ชยราชเทว หร อ ศร ชยราชเทว เป นพระมเหส ลำด บท หน งในพระเจ าช ยวรม นท 7 พระมหากษ ตร ย แห งอาณาจ กรพระนคร และเป นพระขน ษฐาใ

ชยราชเทวี หรือ ศรีชยราชเทวี เป็นพระมเหสีลำดับที่หนึ่งในพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 พระมหากษัตริย์แห่งอาณาจักรพระนคร และเป็นพระขนิษฐาในอินทรเทวี ซึ่งเป็นพระอัครมเหสีร่วมพระราชสวามี

ชยราชเทวี
พระมเหสี
ชยราชเทวีที่
พระราชสวามี	พระเจ้าชัยวรมันที่ 7
พระราชบุตร	นฤปตีนทรวรมัน
ราชวงศ์	มหิธรปุระ
ศาสนา	พุทธนิกายมหายาน (เดิมฮินดู)

พระราชประวัติ

ชยราชเทวีพระราชสมภพในครอบครัวพราหมณ์ที่มีพื้นเพมาจากเมืองทันนิเกตนะปุระ (ที่อยู่ของช้าง) และเมืองสรัสวดีปุระ ซึ่งถือว่าเป็นครอบครัวที่สูงศักดิ์ เพราะในช่วงเวลานั้นพราหมณ์มีบทบาทสูงยิ่งในราชสำนัก ใน กล่าวถึงพระราชชนกไว้ว่าชื่อ ศรีช [...] (ข้อความขาดหาย) มีพระอัยกาฝ่ายพระชนกชื่อ รุทรวรมัน มีอัยยิกาฝ่ายพระชนกชื่อ ศรี [...] (ข้อความขาดหาย) ส่วนพระอัยกาฝ่ายพระชนนีเป็นพราหมณ์ และพระอัยยิกาฝ่ายพระชนนีชื่อ ราเชนทรลักษมี โดยได้ยกย่องราเชนทรลักษมีไว้ว่าเป็นนักปราชญ์ผู้รอบรู้ มีพระเชษฐภคินีพระองค์หนึ่ง คือ อินทรเทวี ดังปรากฏใน จารึกพิมานอากาศ ความว่า "...ในครั้งนั้น [...] มารดาเป็นเหมือนแผ่นดิน บิดามีความมั่นคง [...] เขาพระสุเมรุ [...] อินทรเทวี เป็นผู้ที่ประสูติก่อน และคงคาผู้รู้ [...] สั่น [...]..."

ชยราชเทวีอภิเษกสมรสกับพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์ เมื่อพระราชสวามีขึ้นครองราชสมบัติใน ค.ศ. 1181 ชยราชเทวีจึงดำรงพระอิสริยยศเป็นพระอัครมเหสี ทั้งสองมีพระราชโอรสพระองค์หนึ่ง ปรากฏใน ระบุพระนามว่า "...ตีนทรวรมัน ผู้เป็นเจ้าแห่งลโว้ทยะ..." พระนามส่วนแรกตัวอักษรถูกกระเทาะหายไป ศาสตราจารย์ ยอร์ช เซเดส์ สันนิษฐานว่า เจ้าชายผู้ครองเมืองละโว้พระองค์นี้ น่าจะมีพระนามว่า "นฤปตีนทรวรมัน" และเป็นที่รู้จักในอีกพระนามคือ "อินทรวรมัน" อย่างไรก็ตามพระราชโอรสพระองค์นี้ไม่ได้ประทับอยู่ในเมืองพระนคร และถูกส่งไปอยู่เมืองละโว้ตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์ ต่อมาได้เสวยราชสมบัติเป็นพระเจ้าอินทรวรมันที่ 2

เบื้องต้นชยราชเทวีบำเพ็ญตบะตามวิถีศาสนาฮินดูอย่างเคร่งครัด เพราะในช่วงนั้น พระราชสวามีทรงออกรบกับอาณาจักรจามปา ทำให้พระองค์รู้สึกเกิดความทุกข์ กระทั่งอินทรเทวี พระเชษฐภคินี ทรงชี้ชวนให้ชยราชเทวีเปลี่ยนไปนับถือศาสนาพุทธ ดังปรากฏในจารึกว่า "...ทรงได้รับคำสอนจากพระเชษฐภคินี คือ พระนางอินทรเทวี ให้เพ่งพิจารณาพระพุทธเจ้าเป็นที่ตั้งแห่งความเคารพบูชาของนาง ทรงเลือกหนทางอันร่มรื่นของพระอริยบุคคลผู้ดำเนินอยู่ท่ามกลางไฟของความทุกข์ทรมานและทะเลแห่งความวิปโยค..."

ชยราชเทวีเสด็จสวรรคตในช่วงต้นรัชกาล หลังพระราชสวามีเสร็จศึกจากอาณาจักรจามปาได้ไม่นาน ยังความเศร้าสลดแก่พระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ยิ่งนัก ปรากฏใน จารึกพิมานอากาศ ความว่า "...พระนางผู้ยึดมั่นในความจงรักภักดีต่อพระสวามี เมื่อพระสวามีได้บำเพ็ญพิธีกรรมในเวลากลางวันเสร็จสิ้นแล้ว พระนางก็ได้บรรลุถึงนิรวาณ แม้จะได้สละอย่างไม่มีที่สิ้นสุดแล้วแต่ก็ได้บรรลุนิรวาณแล้ว..." กระทั่งพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 อภิเษกสมรสใหม่กับอินทรเทวี ซึ่งเป็นพระเชษฐภคินีของชยราชเทวี อินทรเทวีทรงสานต่อพระปณิธานของชยราชเทวี ด้วยการอุปถัมภ์สถานศึกษาสามแห่งที่ชยราชเทวีทรงสร้างไว้สำหรับสตรีและเด็กหญิงชั้นสูง

พระราชกรณียกิจ

หลังทรงเปลี่ยนไปนับถือศาสนาพุทธแล้ว ทรงปฏิบัติตนเป็นครู ทรงสั่งสอนด้วยพระองค์เอง ทรงรับอุปการะเด็กหญิงที่ถูกมารดาทอดทิ้ง และได้พระราชทานเสื้อผ้าและสิ่งของต่าง ๆ แก่เด็กเหล่านั้นมาบวชเรียนเป็นชีให้อยู่ในวิถีแห่งศาสนา ทั้งยังมีบทบาทสำคัญในการโน้มน้าวให้พระเจ้าชัยวรมันที่ 7 เปลี่ยนไปนับถือศาสนาพุทธนิกายมหายานแทนศาสนาเดิม

ชยราชเทวีมีความสามารถเชิงระบำรำฟ้อน ทรงจัดการแสดงนาฏศิลป์ที่เกี่ยวข้องกับชาดกในราชสำนัก โดยทรงถ่ายทอดด้วยพระองค์เอง จนกลายเป็นสิ่งบันเทิงในราชสำนัก ดังปรากฏความใน จารึกพิมานอากาศ ความว่า "...พระนางนั้น [...] พรตเหมือน [...] และผลที่เกี่ยวข้องกับพระพุทธเจ้าที่ประจักษ์ด้วยตนเอง ได้บำเพ็ญเพียรแล้ว [...] พระนางผู้เป็นศิลปินฟ้อนรำด้วยพระองค์เอง ได้ทรงกระทำการแสดงนาฏศิลป์ที่มีเนื้อหาเกี่ยวกับชาดก..."

รูปลักษณ์

ใน จารึกพิมานอากาศ บทพระราชนิพนธ์ในอินทรเทวี ซึ่งเป็นพระเชษฐภคินี ได้อธิบายถึงความงามของชยราชเทวีไว้ว่า "...ด้วยความงามของพระขนงทั้งคู่ [...] ด้วยความงามของพระเนตร [...] ของพระองค์ โดยพระผู้สร้าง [คือ พระพรหม] พระองค์ [...] ..." และ "...พระนาง [...] พระถันทั้งคู่ [...] ที่ติดอยู่กับหงส์เป็นต้น [...] ทั้งหมดน่ารักอย่างยิ่ง [...] ..." โดยตีความหมายรวม ๆ ได้ว่า ชยราชเทวีคือศูนย์รวมของความงาม ทั้งคิ้ว ดวงตา งามประจักษ์ดุจพระพรหมสร้าง และกล่าวถึงความงามของหน้าอก ส่วนหงส์ อาจหมายถึงเครื่องประดับ กิริยามารยาทที่งดงามดุจหงส์ หรือมีคอยาวงามดุจหงส์ก็เป็นได้ นอกจากนี้ยังกล่าวถึงคุณลักษณะอันเลิศของชยราชเทวี ว่างามราวกับพระศรี (พระลักษมี) ฉลาดรอบรู้ด้านศิลปศาสตร์ดั่งพระสุรัสวดี โดยกล่าวไว้ว่า "...พระนางหลังเอาชนะพระศรีความงามของผู้ที่ชอบความงามทั้งหลาย หลังเอาชนะพระสุรัสวดีด้วยความรู้ของนักปราชญ์ทั้งหลาย และหลังจากเอาชนะความโชคดีของฝ่ายตรงกันข้ามด้วยความโดดเด่น หลังจากเอาชนะชื่อของตนนั้น พระนางจึงบรรลุถึงการหมดกรรม..."

มีรูปแกะสลักของชยราชเทวีภายในห้องเล็กของปราสาทพระขรรค์ ที่ชาวเสียมราฐเชื่อกันว่าเป็นรูปของชยราชเทวี และมีภาพแกะสลักของอินทรเทวี ซึ่งเป็นพระพี่นางอยู่ไม่ไกลกัน นอกจากนี้ยังมีปฏิมากรรมลอยตัวรูปพระปรัชญาปารมิตาภายในปราสาทพระขรรค์ ที่สันนิษฐานว่ามีพระพักตร์เป็นชยราชเทวี ปัจจุบันจัดแสดงที่ ภาพแกะสลักชยราชเทวีทรงเทริดท่ามกลางหมู่นางอัปสรภายในปราสาทบายน และภาพแกะสลักชยราชเทวีทรงเทริดภายในปราสาทบันทายกเดย

ระเบียงภาพ

ชยราชเทวีที่ปราสาทพระขรรค์
ชยราชเทวีที่ปราสาทพระขรรค์ (มุมใกล้)
พระปรัชญาปารมิตาที่
ชยราชเทวีที่ปราสาทบายน
ชยราชเทวีที่ปราสาทบันทายกเดย

อ้างอิง

ศรีศักร วัลลิโภดม (2 กุมภาพันธ์ 2559). "สนทนาทัศนะนอกรีต : "ศรีชัยราชเทวี"". มูลนิธิเล็ก-ประไพ วิริยะพันธุ์. สืบค้นเมื่อ 6 พฤษภาคม 2566. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
นิพัทธ์ แย้มเดช และจิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา (กรกฎาคม–ธันวาคม 2561). "จารึกพิมานอากาศของพระนางศรีอินทรเทวี : สารัตถะและความสำคัญในการสดุดีพระเกียรติพระเจ้าชัยวรมันที่ 7". วารสารไทยคดีศึกษา 15:(2), หน้า 107
"Jayavarman VII | king of Khmer empire". Encyclopedia Britannica (ภาษาอังกฤษ). สืบค้นเมื่อ 2020-11-07.
กมลศักดิ์ สรลักษณ์ลิขิต (5 พฤษภาคม 2566). "ตามรอยรูปสลัก พระมเหสีของพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ณ ปราสาทพระขรรค์". ศิลปวัฒนธรรม. สืบค้นเมื่อ 5 พฤษภาคม 2566. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
ชะเอม แก้วคล้าย. "จารึกพระเจ้าชัยวรมันที่ 7" (PDF). กรมศิลปากร. สืบค้นเมื่อ 6 พฤษภาคม 2566. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
วรรณวิภา สุเนตรต์ตา. "ราชวงศ์มหิธรปุระ มีศูนย์กลางอยู่ที่ "พิมาย-พนมรุ้ง" : ภูมิหลังของพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗". Matichon Academy. สืบค้นเมื่อ 6 พฤษภาคม 2566. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
นิพัทธ์ แย้มเดช และจิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา (กรกฎาคม–ธันวาคม 2561). "จารึกพิมานอากาศของพระนางศรีอินทรเทวี : สารัตถะและความสำคัญในการสดุดีพระเกียรติพระเจ้าชัยวรมันที่ 7". วารสารไทยคดีศึกษา 15:(2), หน้า 113
นิพัทธ์ แย้มเดช และจิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา (กรกฎาคม–ธันวาคม 2561). "จารึกพิมานอากาศของพระนางศรีอินทรเทวี : สารัตถะและความสำคัญในการสดุดีพระเกียรติพระเจ้าชัยวรมันที่ 7". วารสารไทยคดีศึกษา 15:(2), หน้า 112
นิพัทธ์ แย้มเดช และจิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา (กรกฎาคม–ธันวาคม 2561). "จารึกพิมานอากาศของพระนางศรีอินทรเทวี : สารัตถะและความสำคัญในการสดุดีพระเกียรติพระเจ้าชัยวรมันที่ 7". วารสารไทยคดีศึกษา 15:(2), หน้า 108
Jacobsen, Trudy, Lost goddesses: the denial of female power in Cambodian history, NIAS Press, Copenhagen, 2008
นิพัทธ์ แย้มเดช และจิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา (กรกฎาคม–ธันวาคม 2561). "จารึกพิมานอากาศของพระนางศรีอินทรเทวี : สารัตถะและความสำคัญในการสดุดีพระเกียรติพระเจ้าชัยวรมันที่ 7". วารสารไทยคดีศึกษา 15:(2), หน้า 116
Jacobsen, Trudy, Lost goddesses: the denial of female power in Cambodian history, NIAS Press, Copenhagen, 2008
Jacobsen, Trudy, Lost goddesses: the denial of female power in Cambodian history, NIAS Press, Copenhagen, 2008
นิพัทธ์ แย้มเดช และจิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา (กรกฎาคม–ธันวาคม 2561). "จารึกพิมานอากาศของพระนางศรีอินทรเทวี : สารัตถะและความสำคัญในการสดุดีพระเกียรติพระเจ้าชัยวรมันที่ 7". วารสารไทยคดีศึกษา 15:(2), หน้า 125
นิพัทธ์ แย้มเดช และจิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา (กรกฎาคม–ธันวาคม 2561). "จารึกพิมานอากาศของพระนางศรีอินทรเทวี : สารัตถะและความสำคัญในการสดุดีพระเกียรติพระเจ้าชัยวรมันที่ 7". วารสารไทยคดีศึกษา 15:(2), หน้า 115
นิพัทธ์ แย้มเดช และจิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา (กรกฎาคม–ธันวาคม 2561). "จารึกพิมานอากาศของพระนางศรีอินทรเทวี : สารัตถะและความสำคัญในการสดุดีพระเกียรติพระเจ้าชัยวรมันที่ 7". วารสารไทยคดีศึกษา 15:(2), หน้า 117
อภิญญา ตะวันออก (23 ธันวาคม 2563). "ตามส่อง "เทริด" กับหลังบ้านกษัตริย์วรรมัน". มติชนสุดสัปดาห์. สืบค้นเมื่อ 6 พฤษภาคม 2566. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))

[เล็ก-1] ศรีศักร วัลลิโภดม (2 กุมภาพันธ์ 2559). "สนทนาทัศนะนอกรีต : "ศรีชัยราชเทวี"". มูลนิธิเล็ก-ประไพ วิริยะพันธุ์. สืบค้นเมื่อ 6 พฤษภาคม 2566. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))

[ไทยคดี107-2] นิพัทธ์ แย้มเดช และจิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา (กรกฎาคม–ธันวาคม 2561). "จารึกพิมานอากาศของพระนางศรีอินทรเทวี : สารัตถะและความสำคัญในการสดุดีพระเกียรติพระเจ้าชัยวรมันที่ 7". วารสารไทยคดีศึกษา 15:(2), หน้า 107

[3] "Jayavarman VII | king of Khmer empire". Encyclopedia Britannica (ภาษาอังกฤษ). สืบค้นเมื่อ 2020-11-07.

[ศิลปะ-4] กมลศักดิ์ สรลักษณ์ลิขิต (5 พฤษภาคม 2566). "ตามรอยรูปสลัก พระมเหสีของพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ณ ปราสาทพระขรรค์". ศิลปวัฒนธรรม. สืบค้นเมื่อ 5 พฤษภาคม 2566. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))

[ชะเอม-5] ชะเอม แก้วคล้าย. "จารึกพระเจ้าชัยวรมันที่ 7" (PDF). กรมศิลปากร. สืบค้นเมื่อ 6 พฤษภาคม 2566. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))

[มหิธร-6] วรรณวิภา สุเนตรต์ตา. "ราชวงศ์มหิธรปุระ มีศูนย์กลางอยู่ที่ "พิมาย-พนมรุ้ง" : ภูมิหลังของพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗". Matichon Academy. สืบค้นเมื่อ 6 พฤษภาคม 2566. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))

[7] นิพัทธ์ แย้มเดช และจิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา (กรกฎาคม–ธันวาคม 2561). "จารึกพิมานอากาศของพระนางศรีอินทรเทวี : สารัตถะและความสำคัญในการสดุดีพระเกียรติพระเจ้าชัยวรมันที่ 7". วารสารไทยคดีศึกษา 15:(2), หน้า 113

[ไทยคดี112-8] นิพัทธ์ แย้มเดช และจิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา (กรกฎาคม–ธันวาคม 2561). "จารึกพิมานอากาศของพระนางศรีอินทรเทวี : สารัตถะและความสำคัญในการสดุดีพระเกียรติพระเจ้าชัยวรมันที่ 7". วารสารไทยคดีศึกษา 15:(2), หน้า 112

[9] นิพัทธ์ แย้มเดช และจิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา (กรกฎาคม–ธันวาคม 2561). "จารึกพิมานอากาศของพระนางศรีอินทรเทวี : สารัตถะและความสำคัญในการสดุดีพระเกียรติพระเจ้าชัยวรมันที่ 7". วารสารไทยคดีศึกษา 15:(2), หน้า 108

[10] Jacobsen, Trudy, Lost goddesses: the denial of female power in Cambodian history, NIAS Press, Copenhagen, 2008

[11] นิพัทธ์ แย้มเดช และจิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา (กรกฎาคม–ธันวาคม 2561). "จารึกพิมานอากาศของพระนางศรีอินทรเทวี : สารัตถะและความสำคัญในการสดุดีพระเกียรติพระเจ้าชัยวรมันที่ 7". วารสารไทยคดีศึกษา 15:(2), หน้า 116

[12] Jacobsen, Trudy, Lost goddesses: the denial of female power in Cambodian history, NIAS Press, Copenhagen, 2008

[13] Jacobsen, Trudy, Lost goddesses: the denial of female power in Cambodian history, NIAS Press, Copenhagen, 2008

[14] นิพัทธ์ แย้มเดช และจิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา (กรกฎาคม–ธันวาคม 2561). "จารึกพิมานอากาศของพระนางศรีอินทรเทวี : สารัตถะและความสำคัญในการสดุดีพระเกียรติพระเจ้าชัยวรมันที่ 7". วารสารไทยคดีศึกษา 15:(2), หน้า 125

[15] นิพัทธ์ แย้มเดช และจิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา (กรกฎาคม–ธันวาคม 2561). "จารึกพิมานอากาศของพระนางศรีอินทรเทวี : สารัตถะและความสำคัญในการสดุดีพระเกียรติพระเจ้าชัยวรมันที่ 7". วารสารไทยคดีศึกษา 15:(2), หน้า 115

[16] นิพัทธ์ แย้มเดช และจิรพัฒน์ ประพันธ์วิทยา (กรกฎาคม–ธันวาคม 2561). "จารึกพิมานอากาศของพระนางศรีอินทรเทวี : สารัตถะและความสำคัญในการสดุดีพระเกียรติพระเจ้าชัยวรมันที่ 7". วารสารไทยคดีศึกษา 15:(2), หน้า 117

[มติชน-17] อภิญญา ตะวันออก (23 ธันวาคม 2563). "ตามส่อง "เทริด" กับหลังบ้านกษัตริย์วรรมัน". มติชนสุดสัปดาห์. สืบค้นเมื่อ 6 พฤษภาคม 2566. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))