหลานของคุณสาย ช้อยอายุรุ่นราวคราวเดียวกันกับพลอย ช้อยเป็นลูกของพี่ชายของคุณสาย ชื่อ นพ มียศเป็นคุณหลวง แม่ของช้อย ชื่อ ชั้น ช้อยมีพี่ชายอยู่หนึ่งคน ชื่อ เนื่อง ช้อยนั้นเป็นเด็กที่ซุกซนและมีเพื่อนฝูงมาก พลอยจึงเข้ากับช้อยได้ดีทีเดียว พลอยอยู่ในวังได้หลายวันแล้ว ก็ได้รับความรู้ใหม่ ๆ ได้เห็นของใหม่ ๆ อย่างไม่มีที่สิ้นสุด

คุณสายให้พลอยเรียนหนังสือพร้อมกับช้อย ชื่อ มูลบทบรรพกิจ และคุณสายก็ได้สอนทำสิ่งต่าง ๆ ให้เสมอ เช่น การเจี่ยนหมากจีบพลูยาว ใส่เชี่ยนหมากเสวยของเสด็จ ตลอดจนดูแลเครื่องทรงต่าง ๆ ตอนกลางคืน คุณสายให้พลอยไปถวายงานพัดเสด็จตามปกติตอนกลางวันเป็นเวลาว่าง นอกจากคุณสายจะมีอะไรมาให้ทำเป็นพิเศษหรืออารมณ์ไม่ดี ซึ่งตอนกลางวันเป็นเวลาที่พลอยจะได้ติดตามช้อยออกไปเที่ยวนอกตำหนักไปหาเพื่อนฝูงหรือวิ่งเล่น ช้อยช่วยทำให้พลอยคลายเหงาและช่วยชักนำสิ่งที่น่าสนใจต่าง ๆ มาให้พบเห็นหรือได้รู้จักอยู่เสมอ ในที่สุดวันที่พลอยเฝ้าคอยด้วยความประหวั่นใจก็มาถึง เมื่อแม่แช่มจะออกจากวังและได้ทูลลาเสด็จแล้ว พลอยเสียใจอย่างมาก แต่เสด็จก็ทรงเมตตาพลอย ฝากให้คุณสายช่วยดูแลพลอย นอกจากนี้ยังมีช้อยที่คอยอยู่เป็นเพื่อนพลอย ทำให้พลอยรู้สึกดีขึ้น ในวันหนึ่งช้อยได้ชวนพลอยออกไปหาพ่อและพี่ชายของช้อย ซึ่งจะมาเยี่ยมทุกวันพระกลางเดือน ทำให้พลอยรู้สึกรักและผูกพันกับครอบครัวของช้อยไปโดยไม่รู้ตัว วันหนึ่งแม่แช่มได้มาเยี่ยมพลอยถึงในวังพร้อมกับของฝากมากมาย แม่บอกว่าแม่กำลังทำการค้าขายอยู่ที่ฉะเชิงเทรากับญาติห่าง ๆ ชื่อ ฉิม และต่อมาพลอย ก็รู้มาว่า แม่แช่มได้แต่งงานกับพ่อฉิมแล้ว ซึ่งแม่ก็ได้ตั้งท้องแล้ว คุณสายได้พาพลอยไปหาเจ้าคุณพ่อ เพื่อคุยเรื่องงานโกนจุกของพลอยที่เสด็จทรงเมตตาโกนจุกประทานให้ ซึ่งเจ้าคุณพ่อก็ไม่ได้ขัดข้องงานโกนจุกนั้นจะจัดขึ้นที่บ้านของช้อย และทั้งพลอยและช้อยก็ได้โกนจุกพร้อมกัน เจ้าคุณพ่อของพลอยก็มาร่วมงานนี้ด้วย งานโกนจุกนั้นผ่านไปได้ด้วยดี

เมื่อคุณสาย พลอย และช้อย เดินทางกลับจากบ้านช้อยมาถึงตำหนักของเสด็จ เสด็จก็มีรับสั่งให้คุณสายขึ้นไปเฝ้าบนตำหนักทันที เสด็จจึงบอกเรื่องที่แม่แช่มตายแล้วที่ฉะเชิงเทรา และมอบภาระให้คุณสายเป็นผู้บอกพลอยให้ทราบ ห้าปีให้หลังจากวันที่แม่แช่มตาย พลอยก็ยังอยู่ที่ตำหนักของเสด็จ พลอยอายุได้ 16 ปีเศษแล้ว นับว่าเป็นสาวเต็มตัว และถ้าใครเห็นก็ต้องชมว่า สวยเกินที่คาดไว้ ส่วนช้อยเมื่อเป็นสาวแล้วก็ไม่ได้ทำให้นิสัยของช้อยเปลี่ยนไปได้เลย ช้อยยังคงเป็นคนสนุกสนานร่าเริง และมีความคิดเป็นของตนเองอย่างแต่ก่อน ซึ่งทั้งพลอยและช้อยได้สละความเป็นเด็กย่างเข้าสู่ความเป็นผู้ใหญ่อย่างสมบูรณ์

การที่พลอยสนิทสนมกับช้อย ทำให้พลอยนั้นสนิทกับครอบครัวของช้อยด้วย พี่เนื่องซึ่งเป็นพี่ชายของช้อยได้หลงรักพลอยเข้า จึงทำให้พี่เนื่องมักจะตามพ่อนพมาเยี่ยมช้อยกับพลอย เมื่อพี่เนื่องเรียนทหารจบ พี่เนื่องจึงเปิดเผยความรู้สึกที่มีกับพลอยทำให้พลอยเขินอายไม่กล้าที่จะเจอหน้าพี่เนื่องอีก พลอยหลบหน้าพี่เนื่องอยู่พักใหญ่ จนกระทั่งพี่เนื่องถูกส่งตัวไปรับราชการที่นครสวรรค์ ทำให้พลอยยอมออกมาพบพี่เนื่องเพื่อร่ำลา พลอยจึงเตรียมผ้าแพรเพลาะที่พลอยเคยห่มนอนให้พี่เนื่อง ซึ่งพี่เนื่องได้ให้สัญญากับพลอยว่าจะกลับมาแต่งงานกับพลอย

นอกจากครอบครัวของช้อยแล้ว ญาติของพลอยที่ยังติดต่อกับพลอยอยู่ก็คือพ่อเพิ่ม ซึ่งตอนนี้ได้รับราชการอยู่ที่กรมพระคลัง หอรัษฎากรพิพัฒน์ และคุณเชยซึ่งหลังจากที่พี่เนื่องไปนครสวรรค์ได้ไม่กี่วัน คุณเชยก็แวะมาเยี่ยมพลอยที่วัง ซึ่งขณะนั้นในพระบรมมหาราชวังก็จัดให้มีงานขึ้นที่สวนศิวาลัยพอดี ซึ่งงานนี้ได้จัดขึ้นอย่างยิ่งใหญ่ เพราะพระเจ้าอยู่หัวเสด็จกลับจากประพาสยุโรป การจัดงานจึงเป็นไปตามแบบฝรั่ง พลอยจึงพาคุณเชยไปเที่ยวงานที่สวนศิวาลัย และในงานนี้เองทำให้พลอยได้พบกับ คุณเปรม ซึ่งคุณเปรมก็แอบมองพลอยตลอดเวลาจนทำให้พลอยรู้สึกไม่พอใจ หลังจากวันนั้นคุณเปรมก็ได้สืบเรื่องราวของพลอย จนรู้ว่าพลอยเป็นลูกสาวของพระยาพิพิธฯ มีพี่ชายก็คือ พ่อเพิ่ม

คุณเปรมได้ทำความรู้จักกับพ่อเพิ่มจนกลายเป็นเพื่อนกัน ซึ่งพ่อเพิ่มพยายามจะแนะนำคุณเปรมให้กับพลอย แต่พลอยปฏิเสธและไม่สนใจ จนกระทั่งวันหนึ่ง พลอยได้รับข่าวของพี่เนื่องมาว่า พี่เนื่องกำลังจะแต่งงานกับสมบุญ ลูกสาวแม่ค้าขายข้าวแกง พลอยรู้สึกเสียใจมาก แต่ก็สามารถทำใจได้ คุณเปรมได้พ่อเพิ่มช่วยเป็นพ่อสื่อให้ แต่พลอยก็ยังไม่สนใจคุณเปรม คุณเปรมจึงเข้าหาทางผู้ใหญ่ โดยให้พ่อเพิ่มพาไปเที่ยวที่บ้าน จึงได้พบกับพระยาพิพิธฯเจ้าคุณพ่อของพลอย และได้พูดคุยกันอย่างถูกคอ หลังจากนั้นไม่นานคุณอานุ้ยซึ่งเป็นญาติผู้ใหญ่ของคุณเปรมก็ได้มาทาบทามสู่ขอพลอยจากเจ้าคุณพ่อ ซึ่งท่านก็ไม่ได้ปฏิเสธคุณเปรม และนำเรื่องมาปรึกษากับคุณสายให้คุณสายไปทูลถามเสด็จ เสด็จก็ทรงอนุญาต แต่พลอยนั้นกลับปฏิเสธการแต่งงาน เพราะไม่รู้ว่าควรจะทำอย่างไรดี พลอยจึงนำเรื่องนี้ไปปรึกษาช้อย ซึ่งช้อยนั้นอยากให้พลอยแต่งงานตามที่ผู้ใหญ่ต้องการ เพราะช้อยเห็นว่าคุณเปรมนั้นรักพลอยจริง ๆ และอีกอย่างก็เพื่อให้พี่เนื่องรู้ว่า พลอยก็ไม่ใช่คนสิ้นไร้ไม้ตอกด้วยเหตุผลทั้งหมดนี้ จึงทำให้พลอยตัดสินใจยอมแต่งงานกับคุณเปรมตามที่ผู้ใหญ่ต้องการ

เมื่อพลอยแต่งงานกับคุณเปรมแล้ว ก็ได้ย้ายมาอยู่ที่บ้านคลองพ่อยมซึ่ง เป็นบ้านของคุณเปรม วันหนึ่งคุณเปรมพาพลอยไปพบกับตาอ้น ซึ่งเป็นลูกชายของคุณเปรมที่เกิดกับบ่าวในบ้านพลอยไม่ได้คิดโกรธคุณเปรมเลย และยังกลับนึกรักและเอ็นดูตาอ้น พลอยจึงขอคุณเปรมรับตาอ้นเป็นลูกของตน พลอยได้เลี้ยงดูตาอ้นเสมือนลูกของพลอยคนหนึ่ง หลังจากนั้นไม่นานพลอยก็ตั้งท้องตาอั้น ซึ่งเป็นผู้ชายและเป็นลูกคนแรกของพลอย แต่หลังจากพลอยคลอดตาอั้นได้ไม่นาน เจ้าคุณพ่อก็ตาย

เมื่อสิ้นเจ้าคุณพ่อแล้ว คุณเชยก็ทนอยู่กับคุณอุ่นที่บ้านคลองบางหลวงไม่ได้ จึงตัดสินใจหนีตามหลวงโอสถไป ทำให้พลอยรู้สึกไม่สบายใจเลย เพราะเป็นห่วงคุณเชยเมื่อเสร็จงานศพของเจ้าคุณพ่อแล้ว พลอยจึงพาตาอั้นเข้าวังเพื่อไปถวายตัวต่อเสด็จ และขอประทานชื่อ เสด็จนั้นทรงตั้งชื่อให้ตาอั้นว่า ประพันธ์ พลอยจึงตั้งชื่อให้ตาอ้นว่า ประพนธ์

พอตาอั้นอายุได้ขวบกว่า ๆ พลอยก็ตั้งท้องลูกคนที่สอง แต่ช่วงที่พลอยตั้งท้องลูกคนที่สองอยู่นั้น พระเจ้าอยู่หัวก็ประชวรและเสด็จสวรรคตในเวลาต่อมา

แผ่นดินที่ 2: รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว

ห้าปีต่อมา เมื่อตาอ้นอายุได้ 7 ขวบ ตาอั้นอายุได้ 5 ขวบ และตาอ๊อดลูกชายคนที่สองของพลอยอายุได้ 3 ขวบ พลอยก็คลอดลูกคนที่สาม เป็นผู้หญิงและตั้งชื่อว่า ประไพ ในช่วงนั้นก็มีเหตุการสำคัญคือสงครามโลกครั้งที่ 1 แต่ตัวพลอยเองก็ไม่ได้รู้เรื่องอะไรมาก นอกจากที่ว่าเป็นเรื่อง “ฝรั่งรบกัน” ที่ทำให้ข้าวของแพง

หลังจากนั้นวันหนึ่ง คุณอุ่นซึ่งไม่ได้ติดต่อกันตั้งแต่พ่อของพลอยเสียก็มีขอความช่วยเหลือ พลอยจึงรับปากช่วยเหลืออีกทั้งเสนอให้คุณอุ่นย้ายมาอยู่ด้วยกันทำให้คุณอุ่นซึ้งในน้ำใจและความไม่อาฆาตพยาบาทของพลอยมากจนถึงกับร้องไห้

สองปีต่อมาคุณเปรมก็ส่งอั้นและอ๊อดไปเรียนนอก ส่วนอ้นอยากเรียนทหารจึงไปเรียนโรงเรียนทหาร จากนั้นพลอยก็ได้แต่นั่งคอยที่จะรับจดหมายจากลูก ๆ ในช่วงรัชกาลใหม่นี้พลอยก็ได้สังเกตเห็นความเปลี่ยนแปลงหลาย ๆ อย่าง คุณเปรมนั้นแต่งตัวพิธีพิถันกว่าที่เคยในรัชกาลก่อน และมาวันหนึ่งก็ได้มาบอกให้พลอยไว้ผมยาว เพราะในหลวงท่านโปรด และต่อมาก็บอกให้แม่พลอยนุ่งผ้าซิ่นแทนผ้าโจงกระเบน ทำให้พลอยไม่กล้าออกจากบ้านอยู่นาน

จากนั้นไม่กี่ปี ตาอั้นก็เรียนจบ และกำลังจะกลับมาบ้าน ส่วนตาอ้นนั้นออกเป็นทหารต้องไปประจำหัวเมืองต่างจังหวัด แต่พลอยก็ต้องตกใจเมื่อตาอั้นกลับมาจริง ๆ พร้อมกันภรรยาแหม่มชื่อ ลูซิลล์

หลังจากนั้นในหลวงก็ประชวรอยู่ไม่นาน และเสด็จสวรรคตในที่สุด

แผ่นดินที่ 3: รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว

หลังจากรัชกาลที่ 6 เสด็จสวรรคต คุณเปรมก็ล้มป่วยอยู่หลายวัน และความสนใจต่อสิ่งต่าง ๆ ความกระหายที่เป็นแรงผลักดันของชีวิตก็ลดน้อยลง จนพลอยต้องเปลี่ยนมาเป็นฝ่ายชักชวนให้คุณเปรมสนใจสิ่งต่าง ๆ ผ่านไปไม่นาน ตาอ๊อดก็เรียนจบกลับมาเมืองไทย และไม่นานคุณเปรมก็ออกจากราชการ หลังจากนั้นก็เป็นคนหงุดหงิดง่าย สิ่งที่คุณเปรมพอจะสนใจอยู่อย่างเดียวก็คือการขี่ม้า และมาวันหนึ่งคุณเปรมก็ตกม้าและเสียชีวิตลง

ตั้งแต่ที่ตาอั้นกลับมาก็มีความคิดอย่างหนึ่งที่ทำให้แม่พลอยตกใจ ซึ่งก็คือความคิดเกี่ยวกับบ้านเมืองของตาอั้น ซึ่งก็คือความคิดเสรีนิยมและเกี่ยวกับการปกครองแบบประชาธิปไตยที่ได้ไปเรียนรู้ตอนไปเรียนเมืองนอก ในช่วงนั้นผู้คนก็ต่างพูดกันเรื่องเกี่ยวกับคำทำนายที่ว่าพระมหากษัตริย์จะสิ้นพระราชอำนาจ หลังจากนั้นไม่นาน ประเทศไทยก็ได้เปลี่ยนระบอบการปกครองเป็นระบอบประชาธิปไตย

พอเปลี่ยนการปกครองได้สองเดือนเศษ ตาอ้นก็กลับมาเยี่ยมบ้าน และก็มีเรื่องให้พลอยกลุ้มใจ เพราะตาอ้นนั้นมีความเห็นตรงข้ามกับการเปลี่ยนแปลงระบอบการปกครองอย่างรุนแรง และคิดว่าตาอั้นเป็นพวกกบฏ ไม่มีความจงรักภักดี จนถึงกับทำให้สองพี่น้องทะเลาะกันใหญ่โตและไม่คุยกัน จากนั้นไม่นาน ตาอ้นก็ไปรบร่วมกับฝ่ายที่ต่อต้านคณะราษฎร และถูกจับ เป็นนักโทษประหาร และรัชกาลที่ 7 ก็สละราชสมบัติ

แผ่นดินที่ 4: รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล

ประไพหมั้นกับคุณเสวีซึ่งเป็นเพื่อนของตาอั้น และแต่งงานกัน หลังจากนั้นตาอ้นก็ถูกส่งตัวไปอยู่เกาะตะรุเตา ตาอ๊อดก็ถูกกดดันโดยพี่น้องทำให้ต้องออกไปทำงานรับราชการ แต่ก็ทำอยู่ได้ไม่นานแล้วก็ลาออก แล้วจึงตัดสินใจไปทำงานที่เหมืองกับเพื่อนที่ปักษ์ใต้

จากนั้นไม่นาน ก็เกิดสงครามโลกครั้งที่สอง แต่พลอยก็ยังไม่รู้สึกว่าเป็นเรื่องใกล้ตัว จนกระทั่งวันหนึ่งที่ทหารญี่ปุ่นเริ่มเข้ามาในเมืองไทย เมืองไทยจึงเจรจาและตกลงเป็นฝ่ายญี่ปุ่น

อยู่มาวันหนึ่ง รัฐบาลก็ได้ออกกฎให้ทุกคนใส่หมวกเวลาออกจากบ้าน และห้ามกินหมากพลู รวมทั้งให้เริ่มมีการกล่าวคำว่า “สวัสดี” เป็นคำทักทาย และใช้คำว่า “ฉัน ท่าน จ๊ะ จ๋า” เมื่อพูดกับคนอื่น โดยบอกว่าเป็นการมี “วัฒนธรรม” เพื่อให้ชาติเจริญ

ต่อมาไม่นาน พลอยก็ได้รู้ว่าตาอั้นได้หย่ากับลูซิลส์แล้วและกำลังไปมีเมียแล้วชื่อสมใจ และมีลูกสองคนคือแอ๊ดและแอ๊วโดยที่ไม่กล้าบอกแม่พลอยเพราะกลัวแม่จะไม่ถูกใจ แม่พลอยจึงดีใจและรีบไปรับหลานและลูกสะใภ้มาอยู่ที่บ้าน แต่พอมาอยู่บ้านก็อยู่อย่างสงบได้เพียงไม่นานก็เริ่มมีเครื่องบินมาทิ้งระเบิด ทำให้บ้านของแม่พลอยต้องขุดหลุมหลบภัยและต้องคอยระวังตื่นมากลางดึกและไปหลบในหลุมเมื่อได้ยินเสียงเครื่องบิน จนมาครั้งหนึ่งที่พลอยหลบอยู่ในหลุมและรู้สึกถึงความสั้นสะเทือนรุนแรงมาก เมื่อพอพลอยออกมาจากหลุมแล้วก็ได้เห็นว่าบ้านของพลอยเองได้โดนระเบิดเข้าเสียแล้ว จากนั้นพลอยจึงต้องย้ายไปอยู่ที่บ้านคลองบางหลวงซึ่งเป็นบ้านเกิด พอย้ายบ้านมาได้ไม่นานพลอยก็ได้ข่าวว่าตาอ๊อดเจ็บหนักด้วยโรคมาลาเรีย ตาอ้นที่เพิ่งได้รับการปล่อยตัวจึงไปอยู่ดูแลตาอ๊อดและยังไม่ได้กลับบ้าน จากนั้นไม่นานตาอ้นก็กลับมาบ้านพร้อมกลับข่าวร้ายว่าตาอ๊อดได้ตายเสียแล้ว อ้นจึงตัดสินใจบวชให้แก่อ๊อด

หลังจากนั้นพลอยก็เจ็บอยู่นานหลายเดือน จนกระทั่ง รัชกาลที่ 8 สวรรคตอย่างกะทันหัน เมื่อได้ทราบข่าวการสวรรคตพลอยก็สิ้นใจไปด้วย

ตัวละครหลัก

ตัวละครรุ่นพลอย

คุณหญิงบทมาลย์บำรุง/พลอย บทมาลย์บำรุง (แม่พลอย) เป็นตัวละครสำคัญของนวนิยายเรื่อง สี่แผ่นดิน งานประพันธ์ของ ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช แม่พลอยเกิดเมื่อปี 2425 เป็นลูกสาวคนเล็กของพระยาพิพิธฯ กับแม่แช่ม มีพี่ชาย คือ พ่อเพิ่ม แม่พลอยเสียชีวิตเมื่อวันที่ 9 มิถุนายน พ.ศ. 2489 ตรงกับวันที่พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดลสวรรคต รวมอายุได้ 64 ปีเศษ
พระยาบทมาลย์บำรุง/เปรม บทมาลย์บำรุง (คุณเปรม) สามีของแม่พลอย ข้าราชบริพารผู้จงรักภักดี โดยแรกเริ่มได้เข้ารับราชการเป็นนายมหาดเล็กเวรศักดิ์ ต่อมาย้ายมาเป็นข้าราชการกรมวังก่อนที่จะได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นพระบริบาลภูมินารถ และพระยาบทมาลย์บำรุง ตามลำดับ คุณเปรมตกม้าเสียชีวิตหลังจากรัชกาลที่ 6 เสด็จสวรรคตได้ไม่นาน
แม่ช้อย หลานของคุณสาย ช้อยเป็นลูกสาวคนเล็กของหลวงนพ กับแม่ชั้น ช้อยอายุรุ่นราวคราวเดียวกันกับแม่พลอย แม่ช้อยอาจเสียชีวิตในช่วงต้นรัชกาลที่ 9
อุ่น บุนนาค (คุณอุ่น) ลูกคนโตของพระยาพิพิธฯ กับคุณหญิงเอื้อม พี่สาวต่างมารดาของพลอย ดูแลจัดแจงทุกอย่างภายในบ้าน คุณอุ่นเกลียดชังน้องต่างมารดาของตนอย่างพ่อเพิ่มและแม่พลอย
ชิด บุนนาค (คุณชิด) ลูกคนรองของพระยาพิพิธฯ กับคุณหญิงเอื้อม พี่ชายต่างมารดาของพลอย ติดฝิ่นและการพนันจนผลาญทรพย์สินของบิดาและพี่สาวจนหมด
หลวงภัณฑ์วิจารณ์/เพิ่ม บุนนาค (พ่อเพิ่ม) ลูกคนที่ 3 ของพระยาพิพิธฯ พี่ชายร่วมมารดาของแม่พลอย เป็นคนรักสนุกและไม่เอาจริงเอาจัง รับราชการอยู่ที่กรมพระคลัง ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น หลวงภัณฑ์วิจารณ์
คุณเชย ลูกคนที่ 4 ของพระยาพิพิธฯ กับคุณหญิงเอื้อม พี่สาวต่างมารดาของพลอย พี่สาวคนเล็กแก่กว่าพลอย 2 ปี รักพลอยยิ่งกว่าพี่น้องแท้ๆ ของตน อย่างคุณอุ่น และคุณชิด
หลวงโอสถ สามีของคุณเชย เป็นหมอแผนโบราณ มีฐานะค่อนข้างยากจน
พี่เนื่อง พี่ชายของช้อย ลูกชายคนโตของหลวงนพ กับแม่ชั้น รักแรกของพลอย ต่อมาได้เสียกับบุญสมที่นครสวรรค์

ตัวละครรุ่นลูกของพลอย

ร้อยตรี ประพนธ์ บทมาลย์บำรุง (อ้น) ลูกชายของพระยาบทมาลย์บำรุง (คุณเปรม) ที่เกิดกับบ่าวในบ้าน แม่พลอยขอรับเป็นบุตรของตน ต่อมาอ้นได้เข้าเป็นทหารยศร้อยตรี ประจำการอยู่หัวเมืองนอกกรุงเทพ เป็นคนที่ต่อต้านการเปลี่ยนแปลงการปกครองปี พ.ศ. 2475 จึงทำการต่อสู้กับคณะราษฎร์และถูกจับกุม ต่อมาเมื่อพ้นโทษก็บวชให้กับอ๊อดที่เสียชีวิตจากไข้มาลาเรีย
ประพันธ์ บทมาลย์บำรุง (อั้น) ลูกชายคนแรกของพระยาบทมาลย์บำรุง (คุณเปรม) กับแม่พลอย อั้นจบกฎหมายจากต่างประเทศ เข้าร่วมกับฝ่ายเปลี่ยนแปลงการปกครองในปี พ.ศ. 2475
ประพจน์ บทมาลย์บำรุง (อ๊อด) ลูกชายคนรองของพระยาบทมาลย์บำรุง (คุณเปรม) กับแม่พลอย จบวรรณคดีจากต่างประเทศ เสียชีวิตจากไข้มาลาเรีย
ประไพ ลูกสาวคนเล็กของพระยาบทมาลย์บำรุง (คุณเปรม) กับแม่พลอย รักสวยรักงาม หัวสมัยใหม่และเอาแต่ใจตัวเอง มักทำตามกระแสนิยม
เสวี เป็นเพื่อนของอั้น คู่หมั้นประไพ และได้แต่งงานกัน
ลูซิลล์ ภรรยาแหม่มของอั้น (หย่ากับอั้นหลังกลับฝรั่งเศส)
สมใจ ภรรยาชาวไทยของตาอั้น มีลูกกับตาอั้น 2 คน

ตัวละครรุ่นพ่อแม่ของพลอย

พระยาพิพิธฯ พ่อของพลอย เป็นเชื้อสายขุนนางตระกูลบุนนาค
แม่แช่ม มารดาของพลอย เป็นเอกภรรยาของพระยาพิพิธฯ แต่ไม่ใช่ฐานะคุณหญิง แม่แช่มเสียชีวิตในวันที่พลอยโกนจุก
เสด็จพระองค์หญิงฯ เจ้านายผู้ชุบเลี้ยงอุปถัมภ์พลอย
คุณสาย ข้าหลวงตั้งแต่เสด็จท่านยังทรงพระเยาว์ เสด็จจึงมอบให้คุณสายช่วยดูแลกิจการส่วนพระองค์ทุกอย่าง น้องสาวของหลวงนพและคุณอาแท้ๆ ของเนื่องและช้อย
คุณนุ้ย และ คุณเนียน อาคุณเปรม คุณอานุ้ยเสียชีวิตเมื่อ 2 มีนาคม พ.ศ. 2477 ตรงกับวันที่พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสละราชสมบัติ
หลวงนพ พ่อของเนื่องและช้อย พี่ชายของคุณสาย มียศเป็นคุณหลวง
แม่ชั้น แม่ของเนื่องและช้อย
ยายพิศ บ่าวซึ่งแม่แช่มช่วยมาไว้ใช้ทำงานบ้านต่าง ๆ
คุณหญิงเอื้อม ภรรยาของพระยาพิพิธฯ ย้ายกลับไปอยู่บ้านที่อัมพวาก่อนแม่พลอยจะเกิด

แก่นเรื่องและสัญลักษณ์

สถาบันพระมหากษัตริย์

นิธิ เอียวศรีวงศ์เขียนว่า หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ไม่ได้ต้องการจำลองความสัมพันธ์ระหว่างสถาบันพระมหากษัตริย์กับประชาชนตามความเป็นจริง แต่มุ่งสร้างอุดมคติเพื่อให้เหมาะกับกาลสมัยที่พระมหากษัตริย์เป็นราชาธิปไตยภายใต้รัฐธรรมนูญหลังการปฏิวัติสยาม พ.ศ. 2475 และการเลือกตัวเอกเป็นชาววังก็เพื่อให้เห็นพระบรมโพธิสมภารของพระมหากษัตริย์ทั้งทางตรงและทางอ้อมโดยไม่มีเรื่องการเมืองการปกครองเข้ามาเกี่ยวข้อง เนื่องจากบริบทในช่วงเวลานั้นเป็นช่วงหลังรัฐประหารในประเทศไทย พ.ศ. 2490 ซึ่งถึงแม้ว่าคณะราษฎรแทบหมดอำนาจโดยสิ้นเชิงแล้ว แต่ยังไม่มีการฟื้นฟูบทบาทของสถาบันพระมหากษัตริย์เท่าที่ควร หลังจากนั้น สื่อต่าง ๆ ยังเผยแพร่และสืบทอดนวนิยายเรื่องนี้ไปอย่างกว้างขวางกว่าครึ่งศตวรรษ และให้ภาพลักษณ์ของกษัตริย์ในอุดมคติพระมหากษัตริย์ผู้ทรงไว้ซึ่งพระบรมโพธิสมภารสูงส่ง ตัวอย่างเช่น พระบรมฉายาลักษณ์พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรยื่นพระหัตถ์สัมผัสกระพุ่มไหว้ของยายแก่, ภาพพระเสโทไหลย้อย ฯลฯ เป็น "ภาพที่มีอยู่ทุกบ้าน"

ตัวละคร

ขณะที่ตัวของ ม.ร.ว. คึกฤทธิ์ ปราโมช เคยให้สัมภาษณ์กองบรรณาธิการนิตยสารถนนหนังสือ ฉบับวันที่ 1 กรกฎาคม 2528 ว่า ""แม่พลอยเป็นคนที่ไม่มีสิทธิของผู้หญิงเลย ไม่เคยเรียก ไม่เคยร้อง แล้วแม่พลอยนี่เป็นคนที่เชยที่สุด คุณจะว่านางเอกก็นางเอก แต่เป็นคนเชยที่สุด แม่พลอยถ้าแกอยู่มาจนถึงทุกวันนี้ แกก็ลูกเสือชาวบ้าน แกจะไปรำละครบ้าๆ บอๆ ถึงขนาดนั้น" และ "เพราะคนไทยก็เป็นคนแบบนั้น ยังไม่ได้ไปถึงไหนเลย คนอ่านส่วนมากก็เป็นระดับแม่พลอย (หัวเราะ) โง่ฉิบหายเลย..จะบอกให้..สี่แผ่นดินถึงได้ดัง (หัวเราะ)"

นอกจากนี้ยังมีการวิจารณ์บุคลิกของตัวละคร ว่าตาอ๊อดนั้นเหมือน ม.ร.ว. คึกฤทธิ์ ผู้ประพันธ์ ส่วนตาอั้น ถอดแบบมาจากจากพี่ชายของผู้ประพันธ์คือ ม.ร.ว. เสนีย์ ปราโมช แม่พลอยตามเนื้อเรื่องมาจากก๊กฟากคะโน้น หมายถึงตระกูลบุนนาค หนึ่งในต้นตระกูลของผู้ประพันธ์ด้วย จึงนับได้ว่าแม่พลอย เป็นญาติข้างหนึ่งของผู้ประพันธ์ ซึ่งในบทโต้ตอบในหนังสือพิมพ์ ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ยอมรับข้อเท็จจริงดังกล่าว ถึงขนาดตอนเผยแพร่ครั้งแรกโดยการตีพิมพ์ลงหนังสือพิมพ์สยามรัฐ ถึงตอนที่แม่พลอยแพ้ท้อง และปรารภกับคุณเปรมอยากรับประทานมะม่วงดิบ เจ้าจอมอาบ ในรัชกาลที่ 5 ได้ส่งมะม่วงดิบมายังโรงพิมพ์สยามรัฐจริง ๆ ด้วยเสมือนถือว่าตัวก็เป็นญาติคนหนึ่งของแม่พลอย เนื่องจากเป็นผู้ที่มีเชื้อสายตระกูลบุนนาค

บทวิจารณ์และวรรณคดีวิพากษ์

ประภาพรและชมพูนุช (2563) ศึกษาพบว่า สี่แผ่นดิน ถ่ายทอดวาทกรรม 5 ด้าน เรียงตามลำดับจากพบมากไปยังพบน้อย คือ 1. คนไทยที่ดีต้องเคารพและเชื่อฟังผู้ใหญ่ เป็นหน้าที่และคำสั่งผู้ใหญ่ถือเป็นเด็ดขาด 2. พระมหากษัตริย์คือเจ้าชีวิตต้องเทิดทูน 3. ชายเป็นใหญ่ 4. สังคมไทยมีลำดับชั้น ไม่ควรตีตนเสมอผู้มีฐานะสูงกว่า 5. ความกตัญญูเป็นเครื่องหมายของคนดี^: 23–36 พบว่าหม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ใช้วิธีถ่ายทอดวาทกรรมโดยกำหนดตัวละครออกเป็นสองกลุ่ม โดยให้ผู้ใหญ่และเจ้านายมีความสุขุมรอบคอบและเป็นผู้ส่งต่อวาทกรรม ส่วนตัวละครที่เป็นเด็กจะมีสองกลุ่ม คือ มีส่วนที่ขัดแย้งกับวาทกรรมและอีกฝั่งหนึ่งเป็นผู้ส่งต่อวาทกรรมให้แก่ตัวละครกลุ่มแรก^: 38–9 นักวิจารณ์^[]กล่าวว่า สี่แผ่นดิน สะท้อนประวัติศาสตร์ยุคใหม่ของไทยได้ดียิ่งสุลักษณ์ ศิวรักษ์ นักคิดอนุรักษนิยมที่มีชื่อเสียง วิจารณ์สี่แผ่นดิน เมื่อปี 2552 ว่า "เป็นนวนิยายที่ใช้ล้างสมองให้คนเห็นว่าประชาธิปไตยเป็นของเลว ราชาธิปไตยเป็นของวิเศษ ชาติวุฒิสำคัญยิ่งกว่าคุณวุฒิของสามัญชนคนธรรมดา"

การดัดแปลง

ละครโทรทัศน์และละครเวที

สี่แผ่นดิน เคยสร้างเป็นละครโทรทัศน์และละครเวทีหลายครั้ง ดังนี้

ละครโทรทัศน์ครั้งแรกทาง ช่อง 4 บางขุนพรหม โดยมีสุพรรณ บูรณพิมพ์ เป็นผู้กำกับการแสดง นำแสดงโดย สุพรรณ บูรณะพิมพ์ และ อาคม มกรานนท์ ร่วมด้วย , ชูศรี มีสมมนต์, , ทม วิศวชาติ, ศรินทิพย์ ศิริวรรณ, สุลาลีวัลย์ สุวรรณทัต, , , , มาลี เวชประเสริฐ, , , สมควร กระจ่างศาสตร์, ^[]

สี่แผ่นดินฉบับละครเวที (นักศึกษา) โดย ยุทธนา มุกดาสนิท นำแสดงโดย สุวัฒนา ชมบุญ รับบท แม่พลอย, สุพัตรา นาคะตะ รับบท แม่ช้อย, สวัสดิ์ มิตรานนท์ รับบท เพิ่ม, สมชาย อนงคณะตระกูล รับบท อั้น ฯลฯ เปิดการแสดงครั้งแรกเมื่อวันที่ 5 กันยายน พ.ศ. 2516 ณ หอประชุมเล็ก มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ ผู้ชมจองบัตรล่วงหน้าเต็มทุกรอบ

ครั้งที่ 2 ทาง สถานีโทรทัศน์กองทัพบกช่อง 5 นำแสดงโดย และ ประพาศ ศกุนตนาค สุพรรณ บูรณะพิมพ์เป็นผู้กำกับ

ครั้งที่ 3 ทาง สถานีโทรทัศน์กองทัพบกช่อง 5 สร้างโดยกนกวรรณ ด่านอุดม ในนามของคณะรัศมีดาวการละคร กำกับการแสดงโดย กัณฑรีย์ น. สิมะเสถียร นำแสดงโดย นันทวัน เมฆใหญ่ และ ภิญโญ ทองเจือ^[]

ครั้งที่ 4 ทางสถานีวิทยุโทรทัศน์ไทยทีวีสีช่อง 3 นำแสดงโดย จินตหรา สุขพัฒน์ คู่กับ ฉัตรชัย เปล่งพานิช

ครั้งที่ 5 ทางโมเดิร์นไนน์ทีวี กำกับโดย หม่อมหลวงพันธุ์เทวนพ เทวกุล บริษัท ทูแฮนส์ จำกัด ดำเนินงาน ได้รับคำชมเรื่องฉากและเครื่องแต่งกายที่สมจริงเนื่องจากมีทุนสร้างสูงมาก นำแสดงโดย สิริยากร พุกกะเวส และ ธีรภัทร์ สัจจกุล

สี่แผ่นดินถูกนำไปสร้างเป็นละครเวที ณ โรงละครเมืองไทยรัชดาลัย เธียเตอร์ โดย ถกลเกียรติ วีรวรรณ บิ๊กบอสซีเนริโอ สร้างเป็นละครเพลงครั้งแรก ร่วมฉลอง 100 ปีชาตกาลหม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ผู้ประพันธ์ ในชื่อว่า สี่แผ่นดิน เดอะมิวสิคัล นำแสดงโดย สินจัย เปล่งพานิช รับบท "แม่พลอย" เกรียงไกร อุณหะนันทน์ ในบท "คุณเปรม", นภัทร อินทร์ใจเอื้อ (กัน The Star) คู่ พิมดาว พานิชสมัย เป็น "คุณเปรม-แม่พลอย" ในวัยหนุ่มสาว ร่วมด้วย อาณัตพล ศิริชุมแสง (อาร์ The Star), สิงหรัตน์ จันทร์ภักดี (สิงโต The Star), ยุทธนา เปื้องกลาง (ตูมตาม The Star) เป็นบุตรธิดา ส่วน "แม่ช้อย" เพื่อนสนิทของแม่พลอย รับบทโดย รัดเกล้า อามระดิษ ("แม่พลอย" วัยเด็ก รับบทโดย น้องพินต้า-) แสดง 30 พฤศจิกายน 2554 ถึง 24 มีนาคม พ.ศ. 2555

ในปี พ.ศ. 2557 สี่แผ่นดิน เดอะมิวสิคัลเปิดแสดงอีกครั้ง ประกอบด้วย เบญจณัฏฐ์ อักษรนันทน์ รับบทเป็น "แม่พลอย" ในวัยสาว, ศรัณยู วินัยพานิช รับบท อั้น ประพันธ์, โสตถิพันธุ์ คำลือชา รับบท อ๊อด ประพจน์

ละครวิทยุ

คณะสโมสรเสียงใส (นักแสดงไทยทีวีช่อง 4 บางขุนพรหม) , สถานีวิทยุกระจายเสียง ท.ท.ท. เอเอ็ม ราว พ.ศ. 2500-2507
รายการวรรณกรรมทางอากาศ โดย , สถานีวิทยุ 01 มีนบุรี เอเอ็ม 945 ราว พ.ศ. 2530-2539

ดูเพิ่ม

สี่แผ่นดิน เดอะมิวสิคัล

อ้างอิง

Thailand - The arts.
"คึกฤทธิ์คิดลึก ทศกัณฐ์วรรณกรรม บทสัมภาษณ์ ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช ในนิตยสารถนนหนังสือ ปี พ.ศ. 2528". เก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2012-10-15. สืบค้นเมื่อ 2012-10-15.
นิธิ เอียวศรีวงศ์ | สถาบันกษัตริย์ใน “สี่แผ่นดิน”
หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมชให้สัมภาษณ์กองบรรณาธิการนิตยสารถนนหนังสือ ฉบับวันที่ 1 กรกฎาคม พ.ศ. 2528
หน้า 3, บางหลวง. "ชักธงรบ" โดย กิเลน ประลองเชิง. ไทยรัฐปีที่ 68 ฉบับที่ 21849: วันพฤหัสบดีที่ 16 พฤศจิกายน พ.ศ. 2560 แรม 13 ค่ำ เดือน 12 ปีระกา
ลิ้มจิตสมบูรณ์, ประภาพร; ทรงถาวรทวี, ชมพูนุช (2020-06-30). "การวิเคราะห์วาทกรรมความเป็นไทยในวรรณกรรมสี่แผ่นดินโดย ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช". มนุษยศาสตร์ปริทรรศน์. 42 (1). สืบค้นเมื่อ 2020-07-08.
ชาติสุทธิชัย, ยุรชัฏ (2012-02-13). "ละครสี่แผ่นดิน จากมุมมองของคุณบอย". ผู้จัดการออนไลน์. สืบค้นเมื่อ 2017-11-16.^[]
"ส.ศิวรักษ์" ค้านเสนอ "ยูเนสโก" ให้ "คึกฤทธิ์" เป็นบุคคลสำคัญของโลก
สี่แผ่นดิน : หนังสือที่เปลี่ยนบุคลิกคนอ่าน
. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2012-02-02. สืบค้นเมื่อ 2012-09-01.
คณะรัศมีดาวการละคร
อารีย์ นักดนตรี, โลกมายาของอารีย์, กายมารุต,2546 หน้า 304

[bri-1] Thailand - The arts.

[2] "คึกฤทธิ์คิดลึก ทศกัณฐ์วรรณกรรม บทสัมภาษณ์ ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช ในนิตยสารถนนหนังสือ ปี พ.ศ. 2528". เก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2012-10-15. สืบค้นเมื่อ 2012-10-15.

[นิธิ-3] นิธิ เอียวศรีวงศ์ | สถาบันกษัตริย์ใน “สี่แผ่นดิน”

[4] หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมชให้สัมภาษณ์กองบรรณาธิการนิตยสารถนนหนังสือ ฉบับวันที่ 1 กรกฎาคม พ.ศ. 2528

[5] หน้า 3, บางหลวง. "ชักธงรบ" โดย กิเลน ประลองเชิง. ไทยรัฐปีที่ 68 ฉบับที่ 21849: วันพฤหัสบดีที่ 16 พฤศจิกายน พ.ศ. 2560 แรม 13 ค่ำ เดือน 12 ปีระกา

[วาทกรรม-6] ลิ้มจิตสมบูรณ์, ประภาพร; ทรงถาวรทวี, ชมพูนุช (2020-06-30). "การวิเคราะห์วาทกรรมความเป็นไทยในวรรณกรรมสี่แผ่นดินโดย ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช". มนุษยศาสตร์ปริทรรศน์. 42 (1). สืบค้นเมื่อ 2020-07-08.

[7] ชาติสุทธิชัย, ยุรชัฏ (2012-02-13). "ละครสี่แผ่นดิน จากมุมมองของคุณบอย". ผู้จัดการออนไลน์. สืบค้นเมื่อ 2017-11-16.^[]

[8] "ส.ศิวรักษ์" ค้านเสนอ "ยูเนสโก" ให้ "คึกฤทธิ์" เป็นบุคคลสำคัญของโลก

[9] สี่แผ่นดิน : หนังสือที่เปลี่ยนบุคลิกคนอ่าน

[10] . คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2012-02-02. สืบค้นเมื่อ 2012-09-01.

[11] คณะรัศมีดาวการละคร

[12] อารีย์ นักดนตรี, โลกมายาของอารีย์, กายมารุต,2546 หน้า 304