คลองคูเมือง

คูเมือง หรือ คูปราสาท (อังกฤษ: moat) คือร่องน้ำกว้างและลึกที่อาจจะเป็นคูแห้งหรือที่มีน้ำขังที่ขุดขึ้นรอบปราสาท, สิ่งก่อสร้าง หรือ เมือง เพื่อใช้เป็นระบบการป้องกันจากการโจมตีจากบุคคลภายนอก ในบางกรณีคูก็อาจจะวิวัฒนาการไปเป็นระบบการป้องกันทางน้ำอันซับซ้อนที่อาจจะรวมทั้งทะเลสาบขุดหรือธรรมชาติ, เขื่อน หรือประตูน้ำ แต่ในปราสาทสมัยต่อมาคูรอบปราสาทอาจจะเป็นเพียงสิ่งตกแต่งเพื่อความงามเท่านั้น

“คู” รอบในในอังกฤษ

ประวัติ

ยุคโบราณ

มุมมองทางด้านเหนือของป้อม

หลักฐานของคูที่เก่าที่สุดพบรอบป้อมอียิปต์โบราณ เช่นที่ป้อมที่ขุดพบที่นิวเบีย นอกจากนั้นก็ยังพบที่บาบิโลน และในประติมากรรมภาพนูนของอียิปต์โบราณ, อัสซีเรีย และในสิ่งก่อสร้างในอารยธรรมบริเวณนั้น

ยุคกลาง

จากขุดค้นทางโบราณคดีก็พบคูที่ขุดรอบปราสาท หรือ ระบบป้อมปราการที่เป็นส่วนหนึ่งของระบบการป้องกันที่ตั้งอยู่ติดกับกำแพงด้านนอก ถ้าสะดวกคูก็จะเป็นคูน้ำ การมีคูทำให้ยากต่อการโจมตีกำแพง หรือการใช้อาวุธที่ช่วยในการปีนกำแพงเช่น (siege tower) หรือ (Battering ram) ซึ่งเป็นอาวุธที่ต้องนำมาจ่อที่กำแพงจึงจะใช้ได้ นอกจากนั้นคูที่เป็นน้ำยังทำให้ยากต่อการพยายามขุดอุโมงค์ภายใต้กำแพงเพื่อทำการระเบิดทลายกำแพงได่อย่างมีประสิทธิภาพ

ในภาษาอังกฤษคำว่า “Moat” แผลงมาจากคำในภาษาอังกฤษกลางที่แผลงมาจากคำในภาษาฝรั่งเศสว่า “motte” ที่แปลว่า “เนิน” ที่เดิมหมายถึงเนินกลางปราสาทที่เป็นที่ตั้งป้อม ต่อมาคำนี้แผลงมามีความหมายว่าวงคูแห้งที่ขุดขึ้นรอบปราสาท นอกจากนั้นคำว่า “Moat” ก็ยังหมายถึงภูมิสัณฐานที่คล้ายกับสิ่งที่มนุษย์สร้างขึ้น หรือ รูปทรงทางสถาปัตยกรรมที่คล้ายคลึงกับคูล้อม

ยุโรป

ในเวลส์

Caerlaverock Castleในสกอตแลนด์

คูมีทั้งคูแห้งและคูที่มีน้ำ แต่ระบบการป้องกันด้วยคูน้ำที่ซับซ้อนและกว้างขึ้นทำให้ตัวสิ่งก่อสร้างลอยอยู่กลางน้ำที่ทำให้เกิดลักษณะสถาปัตยกรรมที่เรียกว่า “ปราสาทน้ำ” (Water Castle) บางครั้งน้ำที่ใช้ในคูก็อาจจะดึงมาจากแหล่งน้ำธรรมชาติ หรือการใช้เกาะ หรือ กั้นเขื่อนเพื่อทำให้เกิดผืนดินที่เป็นเกาะ เช่นที่ที่แสดงให้เห็นถึงการวิวัฒนการดังว่าในยุคแรก และต่อมาที่ในเวลส์ หรือที่อันมีระบบคูน้ำป้องกันที่ใช้เขื่อนควบคุมการไหลเวียนของน้ำ (Crannóg) ก็เป็นระบบคูป้องกันปราสาทอีกระบบหนึ่ง ที่ตัวปราสาทแทบจะโผล่ขึ้นมากลางน้ำ เช่นที่ในเกิร์นซีย์ที่คูป้องกันปราสาทเป็นทะเล

ปราสาทที่มีคูหรือล้อมรอบด้วยทะเลสาบเทียมเป็นสิ่งที่นิยมสร้างกันในอังกฤษ, สกอตแลนด์ และ เวลส์, กลุ่มประเทศแผ่นดินต่ำ, เยอรมนี, ออสเตรีย และ เดนมาร์ค

หลังยุคกลางการออกแบบป้อมเพื่อป้องกันจากการโจมตีด้วยลูกระเบิดมักจะเป็นคูแห้ง และ บางครั้งก็อาจจะมีน้ำบ้างเช่นป้อมที่โอโลมุค ส่วนป้อมหลายเหลี่ยมในคริสต์ศตวรรษที่ 19 เป็นป้อมที่เหมาะกับการใช้คูแห้ง

ในสมัยต่อมาเมื่อปราสาทเปลี่ยนไปเป็นวังหรือคฤหาสน์ที่ไม่มีประโยชน์ใช้สอยทางด้านการป้องกันทางการทหารแล้ว แต่เป็นสถานที่สำหรับรับแขกและเป็นที่พำนักอาศัย คูรอบปราสาทหรือทะเลสาบก็กลายมาเป็นสิ่งตกแต่งแทนที่ แม้มาถึงคริสต์ศตวรรษที่ 17 การก่อสร้างวังเพื่อความสำราญก็ยังคงสร้างให้มีคูล้อมรอบ เช่นคฤหาสน์โวซ์-เลอ-วิคงต์ที่ยังคงล้อมรอบด้วยคูน้ำแบบโบราณที่แยก “ประธานมณฑล” และเชื่อมด้วยสะพาน

เอเชีย

แผนที่พระราชวังโตเกียว สวนและคูล้อมรอบ

ปราสาทญี่ปุ่นมักจะมีระบบคูที่ซับซ้อน บางครั้งอาจจะมีคูหลายคูที่วางเป็นวงซ้อนรอบตัวปราสาท และแต่ละชั้นอาจจะเป็นผังที่มีลักษณะแตกต่างกันที่ออกแบบผสานไปกับลักษณะภูมิทัศน์ของสวน ปราสาทญี่ปุ่นอาจจะมีคูล้อมรอบถึงสามชั้น ชั้นนอกสุดมักจะป้องกันสิ่งก่อสร้างอื่นๆ ด้วยนอกจากปราสาท

แม้ว่าปราสาทจะเป็นศูนย์กลางสำคัญของเมืองแต่ละเมือง คูปราสาทก็เป็นส่วนสำคัญของการคมนาคมทางน้ำของเมืองนั้นด้วย แม้ในปัจจุบันระบบคูของพระราชวังหลวงก็ยังเป็นลำน้ำที่ยังคงมีบทบาท ใช้เป็นที่ตั้งของเรือสำราญ, ภัตตาคาร และ บ่อปลา คูของปราสาทญี่ปุ่นสมัยใหม่มักจะเป็นคูน้ำ และคูในสมัยกลางมักจะเป็นคูแห้ง (karahori, 空堀) แม้ในปัจจุบันปราสาทบนเขาก็มักจะใช้คูแห้ง

คูเป็นระบบป้องกันที่ใช้โดยทั่วไปไม่เพียงแต่ในประเทศญี่ปุ่นแต่ยังมีในประเทศจีนเช่นที่ พระราชวังต้องห้าม และ ซีอาน, ที่ Vellore ในอินเดีย, ที่เมืองพระนคร ใน กัมพูชา และที่ เชียงใหม่, อยุธยา และ กรุงเทพ ใน ประเทศไทย เป็นต้น

คลองคูเมืองในคาบสมุทรอินโดจีน

ในคาบสมุทรอินโดจีน มักจะมีการสร้างคูเมืองเป็นสี่เหลี่ยมล้อมรอบตัวเมืองไว้ โดยมีระยะห่างจากแหล่งน้ำหลักเช่น แม่น้ำหรือทะเลสาบ ส่วนคติแบบทวารวดีจะเน้นให้เมืองมีลักษณะกลมหรือมน บางครั้งอาจจะให้แหล่งน้ำใหญ่เป็นปราการหลัก แล้วขุดคลองโค้งโอบตัวเมืองไปตามภูมิประเทศ ซึ่งคติชั้นหลังนี้ได้ตกทอดสู่กรุงศรีอยุธยา และกรุงรัตนโกสินทร์ โดยเมืองโบราณที่มีคูล้อมรอบ ได้แก่

คูเมืองสี่เหลี่ยม หรือคล้ายสี่เหลี่ยม เวียงเชียงใหม่ เวียงเชียงแสน เมืองนครราชสีมา เมืองศรีเทพ (คูเมืองชั้นนอก) เมืองศรีสัชนาลัย (นครสวรรค์) (อุทัยธานี) (อุทัยธานี) (ชัยนาท) เมืองเวียงจันทน์ ฝั่งใต้ปัจจุบันคืออำเภอศรีเชียงใหม่ จังหวัดหนองคาย ฝั่งเหนือปัจจุบันคือกำแพงนะคอนเวียงจัน เมืองพระนคร เมืองหงสาวดี เมืองมัณฑะเลย์

คูเมืองที่ไม่เป็นสี่เหลี่ยม ลักษณะคูเมืองอยุธยา คูเมืองบุรีรัมย์ (ลำพูน) เมืองศรีเทพ (คูเมืองชั้นใน) เมืองคูบัว (อุทัยธานี) (นครสวรรค์) เมืองละโว้ เมืองลำปาง เมืองแพร่ กรุงศรีอยุธยา ซึ่งประกอบด้วย แม่น้ำเจ้าพระยาสายใหม่ (คูเมืองด้านทิศตะวันตกและทิศใต้) ปัจจุบันคือแม่น้ำป่าสักสายใหม่ (คูเมืองด้านทิศตะวันออก) เดิมคือแม่น้ำป่าสักสายเก่า ต่อมาเป็นแม่น้ำลพบุรี (คูเมืองด้านทิศเหนือ) กรุงธนบุรี ซึ่งประกอบด้วย คลองคูเมืองตะวันตก คลองคูเมืองเดิม (คูเมืองด้านทิศตะวันออก) กรุงรัตนโกสินทร์ ซึ่งประกอบด้วย แม่น้ำเจ้าพระยาสายใหม่ (คูเมืองด้านทิศตะวันตก) คลองรอบกรุง (คูเมืองชั้นในด้านตะวันออก) คลองผดุงกรุงเกษม (คูเมืองชั้นนอกด้านตะวันออก) เมืองแสลงโทน

ระเบียงภาพ

• 
  เนเธอร์แลนด์
• ปราสาทมัตสึโมะโตะ
  ญี่ปุ่น
• ปราสาทคริสต์ศตวรรษที่ 13
  พรมแดนอังกฤษ/สกอตแลนด์
• พระราชวังต้องห้าม
  จีน
• เมืองพระนคร
  กัมพูชา
• 
  เดนมาร์ก
• คฤหาสน์โวซ์-เลอ-วิคงต์
  ฝรั่งเศส
• 
  เกิร์นซีย์
• ปราสาทโบเดียม
  อังกฤษ
• เบรนน์เฮาเซน
  เยอรมนี

อ้างอิง

1. , คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2007-03-21, สืบค้นเมื่อ 2011-04-30, article on Netherlands National Museum of Antiquities website
2. (November 2000). "Moats in Ancient Palestine". Almqvist & Wiksell International.
3. . Japan Today. August 25, 2006. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2006-10-28. สืบค้นเมื่อ 2011-04-30.

• Dhida Saraya, Ph.D.. (Sri) Dvaravati. Bangkok : Muang Boran, 1999. ISBN 

แหล่งข้อมูลอื่น

วิกิมีเดียคอมมอนส์มีสื่อเกี่ยวกับ คูปราสาท