ยุทธการที่อิเหลง

ยุทธการอิเหลง (จีน: 夷陵之战) หรือ ยุทธการที่จูเต๋ง (จีน: 猇亭之戰) เป็นการรบระหว่างรัฐจ๊กก๊กและรัฐง่อก๊ก ระหว่างปี ค.ศ. 221 ถึง ค.ศ. 222 ในช่วงต้นยุคสามก๊กของจีน ยุทธการนี้มีความสำคัญเพราะเป็นการรบที่ง่อก๊กสามารถพลิกสถานการณ์จากการเสียเปรียบในช่วงต้น กลายมาเป็นฝ่ายตั้งรับอยู่ในภาวะคุมเชิงกัน ก่อนจะพลิกกลับมาเป็นฝ่ายชนะอย่างเด็ดขาดต่อฝ่ายจ๊กก๊ก ชัยชนะของง่อก๊กหยุดการบุกของจ๊กก๊กได้ และนำไปสู่การสวรรคตของเล่าปี่จักรพรรดิผู้สถาปนารัฐจ๊กก๊ก

ยุทธการที่อิเหลง
ส่วนหนึ่งของ สงครามในยุคสามก๊ก
ยุทธการที่อิเหลง/จูเต๋ง
วันที่ ป. สิงหาคม ค.ศ. 221 – ป. ตุลาคม ค.ศ. 222 สถานที่ อิเหลงและจูเต๋ง (รอยต่อระหว่างทางตะวันตกของและทางตะวันออกของในนคร มณฑลหูเป่ย์); เขาม้าอั๋ว (ทางตะวันออกอำเภอฉางหยาง) 30°41′31″N 111°17′13″E / 30.69194°N 111.28694°E / 30.69194; 111.28694 ผล ง่อก๊กชนะ
คู่สงคราม
ง่อก๊ก	จ๊กก๊ก; กองกำลังชนเผ่าจากบุเหลง
ผู้บังคับบัญชาและผู้นำ
ลกซุน ฮันต๋ง เตงฮอง จูเหียน ชีเซ่ง กำเหลง † พัวเจี้ยง † เล่งทอง (ลั่ว ถ่ง) ซงเขียม	เล่าปี่ สะโมโข † ฮองตง † อุยก๋วน ปองสิบ † เตียวหลำ † ม้าเลี้ยง † เปาเตียว † เทียกี † งอปั้น เลียวฮัว เฮียงทง ตันเซ็ก อองฮู †
กำลัง
~50,000	40,000–60,000
ความสูญเสีย
ไม่ทราบ	ไม่ทราบ
ที่ตั้งในมณฑลหูเป่ย์ แสดงแผนที่มณฑลหูเป่ย์ ยุทธการที่อิเหลง (ประเทศจีน) แสดงแผนที่ประเทศจีน

ภูมิหลัง

ปลายปี ค.ศ. 219 ลิบองขุนพลของซุนกวนนำทัพบุกอาณาเขตของเล่าปี่ในมณฑลเกงจิ๋วตอนใต้ เวลานั้นกวนอูขุนพลของเล่าปี่ที่รับผิดชอบรักษาเกงจิ๋วกำลังทำศึกในยุทธการที่อ้วนเสียไกลออกไปและไม่ทราบเรื่องการบุกของลิบองจนกระทั่งยกทัพกลับมา กวนอูถูกกองกำลังของซุนกวนล้อมในอำเภอเป๊กเสีย (麥城 ม่ายเฉิง; ปัจจุบันอยู่ในนคร มณฑลหูเป่ย์) แล้วถูกซุ่มโจมตีและจับตัวได้ขณะกำลังจะฝ่าวงล้อม ในที่สุดถึงถูกทัพซุนกวนประหารชีวิตที่หลินจฺวี่ (臨沮; ปัจจุบันคือ มณฑลหูเป่ย์)

ในวันที่ 25 พฤศจิกายน ค.ศ. 220 พระเจ้าเหี้ยนเต้จักรพรรดิแห่งราชวงศ์ฮั่นตะวันออกสละราชบัลลังก์ให้กับโจผี เป็นการสิ้นสุดของราชวงศ์ฮั่นตะวันออก ในวันที่ 11 ธันวาคม โจผีสถาปนารัฐวุยก๊กแทนที่ราชวงศ์ฮั่นตะวันออกและขึ้นเป็นจักรพรรดิองค์แรก ในวันที่ 10 พฤษภาคม ค.ศ. 221 เล่าปี่สถาปนาตนเป็นจักรพรรดิ และสถาปนารัฐใหม่ที่รู้จักในชื่อว่าจ๊กก๊ก เพื่อต่อต้านการอ้างสิทธิ์เหนือบัลลังก์ฮั่นของโจผี ในช่วงเวลาเดียวกันนั้น ซุนกวนย้ายนครหลวงของดินแดนตนจาก (公安縣 กงอันเซี่ยน) ไปยังอำเภอ (鄂縣 เอ้อเซี่ยน) และเปลี่ยนชื่อเป็๋น "บู๊เฉียง" (武昌 อู่ชาง) ในวันที่ 23 กันยายน ค.ศ. 221 ซุนกวนสวามิภักดิ์ต่อโจผีและกลายเป็นรัฐประเทศราชของรัฐวุยก๊ก โจผีตอบแทนด้วยการตั้งซุนกวนเป็น "เงาอ๋อง" หรือ "อ๋องแห่งง่อก๊ก" (吳王 อู๋หวาง)

โหมโรง

เล่าปี่ต้องการแก้แค้นให้กวนอูและชิงมณฑลเกงจิ๋วคืน จึงเตรียมการจะทำศึกกับซุนกวน เมื่อเตียวจูล่งขุนพลทัพหน้าของเล่าปี่พยายามทูลโน้มน้าวไม่ให้เล่าปี่ไปทำศึกกับซุนกวน แต่เล่าปี่เพิกเฉยเสีย ภายหลังเมื่อเล่าปี่เริ่มการทัพกับซุนกวนก็ไม่ได้นำเตียวจูล่งไปด้วย โดยมอบหมายให้ไปรักษาอำเภอกังจิว (江州 เจียงโจฺว) แทนจินปิดขุนนางของเล่าปี่ก็ทูลแนะนำไม่ให้ไปทำศึกกับซุนกวน ผลคือจินปิดถูกให้นำตัวไปขังคุก

จักรพรรดิเล่าปี่มีรับสั่งให้เตียวหุยนำทหาร 10,000 นายจากอำเภอ (閬中 ล่างจง) ไปสมทบกับพระองค์ที่กังจิว ระหว่างการระดมพล เตียวหุยถูกลอบสังหารโดยฮอมเกียง (范彊 ฟ่าน เฉียง) และเตียวตัด (張達 จาง ต๋า) ที่เป็นผู้ใต้บังคับบัญชาและตัดศีรษะนำไปขอแปรพักตร์เข้าด้วยซุนกวน นายทหารผู้ช่วยของเตียวหุยเขียนหนังสือกราบทูลสิ่งที่เกิดขึ้น เมื่อเล่าปี่ทรงทราบเรื่องก็ตรัสอุทานว่า "อนิจจา! (เตียว) หุยตายแล้ว"

ในเดือนสิงหาคม ค.ศ. 221 จักรพรรดิเล่าปี่นำทัพด้วยพระองค์เองเข้าโจมตีซุนกวน พระองค์ยังทรงแต่งตั้งตำแหน่งที่สูงขึ้นให้กับนายทหารยศกลางบางคนจากมณฑลเกงจิ๋วเช่นปองสิบและเตียวหลำเพื่อเพิ่มขวัญกำลังใจของทหารในการทัพ ซุนกวนส่งจูกัดกิ๋นเป็นตัวแทนไปเข้าเฝ้าเล่าปี่เพื่อเจรจาสงบศึก เมื่อจูกัดกิ๋นเข้าเฝ้าเล่าปี่ได้ทูลว่า:

"กระหม่อมได้ยินมาว่ากองทัพของฝ่าบาทยกมาจากเป๊กเต้เสีย (白帝城 ไป๋ตี้เฉิง) และข้าราชบริพารของฝ่าบาททูลให้ทรงปฏิเสธการเจรจาสงบศึกเนื่องจากความเป็นปฏิปักษ์ระหว่างเราที่เกิดขึ้นมาจากการเข้าครองเกงจิ๋วของเงาอ๋อง (ซุนกวน) และการสิ้นชีพของกวนอู กระหม่อมรู้สึกกังวลอย่างมากว่าความคิดเช่นนี้เป็นการมองสถานการณ์ในมุมแคบ ขาดการพิจารณาในมุมกว้าง กระหม่อมจะพยายามทูลอธิบายความร้ายแรงของสถานการณ์ให้กับฝ่าบาท หากฝ่าบาททรงลดทิฐิลงชั่วคราว ระงับโทสะเสีย และทรงไตร่ตรองอย่างถี่ถ้วนถึงสิ่งที่กระหม่อมกำลังจะทูล กระหม่อมแน่ใจว่าฝ่าบาทจะทรงตัดสินพระทัยได้และไม่จำเป็นต้องขอคำปรึกษาจากข้าราชบริพารของฝ่าบาทอีก ความสัมพันธ์ของฝ่าบาทกับกวนอูเทียบได้กับความสัมพันธ์กับอดีตจักรพรรดิ (พระเจ้าเหี้ยนเต้แห่งราชวงศ์ฮั่นตะวันออก) หรือ เกงจิ๋วมณฑลเดียวเทียบได้กับทั้งอาณาจักรหรือ ระหว่างข้าศึกสองฝ่ายฝ่าบาทรังเกียจฝ่ายใดมากกว่ากันหรือ หากฝ่าบาททรงตอบคำถามเหล่านี้ได้ กระหม่อมเชื่อว่าคงไม่ยากเกินกว่าฝ่าบาทจะตัดสินพระทัยเป็นแน่"

เล่าปี่ปฏิเสธที่จะฟังคำของจูกัดกิ๋น

ยุทธการ

อิเหลง/จูเต๋ง

เขาม้าอั๋ว

ช่องเขาอู

จีกุ๋ย

เป๊กเต้เสีย

แผนที่ของมณฑลหูเป่ย์ในปัจจุบันแสดงตำแหน่งสำคัญของยุทธการ: อิเหลง/จูเต๋ง, เขาม้าอั๋ว, , , เป๊กเต้เสีย

เปิดการบุก

ในเดือนสิงหาคม ค.ศ. 221 เล่าปี่ส่งขุนพลงอปั้นและปองสิบเข้าโจมตีจุดยุทธศาสตร์ของง่อก๊กที่ (巫峽 อูเซี่ย) ซึ่งรักษาโดยลิอี้ (李異 หลี่ อี้) และหลิว เออ (劉阿) หลังงอปั้นและปองสิบโจมตีสำเร็จ กองทัพจ๊กก๊กที่ประกอบด้วยกำลังพลมากกว่า 40,000 นายจึงรุดหน้าไปยัง (秭歸 จื่อกุย) เล่าปี่ยังยังส่งทูตไปขอกำลังเสริมจากชนเผ่าท้องถิ่นในเมือง (武陵郡 อู่หลิงจฺวิ้น) ที่จีกุ๋ย เล่าปี่พบกับเลียวฮัวอดีตนายทหารใต้บังคับบัญชาของกวนอู เลียวฮัวกลายเป็นเชลยศึกของง่อก๊กหลังการเสียชีวิตของกวนอู แต่หลบหนีออกมาได้และกำลังเดินทางกลับจ๊กก๊ก เล่าปี่ตั้งให้เลียวฮัวเป็นเจ้าเมือง (宜都 อี๋ตู)

ซุนกวนตอบโต้การบุกของจ๊กก๊กด้วยการตั้งลกซุนเป็นแม่ทัพใหญ่ (大都督 ต้าตูตู) และสั่งให้นำทัพ 50,000 นายไปต้านข้าศึก ลกซุนมีนายทหารใต้บังคับบัญชาหลายคน ได้แก่ จูเหียนพัวเจี้ยงซงเขียมฮันต๋งชีเซ่งตุนอิตั๋น (鮮于丹 เซียนยฺหวี ตัน) และซุนหวน

ทัพจ๊กก๊กรุกคืบ

ในเดือนกุมภาพันธ์ ค.ศ. 222 เล่าปี่วางแผนจะนำทัพจากจีกุ๋ย（秭歸 จื่อกุย）มุ่งหน้าไปมณฑลเกงจิ๋วเพื่อชิงเกงจิ๋วคืน แต่อุยก๋วนขุนพลจ๊กก๊กเห็นว่าทัพง่อก๊กแข็งแกร่งและใช้แม่น้ำแยงซีเป็นประโยชน์ในการตั้งรับ จึงทูลเสนอตนเป็นผู้นำการโจมตี และทูลแนะนำให้เล่าปี่ตั้งมั่นอยู่แนวหลังเพื่อคอยหนุนช่วย เล่าปี่ปฏิเสธข้อเสนอของอุยก๋วน แล้วตั้งให้อุยก๋วนเป็นขุนพลพิทักษ์อุดร (鎮北將軍 เจิ้นเป่ย์เจียงจฺวิน) และมอบให้คุมกองกำลังแยกของจ๊กก๊กในการป้องกันฝั่งเหนือของแม่น้ำแยงซีจากการโจมตีที่อาจจะเกิดขึ้นจากทางด้านทัพวุยก๊ก จากนั้นเล่าปี่จึงนำทัพหลักของจ๊กก๊กด้วยพระองค์เองยกพลไปตามฝั่งใต้ของแม่น้ำแยงซี

เล่าปี่ยังมีรับสั่งให้งอปั้น (吳班 อู๋ ปาน) และตันเซ็ก （陳式 เฉิน ชื่อ）นำทัพเรือของจ๊กก๊ไปยังอำเภอ (夷陵 อี๋หลิง) ริมฝั่งแม่น้ำแยงซี ในระหว่างนั้นเล่าปี่ยังส่งม้าเลี้ยงเป็นทูตไปพบกับชนเผ่าต่าง ๆ ในเมืองบุเหลงและติดสินบนเหล่าหัวหน้าเผ่าด้วยเงินและตำแหน่งราชการเพื่อให้ได้รับการสนับสนุน ด้วยเหตุที่ชนเผ่าต่าง ๆ ในเมืองบุเหลงเกิดความไม่สงบจากเหตุที่ทัพจ๊กก๊กเข้ามาใกล้ ซุนกวนจึงส่งเปาจิดไปรักษาอำเภอ (益陽) เพื่อจัดการกับความไม่สงบ

เมื่อเหล่าขุนพลง่อก๊กต้องการไปโจมตีทัพจ๊กก๊กที่กำลังยกใกล้เข้ามา ลกซุนคัดค้านและกล่าวว่า:

"เล่าปี่กำลังนำทัพมาทางตะวันออกเพื่อโจมตีเรา ขวัญกำลังใจของทหารก็สูงมาก นอกจากนี้ทัพเล่าปี่ตั้งมั่นอยู่ในที่สูงและพื้นที่ภูเขา จึงยากที่เราจะโจมตี แม้ว่าเราจะเอาชนะได้ แต่ก็ไม่สามารถปราบปรามได้อย่างเด็ดขาด หากโจมตีไม่สำเร็จ ขวัญกำลังใจของเราก็จะได้รับผลกระทบอย่างมาก นี่ไม่ใช่เรื่องเล็ก ๆ เลย บัดนี้เราควรเพิ่มขวัญกำลังใจของทหารและวางแผนในขณะที่รอสถานการณ์เปลี่ยนแปลง หากเราอยู่ในที่ราบ เราควรกังวลเรื่องการสูญเสียอย่างมากจากการพุ่งโจมตี แต่เนื่องจากข้าศึกอยู่บนพื้นที่ภูเขาจึงไม่สามารถโจมตีได้เต็มที่เพราะจะถูกกระหนาบด้วยไม้และหิน เราควรใช้ประโยชน์จากจุดอ่อนนี้ของทัพข้าศึก"

เหล่าขุนพลง่อก๊กไม่เข้าใจเหตุผลของลกซุนและคิดว่าลกซุนเกรงกลัวข้าศึก จึงไม่พอใจลกซุนเป็นอย่างมาก

คุมเชิงกัน

ทัพจ๊กก๊กผ่าน, เจี้ยนผิง (建平), เหลียนผิง (連平) และเหลียนเหวย์ (連圍) มาถึงชายแดนของอิเหลง ที่นั่นทัพจ๊กก๊กตั้งกองทหารรักษาการณ์ราวสิบแห่ง เล่าปี่ตั้งให้ปองสิบเป็นแม่ทัพใหญ่ (大督 ต้าตู) เตียวหลำเป็นแม่ทัพหน้า (前部督 เฉียนปู้ตู) ฝู่ ควาง (輔匡), เตียวหยง (趙融 เจ้า หรง), เลียวฮัว และเปาเตียวเป็นแม่ทัพกองกำลังแยก (別督 เปี๋ยตู) ทัพจ๊กก๊กและทัพง่อก๊กอยู่ในภาวะคุมเชิงกันเป็นเวลาราวหกเดือนตั้งแต่กุมภาพันธ์ถึงกรกฎาคม ค.ศ. 222

เล่าปี่มีรับสั่งให้งอปั้นนำทหารหลายพันนายออกจากพื้นที่ภูเขาไปตั้งค่ายบนที่ราบและร้องเยาะเย้ยท้าทายให้ทัพง่อก๊กยกออกมาโจมตีพวกตน เมื่อเหล่านายทหารของ่อก๊กต้องการโต้ตอบการท้ารบด้วยการออกไปโจมตีข้าศึก ลกซุนกล่าวว่า "มันต้องเป็นกลลวงเป็นแน่ เราควรสังเกตการณ์ดูไปก่อน"

เป็นไปตามที่ลกซุนสงสัย ปรากฏว่ากองทหารจ๊กก๊ก 8,000 นายซุ่มรออยู่ในหุบเขาใกล้เคียง เมื่อเห็นว่าทัพง่อก๊กไม่คล้อยตามการท้ารบ เล่าปี่จึงล้มเลิกแผนลวงข้าศึกมาที่ซุ่มและมีรับสั่งให้ทหาร 8,000 นายออกจากหุบเขาที่ซุ่มอยู่ เมื่อลกซุนทราบข่าว จึงพูดกับเหล่านายทหารของง่อก๊กว่า "สาเหตุที่ข้าไม่ทำตัวคำแนะนำของพวกท่านให้โจมตีข้าศึกก็เพราะข้าสงสัยว่ามีบางอย่างชอบกลเช่นนี้แหละ" จากนั้นจึงเขียนฎีกาถึงซุนกวนเพื่อชี้แจงความสำคัญเชิงยุทธศาสตร์ของอิเหลง ชี้ถึงจุดอ่อนบางประการของเล่าปี่ และรับรองกับซุนกวนว่าจะเอาชนะข้าศึกให้ได้

ง่อก๊กจู่โจมกลับและเผาค่ายจ๊กก๊ก

หลายวันต่อมา เหล่านายทหารของง่อก๊กกล่าวกับลกซุนว่า:

"เราควรโจมตีเล่าปี่ตั้งแต่เนิ่น ๆ บัดนี้เล่าปี่รุดหน้าเข้ามาอีก 500 ถึง 600 ลี้ เราอยู่ภาวะคุมเชิงกันเจ็ดถึงแปดเดือนแล้ว เล่าปี่เสริมกำลังไปยังจุดยุทธศาสตร์ทั้งหมด หากเราโจมตีก็คงจะไม่เป็นผล"

ลกซุนตอบว่า

"เล่าปี่มีเล่ห์เหลี่ยมและมากประสบการณ์ ในช่วงต้นทัพเล่าปี่กำลังฮึกเหิมมีขวัญกำลังใจสูง จึงไม่อาจเอาชนะได้ แต่บัดนี้เมื่อผ่านมาระยะหนึ่งแล้ว ทหารเล่าปี่เหนื่อยล้า ขวัญกำลังใจตกต่ำ และไม่มีความคิด บัดนี้จึงถึงเวลาแล้วที่จะเปิดการโจมตีหลายทางกับข้าศึก"

จากนั้นลกซุนจึงให้โจมตีค่ายข้าศึกค่ายหนึ่งแต่ตีไม่สำเร็จ เหล่านายทหารของง่อก๊กบ่นว่า "เรากำลังสังเวยชีวิตทหารโดยเปล่าประโยชน์" ลกซุนตอบว่า "ข้าได้คิดแผนกลยุทธ์เพื่อเอาชนะข้าศึกแล้ว" แล้วจึงสั่งเหล่าทหารให้แบกฟางคนละมัดเข้าโจมตีด้วยไฟใส่ข้าศึก เมื่อเริ่มการโจมตีด้วยไฟ ลกซุนนำทุกหน่วยทหารของง่อก๊กทั้งหมดเข้าโจมตีทัพจ๊กก๊กจูเหียนเอาชนะกองกำลังทัพหน้าของจ๊กก๊ก ตัดเส้นทางถอยทัพ และบีบให้เล่าปี่ต้องล่าถอย ทหารใต้บังคับบัญชาของพัวเจี้ยงสังหารปองสิบและสร้างความเสียหายอย่างมากแก่หน่วยทหารของปองสิบซงเขียมทำลายกองทหารรักษาการณ์ของจ๊กก๊กห้ากองและสังหารนายทหารผู้ป้องกันเตียวหลำ สะโมโข (ราชาชนเผ่าที่เป็นพันธมิตรกับจ๊กก๊ก) ม้าเลี้ยง และอองฮูถูกสังหารในที่รบ ส่วนตู้ ลู่ (杜路) และหลิว หนิง (劉寧) ถูกบีบให้ยอมจำนนต่อง่อก๊ก ค่ายทัพจ๊กก๊กมากกว่า 40 ค่ายถูกทัพง่อก๊กทำลาย ในทัพจ๊กก๊กมีเพียงหน่วยของเฮียงทงที่สามารถล่าถอยโดยไม่ได้รับความเสียหายใด ๆ

ตำแหน่งที่แท้จริงของยุทธการคือช่วงรอยต่อระหว่างทางตะวันตกของและทางตะวันออกของในนคร มณฑลหูเป่ย์

เล่าปี่ถอยไปเป๊กเต้เสีย

เล่าปี่และกำลังทหารที่เหลือล่าถอยไปยังเขาม้าอั๋ว (馬鞍山 หม่าอานชาน; ปัจจุบันอยู่ทางตะวันออกของ มณฑลหูเป่ย์) ซึ่งยังคงถูกโจมตีอย่างรุนแรงจากทัพง่อก๊กในทุกทิศทาง ในเวลาเดียวกัน เกิดดินถล่มขึ้นที่เขาม้าอั๋วทำให้ทัพจ๊กก๊กได้รับบาดเจ็บหลายพันคน ซุนหวนขุนพลง่อก๊กต่อสู้อย่างสุดชีวิตและฝ่าแนวรบของข้าศึกไปยึดจุดยุทธศาสตร์สำคัญของเขาม้าอั๋ว กองกำลังของเล่าปี่ถูกบีบให้หนีผ่านพื้นที่ภูเขาอันตรายและหนีพ้นในตอนกลางคืนอย่างแทบเอาชีวิตไม่รอด ระหว่างการล่าถอย เล่าปี่มีรับสั่งให้ทหารไปนำชุดเกราะมากองและจุดไฟเผาเพื่อสร้างแนวป้องกันสกัดการไล่ตามของทัพง่อก๊ก

เล่าปี่รวบรวมกองกำลังที่กระจัดกระจายใหม่ และมีรับสั่งให้ละทิ้งเรือและเดินเท้าไปยัง (魚復) ที่ซึ่งพระองค์เปลี่ยนชื่อเป็น "เตงอั๋น" (永安 หย่งอาน; แปลว่า "สันตินิรันดร์") นายทหารของ่อก๊กคือลิอี้ (李異; หลี่ อี้) และหลิว เออ (劉阿) นำกองกำลังไล่ตามเล่าปี่และตั้งกองทหารรักษาการที่ลำสัน (南山 หนานซาน) ปลายเดือนกันยายนหรือต้นตุลาคม ค.ศ. 222 เล่าปี่และกองกำลังถอยมาถึง

ในเวลาที่เล่าปี่มาถึงเป๊กเต้เสียโดยปลอดภัย เรือ ยุทโธปกรณ์ และเสบียงทั้งหมดของทัพจ๊กก๊กถูกทัพง่อก๊กยึดไป ศพทหารจ๊กก๊กล่องลอยอยู่ในแม่น้ำและกีดขวางการไหลของน้ำ เล่าปี่ทรงกริ้วต่อการพ่ายแพ้ของพระองค์ ตรัสอุทานว่า "ไม่ใช่เพราะลิขิตสวรรค์หรอกหรือที่ทำให้ข้าต้องอับอายขายหน้าเพราะลกซุน" เมื่อเตียวจูล่งนำกองกำลังเสริมยกจากกังจิวมาที่เตงอั๋น ทัพง่อก๊กที่ไล่ตามมาก็ล่าถอยไปเองแล้ว

อุบัติการณ์ระหว่างยุทธการ

ลกซุนปฏิเสธที่จะช่วยเหลือซุนหวน

ในช่วงต้นของยุทธการ ซุนหวนนำกองกำลังแยกเข้าโจมตีทัพหน้าของจ๊กก๊กที่ แต่จบลงด้วยการถูกล้อมโดยข้าศึก ซุนหวนขอกำลังเสริมจากลกซุนแต่ลกซุนปฏิเสธ นายทหารง่อก๊กคนอื่น ๆ พูดกับลกซุนว่า "ขุนพลซุนเป็นญาติของนายท่าน บัดนี้กำลังถูกล้อม เราไม่ควรไปช่วยหรอกหรือ" ลกซุนตอบว่า "เขาได้รับการสนับสนุนจากทหารของเขาอยู่แล้ว ฐานที่มั่นก็ป้องกันได้มั่นคงดี และเสบียงก็มีเพียงพอ ไม่มีอะไรต้องวิตก เมื่อดำเนินตามแผนของข้า ถึงเราไม่ไปช่วยเขา วงล้อมก็จะสลายไปเอง" หลังจากง่อก๊กได้รับชัยชนะที่จูเต๋ง ซุนหวนมาพบลกซุนและพูดว่า "ก่อนหน้านี้ข้าโกรธมากจริง ๆ ที่ท่านปฏิเสธไม่ไปช่วยข้า แต่บัดนี้หลังได้รับชัยชนะ ข้าเห็นแล้วว่าท่านมีแนวทางจะกระทำการในแบบของท่านเอง"

นายทหารของง่อก๊กไม่เต็มใจจะปฏิบัติตามคำสั่งของลกซุน

นายทหารของง่อก๊กหลายคนที่เข้าร่วมในยุทธการมีทั้งที่รับราชการในง่อตั้งแต่ยุคของซุนเซ็กและที่เป็นญาติของตระกูลซุนกวน นายทหารเหล่านี้จึงมองว่าตนสูงส่งและไม่เต็มใจที่จะปฏิบัติตามคำสั่งของลกซุน ลกซุนวางกระบี่ลงบนโต๊ะและพูดว่า:

"เล่าปี่มีชื่อเสียงไปทั่วแผ่นดิน แม้แต่โจโฉยังหวั่นเกรง บัดนี้เล่าปี่อยู่ที่ชายแดนและเราก็กำลังต่อสู้อย่างยากลำบาก พวกท่านได้รับความกรุณาจากรัฐ จึงควรจะร่วมมือกันอย่างสมัครสมานและปฏิบัติงานร่วมกันในการปราบข้าศึกเพื่อตอบแทนความกรุณาของรัฐ พวกท่านไม่ควรปฏิบัติตนอย่างที่พวกท่านเป็นอยู่บัดนี้ ข้าอาจจะเป็นเพียงบัณฑิต แต่ข้าได้รับคำสั่งจากนายท่าน เหตุผลที่รัฐขอให้พวกท่านลดตนและยอมรับคำบัญชาการของข้าก็เพราะข้ามีค่าเล็กน้อยและข้าสามารถอดทนต่อความอัปยศเพื่อประโยชน์แก่การที่ใหญ่ยิ่งกว่า พวกท่านต่างมีหน้าที่ของตนเองจึงไม่อาจหลีกเลี่ยงได้ กฎอัยการศึกมีกำหนดไว้นานแล้ว พวกท่านไม่ควรฝ่าฝืน"

นายทหารของง่อก๊กเริ่มแสดงความนับถือลกซุนมากขึ้นหลังง่อก๊กได้รับชัยชนะโดยสาเหตุหลักมาจากความสำเร็จทางกลยุทธ์ของลกซุน ลกซุนไม่ได้รายงานเรื่องที่นายทหารเหล่านี้ไม่เชื่อฟังตนแก่ซุนกวน แต่ซุนกวนก็ทราบเรื่องได้เองในภายหลังยุทธการ เมื่อซุนกวนถามลกซุนเกี่ยวกับเรื่องนี้ ลกซุนตอบว่าตนเห็นคุณค่าของนายทหารเหล่านี้แม้ว่าพวกเขาจะไม่เชื่อฟังคำสั่งของตน และตัดสินใจที่จะอดทนต่อพวกเขาเพราะตนรู้สึกว่าเป็นการรักษาความสัมพันธ์ในการร่วมงานกับพวกเขาเป็นสิ่งสำคัญเพื่อบรรลุเป้าหมายร่วมกันในการต้านการบุกของจ๊กก๊ก ซุนกวนยกย่องและมอบรางวัลให้ลกซุนอย่างงาม

วีรกรรมของเปาเตียวและเทียกี

เปาเตียวอาสาคุ้มกันแนวหลังในขณะที่ทัพจ๊กก๊กกำลังล่าถอยจากอิเหลงและจูเต๋ง เปาเตียวยังคงยืนหยัดอย่างมั่นคงและทุ่มความโกรธในการรบกับข้าศึกแม้ว่าทหารร่วมรบทั้งหมดจะถูกสังหารจนสิ้นก็ตาม เมื่อทหารง่อก๊กบอกให้เปาเตียวยอมจำนน เปาเตียวตอบว่า "ไอ้พวกหมาแดนง่อ! คิดว่าขุนพลฮั่นจะยอมจำนนหรือไร" ในที่สุดเปาเตียวจึงถูกสังหารในที่รบ

เทียกีก็คุ้มกันแนวหลังระหว่างการล่าถอยของทัพจ๊กก๊กเช่นกัน เมื่อข้าศึกยกมาใกล้ มีบางคนเสนอให้เทียกีสละเรือหนี แต่เทียกีตอบว่า "ข้าไม่เคยหนีจากยุทธการตลอดการเป็นทหารของข้า อีกทั้งจักรพรรดิกำลังอยู่ในสถานการณ์อันตราย" เมื่อทัพง่อก๊กมาถึง เทียกีถือทวนจี่ต่อสู้อย่างดุเดือด สามารถจมเรือข้าศึกได้จำนวนหนึ่งก่อนที่เทียกีจะถูกข้าศึกล้อมและสังหารในที่สุด

โจผีคาดการณ์การพ่ายแพ้ของเล่าปี่

เมื่อโจผีได้รับข่าวว่าทัพจ๊กก๊กตั้งค่ายต่อเนื่องเป็นระยะทางยาวมากกว่า 700 ลี้ จึงตรัสกับเหล่าขุนนางว่า:

"(เล่า) ปี่ไม่รู้พิชัยยุทธ์ มีใครบ้างที่ทำศึกโดยตั้งค่ายเป็นระยะทางยาวกว่า 700 ลี้ 'ผู้ที่วางกองกำลังไว้ในพื้นที่ป่าและพื้นที่อับชื้นมีอุปสรรคก็มีชะตาต้องถูกข้าศึกจับ' นี่เป็นสิ่งที่ควรหลีกเลี่ยงในการทำศึก ข้าจะได้ข่าวจากซุนกวนในไม่ช้า"

โจผีได้รับรายงานเรื่องชัยชนะของง่อก๊กในอีก 7 วันต่อมา

ผลสืบเนื่อง

อุยก๋วนและกองกำลังแยกของทัพจ๊กก๊กที่ฝั่งเหนือของแม่น้ำแยงซีถูกตัดขาดจากทัพหลักของจ๊กก๊กระหว่างการจู่โจมกลับของทัพง่อก๊กและไม่สามารถกลับไปยังจ๊กก๊กได้ อุยก๋วนและ(ผาง หลิน) (龐林; น้องชายของบังทอง) ผู้ใต้บังคับบัญชาหมดหนทางจึงนำกองกำลังเข้าสวามิภักดิ์กับวุยก๊ก

เกิดกบฏขนาดเล็กในเมือง (零陵 หลิงหลิง) และ(桂陽 กุ้ยหยาง) หลังทัพจ๊กก๊กล่าถอย เปาจิดที่มาประจำการที่ตั้งแต่ก่อนยุทธการจึงนำทัพง่อก๊กไปปราบปรามกบฏ

หลังยุทธการ ชีเซ่ง พัวเจี้ยง ซงเขียม และนายทหารของง่อก๊กคนอื่น ๆ แนะนำให้โจมตีเป๊กเต้เสียเพื่อจับตัวเล่าปี่ เมื่อซุนกวนถามความคิดเห็นจากลกซุน ลกซุน จูเหียน และเล่งทอง (駱統 ลั่ว ถ่ง) กล่าวว่าเมื่อโจผีรวบรวมกำลังทหารและทำทีจะมาช่วยง่อก๊กโจมตีจ๊กก๊กแต่แท้จริงแล้วมีเจตนาร้าย จึงเตือนซุนกวนเกี่ยวกับเรื่องนี้และแนะนำให้ยกเลิกการไล่ตามเล่าปี่แล้วกลับไปง่อก๊ก ซุนกวนทำตามคำแนะนำ ไม่นานหลังจากนั้นโจผีนำทัพวุยก๊กบุกง่อก๊กจากสามทิศทาง

เมื่อเล่าปี่ได้ยินเรื่องการบุกง่อก๊กของวุยก๊ก จึงทรงพระอักษรถึงลกซุนว่า:

"บัดนี้ข้าศึก (วุยก๊ก) อยู่ที่กังเหลง หากข้าเปิดการโจมตีอีกครั้ง ตามความเห็นของท่านแล้วคิดว่าข้าจะชนะหรือไม่"

ลกซุนเขียนหนังสือทูลตอบว่า:

"กระหม่อมเกรงว่าทัพของฝ่าบาทเพิ่งพ่ายแพ้และยังไม่ฟื้นตัว ยามนี้เป็นเวลาที่ฝ่าบาทควรจะประนีประนอม พักผ่อนและพักฟื้น มิใช่เวลาที่ควรจะเปิดการโจมตีเราอีกครั้ง แต่หากฝ่าบาทไม่ทรงพิจารณาอย่างถี่ถ้วนและวางแผนจะส่งกองกำลังที่เหลือทั้งหมดออกโจมตีอีกครั้ง กระหม่อมขอรับรองว่าจะไม่เหลือใครที่ฝ่าบาทส่งมาที่นี่ที่จะรอดชีวิตกลับไป"

เล่าปี่ประชวรหนักในเดือนเมษายน ค.ศ. 223 ก่อนจะสวรรคตในวันที่ 10 มิถุนายน พระองค์ตั้งให้โอรสเล่าเสี้ยนเป็นผู้สืบทอดราชบัลลังก์และตั้งให้จูกัดเหลียงและลิเงียมเป็นผู้สำเร็จราชการช่วยเหลือเล่าเสี้ยน หลังจากจูกัดเหลียงได้อำนาจบริหารจึงดำเนินการผูกไมตรีกับง่อก๊กและฟื้นฟูความเป็นพันธมิตรระหว่างง่อก๊กและจ๊กก๊กอีกครั้งเพื่อต้านวุยก๊ก

บุคคลในยุทธการ

ทัพง่อก๊ก แม่ทัพใหญ่ (大都督 ต้าตูตู) ลกซุน ขุนศึกสำแดงยุทธ (昭武將軍 เจาอู่เจียงจฺวิน) จูเหียน ขุนพลกระตุ้นพลานุภาพ (振威將軍 เจิ้นเวย์เจียงจฺวิน) พัวเจี้ยง ขุนพลรอง (偏將軍 เพียนเจียงจฺวิน) ฮันต๋ง ขุนพลสถาปนายุทธ (建武將軍 เจี้ยนอู่เจียงจฺวิน) ชีเซ่ง ขุนพลราชองครักษ์สงบบูรพา (安東中郎將 อันตงจงหลางเจี้ยง) ซุนหวน ขุนพลราชองครักษ์สถาปนาความภักดี (建忠中郎將 เจี้ยงจงจงหลางเจี้ยง) เล่งทอง (駱統 ลั่ว ถ่ง) ซงเขียม ตุนอิตั๋น (鮮于丹 เซียนยฺหวี ตาน) ลิอี้ (李異 หลี่ อี้) หลิว เออ (劉阿) (เจี่ยง อี) (蔣壹) บุตรชายของเจียวขิม ไม่เข้าร่วมยุทธการ เงาอ๋องหรืออ๋องแห่งง่อก๊ก (吳王 อู๋หวาง) ซุนกวน ขุนพลสงบเผ่า (平戎將軍 ผิงหรงเจียงจฺวิน) เปาจิด

ทัพจ๊กก๊ก ทัพหลัก จักรพรรดิแห่งจ๊กก๊ก (蜀漢皇帝 ฉู่ฮั่นหฺวางตี้) เล่าปี่  † แม่ทัพใหญ่ (大督 ต้าตู) ปองสิบ  † แม่ทัพหน้า (前部 เฉียนตู) เตียวหลำ แม่ทัพกองกำลังแยก (別督 เปี๋ยตู) (輔匡) แม่ทัพกองกำลังแยก (別督 เปี๋ยตู) (趙融 เจ้า หรง) แม่ทัพกองกำลังแยก (別督 เปี๋ยตู) เลียวฮัว  † แม่ทัพกองกำลังแยก (別督 เปี๋ยตู) เปาเตียว  † ขุนนางมหาดเล็ก (侍中 ชื่อจง) ม้าเลี้ยง ขุนพลธง (牙門將 หยาเหมินเจี้ยง) เฮียงทง (向寵 เซี่ยง ฉ่ง) นายทหารผู้ช่วย (別駕從事 เปี๋ยเจี้ยฉงชื่อ) (李朝)  † ขุนนางผู้ช่วยและรับผิดชอบพิธีบวงสรวง (從事祭酒 ฉงชื่อจี้จิ่ว) เทียกี งอปั้น ตันเซ็ก  † อองฮู   ตู้ ลู่ (杜路)   หลิว หนิง (劉寧) ทัพเหนือ ขุนพลพิทักษ์อุดร (鎮北將軍 เจิ้นเป่ย์เจียงจฺวิน) อุยก๋วน ขุนนางผู้ช่วยสำนักปกครองกลาง (治中從事 จื้อจงฉงชื่อ) (ผาง หลิน) (龐林) น้องชายของบังทอง พันธมิตร  † สะโมโข ไม่เข้าร่วมยุทธการ ขุนพลช่วยเหลือทัพ (翊軍將軍 อี้จฺวินเจียงจฺวิน) เตียวจูล่ง

ในนิยายสามก๊ก

เหตุการณ์ก่อน, ระหว่าง และหลังยุทธการที่อิเหลงถูกเล่าในนวนิยายอิงประวัติศาสตร์ในศตวรรษที่ 14 เรื่องสามก๊ก (ซานกั๋วเหยี่ยนอี้) โดยล่อกวนตง ในระหว่างตอนที่ 81-84 มีการเพิ่มเรื่องราวสมมติบางเรื่องและขยายความเรื่องราวของเหตุการณ์จริงเพื่อผลเชิงละคร ต่อไปนี้เป็นบางเหตุการณ์ที่มีชื่อเสียงที่เกี่ยวข้องกับยุทธการที่อิเหลงตามที่บรรยายในนิยาย:

การคัดค้านการตัดสินใจของเล่าปี่ในการทำศึก

จักรพรรดิเล่าปี่วางแผนที่จะยกทัพไปรบกับซุนกวนเพื่อแก้แค้นให้กวนอูและชิงมณฑลเกงจิ๋วคืน ขุนนางหลายคนคัดค้านการตัดสินใจของพระองค์ คนแรกที่พยายามห้ามพระองค์ไม่ให้ทำศึกคือเตียวจูล่ง แต่เล่าปี่ก็เพิกเฉยเสีย ภายหลังขุนนางจ๊กก๊กคนอื่น ๆ อย่างม้าเลี้ยงและตันจิ๋นเรียกร้องให้จูกัดเหลียงทูลยับยั้งเล่าปี่ จูกัดเหลียงจึงนำขุนนางเหล่านั้นไปเข้าเฝ้าเล่าปี่และทูลทัดทานการติดสินพระทัยของพระองค์ แต่เล่าปี่ปฏิเสธคำแนะนำ ขณะเล่าปี่กำลังเตรียมการทำศึก จินปิดทูลทัดทานการตัดสินพระทัยของพระองค์ เล่าปี่ทรงกริ้วต้องการจะสั่งประหารชีวิตจินปิด แต่จูกัดเหลียงและขุนนางจ๊กก๊กคนอื่น ๆ ทูลขอชีวิตให้จินปิด จินปิดจึงได้รับการละเว้นโทษ จากนั้นจูกัดเหลียงจึงเขียนฎีกาถึงเล่าปี่ทูลอธิบายเหตุผลที่เล่าปี่ไม่ควรทำศึกกับซุนกวน แต่เมื่อเล่าปี่อ่านแล้วจึงขว้างฎีกาลงกับพื้นแล้วตรัสว่า "เราไม่ฟังคำขุนนางทั้งปวงแล้ว อย่าห้ามเราเลย"

ข้อเท็จจริงทางประวัติศาสตร์

บันทึกประวัติศาสตร์ จดหมายเหตุสามก๊ก (ซานกั๋วจื้อ) ไม่ได้ระบุเรื่องที่จูกัดเหลียงคัดค้านการติดสินพระทัยของเล่าปี่ในการออกรบกับซุนกวน แต่มีการระบุว่าเตียวจูล่งและจินปิดพยายามจะทูลทัดทานเล่าปี่ เตียวจูล่งทูลแนะนำเล่าปี่ไม่ให้โจมตีซุนกวนแต่คำแนะนำถูกเพิกเฉย จินปิดถูกเล่าปี่สั่งให้นำตัวไปขังคุกหลังจินปิดทูลทัดทานการทำศึก แต่ได้รับการปล่อยตัวในภายหลัง

การเสียชีวิตของฮองตง

ฮองตงขุนพลจ๊กก๊กเข้าร่วมในยุทธการที่อิเหลงแม้ว่าจะอายุมากกว่า 70 แล้วในเวลานั้น ฮองตงสังหารสิวเจ๊ก (史蹟 ฉื่อ จี้) นายทหารใต้บังคับบัญชาของพัวเจี้ยง และเอาชนะกองกำลังของพัวเจี้ยงได้ในการรบวันแรก ในวันที่สองระหว่างที่ฮองตงไล่ตามพัวเจี้ยงก็ตกอยู่ในการซุ่มโจมตีและถูกล้อมโดยจิวท่าย ฮันต๋ง เล่งทอง (凌統 หลิง ถ่ง) และพัวเจี้ยง ฮองตงถูกม้าต๋ง (馬忠 หม่า จง) ยิงด้วยเกาทัณฑ์ กวนหินและเตียวเปายกกำลังมาช่วยฮองตงฝ่าออกจากวงล้อมมาได้ แต่ฮองตงก็เสียชีวิตจากบาดแผลในคืนนั้น เล่าปี่ทรงกรรเสงให้กับการตายของฮองตง เนื่องจากยุทธการที่อิเหลงในประวัติศาสตร์เกิดขึ้นระหว่างปี ค.ศ. 221-222 ปีที่ฮองตงเสียชีวิตตามที่ระบุในนวนิยายจึงควรอยู่ในราวปี ค.ศ. 221-222

ข้อเท็จจริงทางประวัติศาสตร์

ชีวประวัติฮองตงในจดหมายเหตุสามก๊กระบุว่าฮองตงเสียชีวิตในปี ค.ศ. 220 หนึ่งปีหลังสิ้นสุดยุทธการที่ฮันต๋ง สาเหตุการเสียชีวิตไม่มีการระบุ

กวนหินสังหารพัวเจี้ยง

ในการศึกช่วงต้นครั้งหนึ่ง กวนหินเผชิญหน้ากับพัวเจี้ยงผู้จับตัวกวนอูที่เป็นบิดาของตนในการซุ่มโจมตีระหว่างยุทธการที่เป๊กเสีย กวนหินจึงไล่ตามพัวเจี้ยงเข้าไปในหุบเขาด้วยความอยากจะแก้แค้นให้บิดาแต่หลงทางอยู่ในนั้น ครั้นเวลากลางคืน กวนหินขับม้าไปรอบ ๆ จนกระทั่งพบบ้านหลังหนึ่งที่มีชายชราคนหนึ่งอาศัยอยู่ กวนหินจึงขอพักค้างแรมที่นั่น กวนหินเห็นภาพวาดของกวนอูผู้บิดาแขวนบนผนังในบ้านหลังนั้น ต่อมาในคืนนั้นพัวเจี้ยงก็มาเจอบ้านหลังเดียวกันนี้และขอค้างแรม กวนหินเห็นพัวเจี้ยงจึงร้องตะคอกใส่ พัวเจี้ยงคิดจะหนีแต่ก็เจอเข้ากับผีของกวนอูจึงตกใจแน่นิ่งไป กวนหินตามมาทันและสังหารพัวเจี้ยงเสีย ควักหัวใจนำมาวางบนแท่นหน้าภาพวาดกวนอูเพื่อเซ่นแก่วิญญาณของบิดา

ข้อเท็จจริงทางประวัติศาสตร์

ชีวประวัติพัวเจี้ยงในจดหมายเหตุสามก๊กระบุว่าพัวเจี้ยงเสียชีวิตในปี ค.ศ. 234 – หลังยุทธการที่อิเหลงมากกว่า 10 ปี สาเหตุการเสียชีวิตไม่ระบุแน่ชัด ชีวประวัติกวนอูระบุว่ากวนหินรับราชการในฐานะขุนนางฝ่ายพลเรือนในจ๊กก๊กหลังเข้าสู่วัยผู้ใหญ่แล้ว (เมื่ออายุราว 19 ปี) และเสียชีวิตในอีกไม่กี่ปีต่อมาขณะอยู่ในตำแหน่ง กวนหินจึงอาจจะไม่ได้เข้าร่วมในยุทธการ

การเสียชีวิตของกำเหลง

กำเหลงกำลังป่วยเป็นโรคบิดในช่วงที่เกิดยุทธการที่อิเหลง แต่ยังคงเข้าร่วมในยุทธการโดยไม่คำนึงถึงอาการป่วยของตน ระหว่างที่กำเหลงขณะกำลังพักผ่อนก็ได้ยินว่าทัพข้าศึกกำลังใกล้เข้ามา กำเหลงจึงรีบขึ้นม้าและเตรียมเข้ารบ กำเหลงเผชิญหน้ากับกลุ่มทหารชนเผ่าที่นำโดยสะโมโข กำเหลงเห็นว่ากำลังข้าศึกมีมากเกินไปจึงตัดสินใจล่าถอย ระหว่างขี่ม้าหนีกำเหลงถูกสะโมโขยิงเกาทัณฑ์ไปถูกหน้าผาก กำเหลงยังคงหนีต่อไปโดยลูกเกาทัณฑ์ยังติดอยู่ที่หน้าผาก เมื่อมาถึงอูตี๋ (富池 ฟู่ฉือ; ปัจจุบันคือ มณฑลหูเป่ย์) กำเหลงนั่งลงใต้ต้นไม้และเสียชีวิต กาสิบกว่าตัวบนต้นไม้บินลงมาล้อมรอบศพ เมื่อซุนกวนทราบข่าวการเสียชีวิตของกำเหลงก็เสียใจอย่างมากและให้ฝังศพของกำเหลงอย่างสมเกียรติ

ข้อเท็จจริงทางประวัติศาสตร์

ไม่มีข้อมูลสาเหตุการเสียชีวิตและวันเวลาที่กำเหลงเสียชีวิตในชีวประวัติของกำลังในจดหมายเหตุสามก๊ก การเสียชีวิตของกำเหลงมีระบุโดยสังเขปว่าเมื่อกำเหลงเสียชีวิต ซุนกวนร้องไห้ให้กับการเสียชีวิตของกำลังอย่างสุดซึ้ง

เตียวจูล่งสังหารจูเหียน

เล่าปี่ล่าถอยโดยมีกวนหินและเตียวเปาคอยคุ้มกันหลังทัพง่อก๊กจุดไฟเผาค่ายของทัพจ๊กก๊กและยกกำลังไล่ตามเล่าปี่ ในช่วงเวลาวิกฤต เตียวจูล่งก็ปรากฏตัวมาสกัดการโจมตีของข้าศึก เตียวจูล่งเผชิญหน้ากับจูเหียนและสังหารจูเหียนได้ แล้วช่วยคุ้มกันเล่าปี่ที่มุ่งหน้าไปยังเป๊กเต้เสีย

ข้อเท็จจริงทางประวัติศาสตร์

ในเจ้ายฺหวินเปี่ยจฺว้านระบุว่าเตียวจูล่งไม่ได้เข้าร่วมในยุทธการที่อิเหลง ก่อนยุทธการ เตียวจูล่งทัดทานเล่าปี่ไม่ให้ยกทัพไปรบกับซุนกวนแต่ถูกเพิกเฉย เล่าปี่มีรับสั่งให้เตียวจูล่งอยู่รักษาอำเภอกังจิว เมื่อเตียวจูล่งทราบข่าวว่าเล่าปี่แตกพ่ายที่จีกุ๋ย จึงนำกองกำลังจากกังจิวมายังเตงอั๋นเพื่อช่วยเล่าปี่

ชีวประวัติจูเหียนในจดหมายเหตุสามก๊กระบุว่าจูเหียนเสียชีวิตในปี ค.ศ. 249 ขณะอายุ 68 ปี (ตาม) – หลังยุทธการที่อิเหลงราว 27 ปี นอกจากนี้จูเหียนยังมีชีวิตยืนยาวกว่าเตียวจูล่งซึ่งตามประวัติศาสตร์เสียชีวิตในปี ค.ศ. 229

การเสียชีวิตของซุนฮูหยิน

ข่าวการพ่ายแพ้ของเล่าปี่ในยุทธการรู้ไปถึงซุนฮูหยินอดีตภรรยาของเล่าปี่ซึงได้กลับไปยังง่อก๊ก หลังได้ยินข่าวลือว่าเล่าปี่ถูกปลงพระชนม์ในยุทธการ ซุนฮูหยินจึงเดินทางออกไปที่ริมฝั่งแม่น้ำแยงซี ซุนฮูหยินหันหน้าไปทางตะวันตกและร้องไห้ก่อนจะโจนน้ำตาย

ข้อเท็จจริงทางประวัติศาสตร์

ไม่มีบันทึกในประวัติศาสตร์ว่าซุนฮูหยินเป็นอย่างไรหลังจากเดินทางจากเล่าปี่กลับไปในอาณาเขตของง่อก๊ก

ลกซุนเผชิญหน้ากับค่ายกลทหารศิลาของจูกัดเหลียง

หมายเหตุ

1. ยุทธการเริ่มต้นในเดือน 7 ของศักราชอ้วยโช่ (หฺวางชู) ปีที่ 2 ในรัชสมัยของโจผี เทียบได้กับช่วงเวลาระหว่างวันที่ 6 สิงหาคมถึง 4 กันยายน ค.ศ. 221 ในปฏิทินเกรโกเรียน
2. ยุทธการสิ้นสุดในเดือน 8 ของศักราชอ้วยโช่ (หฺวางชู) ปีที่ 3 ในรัชสมัยของโจผี เทียบได้กับช่วงเวลาระหว่างวันที่ 24 กันยายน ถึง 22 ตุลาคม ค.ศ. 222 ในปฏิทินเกรโกเรียน
3. ในสามก๊ก ฉบับเจ้าพระยาพระคลัง (หน) อยู่ระหว่างตอนที่ 63-65

อ้างอิง

1. Yang, Hua (January 2007). . Journal of Sichuan Normal University (Social Sciences Edition) (ภาษาจีน). China Academic Journal Electronic Publishing House. 34 (1): 120–126. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2014-12-29. สืบค้นเมื่อ 29 December 2014.
2. ([秋，七月， ...] 權以鎮西將軍陸遜為大都督、假節，督將軍朱然、潘璋、宋謙、韓當、徐盛、鮮于丹、孫桓等五萬人拒之。) จือจื้อทงเจี้ยน เล่มที่ 69.
3. (黃武元年，劉備率大衆來向西界，權命遜為大都督、假節，督朱然、潘璋、宋謙、韓當、徐盛、鮮于丹、孫桓等五萬人拒之。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
4. de Crespigny, Rafe (2004). "Chapter Seven: Claim to the Mandate 222-229". (PDF). Faculty of Asian Studies, Australian National University. p. 6. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 31 December 2013. สืบค้นเมื่อ 30 December 2014.
5. ([秋，七月， ...] 漢主遣將軍吳班、馮習攻破權將李異、劉阿等於巫，進兵秭歸，兵四萬餘人。武陵蠻夷皆遣使往請兵。) จือจื้อทงเจี้ยน เล่มที่ 69.
6. (《魏书》：癸亥，孙权上书，说："刘备支党四万人，马二三千匹，) อรรถาธิบายจากเว่ย์ชูในจดหมายเหตุสามก๊ก
7. Sawyer, p. 20
8. (權已據江陵，盡虜羽士衆妻子，羽軍遂散。權遣將逆擊羽，斬羽及子平于臨沮。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 36.
9. (冬，十月，乙卯，漢帝告祠高廟，使行御史大夫張音持節奉璽綬詔冊，禪位于魏。王三上書辭讓，乃為壇於繁陽，辛未，升壇受璽綬，卽皇帝位，燎祭天地、嶽瀆，改元，大赦。) จือจื้อทงเจี้ยน เล่มที่ 69.
10. (夏，四月，丙午，漢中王卽皇帝位於武擔之南，大赦，改元章武。以諸葛亮為丞相，許靖為司徒。) จือจื้อทงเจี้ยน เล่มที่ 69.
11. ([建安二十五年]冬，魏嗣王稱尊號，改元為黃初。二年四月，劉備稱帝於蜀。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 47.
12. (孫權自公安徙都鄂，更名鄂曰武昌。) จือจื้อทงเจี้ยน เล่มที่ 69.
13. (八月，孫權遣使稱臣，卑辭奉章，幷送于禁等還。 ... 丁巳，遣太常邢貞奉策卽拜孫權為吳王，加九錫。) จือจื้อทงเจี้ยน เล่มที่ 69.
14. (漢主恥關羽之沒，將擊孫權。) จือจื้อทงเจี้ยน เล่มที่ 69.
15. (孫權襲荊州，先主大怒，欲討權。雲諫曰：「國賊是曹操，非孫權也，且先滅魏，則吳自服。操身雖斃，子丕篡盜，當因衆心，早圖關中，居河、渭上流以討凶逆，關東義士必裹糧策馬以迎王師。不應置魏，先與吳戰；兵勢一交，不得卒解也。」 ... 先主不聽，遂東征，留雲督江州。先主失利於秭歸，雲進兵至永安，吳軍已退。) อรรถาธิบายจากเจ้ายฺหวินเปี่ยจว้านในจดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 36.
16. (益州辟宓為從事祭酒。先主旣稱尊號，將東征吳，宓陳天時必無其利，坐下獄幽閉，然後貸出。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 38.
17. (先主伐吳，飛當率兵萬人，自閬中會江州。臨發，其帳下將張達、范彊殺飛，持其首，順流而奔孫權。飛營都督表報先主，先主聞飛都督之有表也，曰：「噫！飛死矣。」) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 36.
18. (秋，七月，漢主自率諸軍擊孫權，權遣使求和於漢。) จือจื้อทงเจี้ยน เล่มที่ 69.
19. (瑾與備牋曰：「奄聞旗鼓來至白帝，或恐議臣以吳王侵取此州，危害關羽，怨深禍大，不宜荅和，此用心於小，未留意於大者也。試為陛下論其輕重，及其大小。陛下若抑威損忿，蹔省瑾言者，計可立決，不復咨之於羣后也。陛下以關羽之親何如先帝？荊州大小孰與海內？俱應仇疾，誰當先後？若審此數，易於反掌。」) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 52.
20. (漢主不聽。) จือจื้อทงเจี้ยน เล่มที่ 69.
21. (初，先主忿孫權之襲關羽，將東征，秋七月，遂帥諸軍伐吳。孫權遣書請和，先主盛怒不許，吳將陸議、李異、劉阿等屯巫、秭歸；將軍吳班、馮習自巫攻破異等，軍次秭歸，武陵五谿蠻夷遣使請兵。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 32.
22. (為前將軍關羽主簿，羽敗，屬吳。思歸先主，乃詐死，時人謂為信然，因携持老母晝夜西行。會先主東征，遇於秭歸。先主大恱，以化為宜都太守。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 45.
23. (... 遷昭武將軍，封西安鄉侯。 ... 黃武元年，劉備舉兵攻宜都，然督五千人與陸遜并力拒備。然別攻破備前鋒，斷其後道，備遂破走。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 56.
24. (... 拜璋為太守、振威將軍，封溧陽侯。 ... 劉備出夷陵，璋與陸遜并力拒之，璋部下斬備護軍馮習等，所殺傷甚衆，拜平北將軍、襄陽太守。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 55.
25. (黃武元年春正月，陸遜部將軍宋謙等攻蜀五屯，皆破之，斬其將。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 47.
26. (... 遷偏將軍，領永昌太守。宜都之役，與陸遜、朱然等共攻蜀軍於涿鄉，大破之，徙威烈將軍，封都亭侯。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 55.
27. (後遷建武將軍，封都亭侯，領廬江太守，賜臨城縣為奉邑。劉備次西陵，盛攻取諸屯，所向有功。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 55.
28. (年二十五，拜安東中郎將，與陸遜共拒劉備。備軍衆甚盛，彌山盈谷，桓投刀奮命，與遜勠力，備遂敗走。桓斬上兜道，截其徑要。備踰山越險，僅乃得免，忿恚歎曰：「吾昔初至京城，桓尚小兒，而今迫孤乃至此也！」) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 51.
29. (及稱尊號，將東伐吳，權諫曰：「吳人悍戰，又水軍順流，進易退難，臣請為先驅以甞寇，陛下宜為後鎮。」先主不從，以權為鎮北將軍，督江北軍以防魏師；先主自在江南。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 43.
30. (先主稱尊號，以良為侍中。及東征吳，遣良入武陵招納五溪蠻夷，蠻夷渠帥皆受印號，咸如意指。會先主敗績於夷陵，良亦遇害。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 39.
31. (二年春正月，先主軍還秭歸，將軍吳班、陳式水軍屯夷陵，夾江東西岸。二月，先主自秭歸率諸將進軍，緣山截嶺，於夷道猇亭駐營，自佷山通武陵，遣侍中馬良安慰五谿蠻夷，咸相率響應。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 32.
32. (隲因承制遣使宣恩撫納，是加拜平戎將軍，封廣信侯。 ... 會劉備東下，武陵蠻夷蠢動，權遂命隲上益陽。備旣敗績，而零、桂諸郡猶相驚擾，處處阻兵；隲周旋征討，皆平之。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 52.
33. (吳書曰：諸將並欲迎擊備， ...) อรรถาธิบายจากอู๋ชูในจดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
34. (... 遜以為不可，曰：「備舉軍東下，銳氣始盛，且乘高守險，難可卒攻，攻之縱下，猶難盡克，若有不利，損我大勢，非小故也。今但且獎厲將士，廣施方略，以觀其變。若此間是平原曠野，當恐有顛沛交馳之憂，今緣山行軍，勢不得展，自當罷於木石之間，徐制其弊耳。」) อรรถาธิบายจากอู๋ชูในจดหมายเหตุสามก๊กเล่มที่ 58.
35. (諸將不解，以為遜畏之，各懷憤恨。) อรรถาธิบายจากอู๋ชูในจดหมายเหตุสามก๊กเล่มที่ 58.
36. (漢人自巫峽建平連營至夷陵界，立數十屯，以馮習為大督，張南為前部督，自正月與吳相拒，至六月不決。) จือจื้อทงเจี้ยน เล่มที่ 69.
37. (備從巫峽、建平、連平、連圍至夷陵界，立數十屯，以金錦爵賞誘動諸夷，使將軍馮習為大督，張南為前部，輔匡、趙融、廖淳、傅肜等各為別督，先遣吳班將數千人於平地立營，欲以挑戰。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
38. (諸將皆欲擊之，遜曰：「此必有譎，且觀之。」) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
39. (備知其計不可，乃引伏兵八千，從谷中出。遜曰：「所以不聽諸君擊班者，揣之必有巧故也。」遜上疏曰：「夷陵要害，國之關限，雖為易得，亦復易失。失之非徒損一郡之地，荊州可憂。今日爭之，當令必諧。備干天常，不守窟穴，而敢自送。臣雖不材，憑奉威靈，以順討逆，破壞在近。尋備前後行軍，多敗少成，推此論之，不足為戚。臣初嫌之，水陸俱進，今反舍船就步，處處結營，察其布置，必無他變。伏願至尊高枕，不以為念也。」) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
40. (諸將並曰：「攻備當在初，今乃令入五六百里，相銜持經七八月，其諸要害皆以固守，擊之必無利矣。」) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
41. (遜曰：「備是猾虜，更甞事多，其軍始集，思慮精專，未可干也。今住已乆，不得我便，兵疲意沮，計不復生，犄角此寇，正在今日。」) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
42. (乃先攻一營，不利。諸將皆曰：「空殺兵耳。」遜曰：「吾已曉破之之術。」乃勑各持一把茅，以火攻拔之。一爾勢成，通率諸軍同時俱攻， ...) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
43. (國山名甫，廣漢郪人也。 ... 隨先主征吳，軍敗於秭歸，遇害。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 45.
44. (... 斬張南、馮習及胡王沙摩柯等首，破其四十餘營。備將杜路、劉寧等窮逼請降。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
45. (後十餘日，陸議大破先主軍於猇亭，將軍馮習、張南等皆沒。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 32.
46. (朗兄子寵，先主時為牙門將。秭歸之敗，寵營特完。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 41.
47. (備升馬鞍山，陳兵自繞。遜督促諸軍四面蹙之，土崩瓦解，死者萬數。備因夜遁，驛人自擔，燒鐃鎧斷後， ...) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
48. (先主自猇亭還秭歸，收合離散兵，遂棄船舫，由步道還魚復，改魚復縣曰永安。吳遣將軍李異、劉阿等踵躡先主軍，屯駐南山。秋八月，收兵還巫。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 32.
49. (... 僅得入白帝城。其舟船器械，水步軍資，一時略盡，尸骸漂流，塞江而下。備大慙恚，曰：「吾乃為遜所折辱，豈非天邪！」) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
50. (初，孫桓別討備前鋒於夷道，為備所圍，求救於遜。遜曰：「未可。」諸將曰：「孫安東公族，見圍已困，柰何不救？」遜曰：「安東得士衆心，城牢糧足，無可憂也。待吾計展，欲不救安東，安東自解。」及方略大施，備果奔潰。桓後見遜曰：「前實怨不見救，定至今日，乃知調度自有方耳。」) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
51. (當禦備時，諸將軍或是孫策時舊將，或公室貴戚，各自矜恃，不相聽從。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
52. (遜案劒曰：「劉備天下知名，曹操所憚，今在境界，此彊對也。諸君並荷國恩，當相輯睦，共翦此虜，上報所受，而不相順，非所謂也。僕雖書生，受命主上。國家所以屈諸君使相承望者，以僕有尺寸可稱，能忍辱負重故也。各在其事，豈復得辭！軍令有常，不可犯矣。」) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
53. (及至破備，計多出遜，諸將乃服。 ... 權聞之，曰：「君何以初不啟諸將違節度者邪？」遜對曰：「受恩深重，任過其才。又此諸將或任腹心，或堪爪牙，或是功臣，皆國家所當與共克定大事者。臣雖駑懦，竊慕相如、寇恂相下之義，以濟國事。」權大笑稱善，加拜遜輔國將軍，領荊州牧，即改封江陵侯。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
54. (休元名習，南郡人。隨先主入蜀。先主東征吳，習為領軍，統諸軍，大敗於猇亭。 ... 文進名南，亦自荊州隨先主入蜀，領兵從先主征吳，與習俱死。時又有義陽傅肜，先主退軍，斷後拒戰，兵人死盡，吳將語肜令降，肜罵曰：「吳狗！何有漢將軍降者！」遂戰死。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 45.
55. (季然名畿，巴西閬中人也。 ... 先主領益州牧，辟為從事祭酒。後隨先主征吳，遇大軍敗績，泝江而還，或告之曰：「後追已至，解船輕去，乃可以免。」畿曰：「吾在軍，未曾為敵走，況從天子而見危哉！」追人遂及畿船，畿身執戟戰，敵船有覆者。衆大至，共擊之，乃死。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 45.
56. (初，帝聞漢兵樹柵連營七百餘里， ...) จือจื้อทงเจี้ยน เล่มที่ 69.
57. (... 謂羣臣曰：「備不曉兵，豈有七百里營可以拒敵者乎！『苞原隰險阻而為軍者為敵所禽』，此兵忌也。孫權上事今至矣。」) จือจื้อทงเจี้ยน เล่มที่ 69.
58. (後七日，吳破漢書到。) จือจื้อทงเจี้ยน เล่มที่ 69.
59. (及吳將軍陸議乘流斷圍，南軍敗績，先主引退。而道隔絕，權不得還，故率將所領降于魏。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 43.
60. (統弟林，以荊州治中從事參鎮北將軍黃權征吳，值軍敗，隨權入魏， ...) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 37.
61. (又備旣住白帝，徐盛、潘璋、宋謙等各競表言備必可禽，乞復攻之。權以問遜，遜與朱然、駱統以為曹丕大合士衆，外託助國討備，內實有姦心，謹決計輒還。無幾，魏軍果出，三方受敵也。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
62. (吳錄曰：劉備聞魏軍大出，書與遜云：「賊今已在江陵，吾將復東，將軍謂其能然不？」) อรรถาธิบายจากอู๋ลู่ในจดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
63. (遜荅曰：「但恐軍新破，創痍未復，始求通親，且當自補，未暇窮兵耳。若不惟筭，欲復以傾覆之餘，遠送以來者，無所逃命。」) อรรถาธิบายจากอู๋ลู่ในจดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
64. (先主病篤，託孤於丞相亮，尚書令李嚴為副。夏四月癸巳，先主殂于永安宮，時年六十三。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 32.
65. (備尋病亡，子禪襲位，諸葛亮秉政，與權連和。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 58.
66. (出為建忠中郎將，領武射吏三千人。 ... 以隨陸遜破蜀軍於宜都，遷偏將軍。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 57.
67. (子壹封宣城侯，領兵拒劉備有功， ...) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 55.
68. (是歲，劉備帥軍來伐， ... 權以陸遜為督，督朱然、潘璋等以拒之。 ... 黃武元年春正月， ... 劉備奔走，僅以身免。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 47.
69. (偉南名朝，永南兄。郡功曹，舉孝廉，臨邛令，入為別駕從事。隨先主東征吳，章武二年卒於永安。) Sanguozhi vol. 45.
70. (說先主起兵東征。趙雲諫曰： ... 遂不聽趙雲之諫，下令起兵伐吳；) สามก๊ก ตอนที่ 81.
71. ("พระเจ้าเล่าปี่ออกว่าราชการ จึงปรึกษาขุนนางทั้งปวงว่า กวนอูเตียวหุยกับเราได้ให้ความสัตย์กันไว้ ซุนกวนทำอันตรายแก่น้องเรา ถ้าเรามิได้แก้แค้นก็จะเสียความสัตย์ไป เราคิดว่าจะยกทัพหลวงไปตีเมืองกังตั๋งจับซุนกวนฆ่าเสีย ขุนนางทั้งปวงจะเห็นเปนประการใด เตียวจูล่งจึงทูลว่า ... พระเจ้าเล่าปี่จึงว่า ถ้าเราไม่แก้แค้นแทนน้องเราได้ คนทั้งปวงก็จะเห็นว่าเราหามีความสัตย์ไม่ เราไม่ฟังคำเตียวจูล่งห้ามแล้ว จึงสั่งทหารทั้งปวงให้จัดแจงกองทัพจะยกไปตีซุนกวน") สามก๊ก ฉบับเจ้าพระยาพระคลัง (หน) ตอนที่ 63.
72. (當下孔明引百官來奏先主曰： ... 次日，先生整兵要行。學士秦宓奏曰： ... 孔明聞知，即上表救秦宓。其略曰： ... 先主看畢，擲表於地曰：「朕意已決，無得再諫！」) สามก๊ก ตอนที่ 81.
73. ("ขงเบ้งจึงว่า ข้าพเจ้าก็ทูลห้ามปรามเปนหลายครั้งแล้วพระองค์ไม่ฟัง มาเราจะชวนกันไปเฝ้าที่ฝึกทหารทั้งปวงแล้วก็พากันไปเฝ้า ขงเบ้งจึงทูลว่า ... ครั้นเวลาเช้าพระเจ้าเล่าปี่ให้จัดแจงกองทัพจะยกไป จินปิดจึงว่า ... ฝ่ายขงเบ้งรู้ว่าจินปิดเปนโทษ จึงแต่งเรื่องราวเข้าไปถวาย ในเรื่องราวนั้นว่า ... พระเจ้าเล่าปี่เห็นหนังสือนั้นแล้วก็โกรธทิ้งหนังสือลงเสีย จึงว่าเราไม่ฟังคำขุนนางทั้งปวงแล้ว อย่าห้ามเราเลย") สามก๊ก ฉบับเจ้าพระยาพระคลัง (หน) ตอนที่ 63.
74. (卻說章武二年春正月， ... 言訖，不省人事，是夜殞於御營。 ... 先主見黃忠氣絕，哀傷不已，敕具棺槨，葬於成都。) สามก๊ก ตอนที่ 83.
75. ("ว่าเท่านั้นแล้วพิษยาเกาทัณฑ์กลุ้มขึ้นมาฮองตงก็ตาย พระเจ้าเล่าปี่ก็ร้องไห้แล้วส่งเจ้าพนักงานให้แต่งการศพตามบันดาศักดิ์ไปฝังไว้ณเมืองเสฉวน") สามก๊ก ฉบับเจ้าพระยาพระคลัง (หน) ตอนที่ 64.
76. (建安二十四年， ... 明年卒，...) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 36.
77. (原來關興殺入吳陣，正遇讎人潘璋，驟馬追之。 ... 早被關興手起劍落，斬於地上，取心瀝血，就關公神像前祭祀。) สามก๊ก เล่มที่ 83.
78. ("ฝ่ายกวนหินซึ่งขับม้าไล่ติดตามพัวเจี้ยงไปนั้น หวังจะแก้แค้นแทนซึ่งพัวเจี้ยงฆ่าบิดาเสีย แต่ขยิกขยี้ไล่ตามกันอยู่จนเวลาคํ่า ... พัวเจี้ยงได้ยินเสียงกวนหินก็กลัวจะกลับตัวหนี พอแลเห็นกวนอูผู้ตายถือง้าวมายืนขวางหน้าไว้ตกใจโจนหลีกก็ล้มลง กวนหินก็ฟันถูกพัวเจี้ยงตาย กวนหินก็ได้ง้าวของกวนอูผู้บิดาซึ่งพัวเจี้ยงถือ แล้วก็ผ่าอกเชือดเอาตับหัวใจพัวเจี้ยงขึ้นไปเส้นบิดาณเรือนตาแก่") สามก๊ก ฉบับเจ้าพระยาพระคลัง (หน) ตอนที่ 64.
79. (嘉禾三年卒。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 55.
80. (子興嗣。興字安國，少有令問，丞相諸葛亮深器異之。弱冠為侍中、中監軍，數歲卒。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 36.
81. (卻說甘寧正在船中養病，聽知蜀兵大至，火急上馬，正遇一彪蠻兵，人皆披髮跣足，皆使弓弩長鎗，搪牌刀斧；為首乃是番王沙摩柯，生得面如噀血，碧眼突出，使兩個鐵蒺藜骨朵，腰帶兩張弓，威風抖擻。甘寧見其勢大，不敢交鋒，撥馬而走；被沙摩柯一箭射中頭顱。寧帶箭而走，到得富池口，坐於大樹之下而死。樹上群鴉數百，圍繞其屍。吳王聞之，哀痛不已，具禮厚葬，立廟祭祀。) สามก๊ก ตอนที่ 83.
82. ("ฝ่ายกำเหลงนายทัพเรือรักษาตัวอยู่ณเรือ ได้ยินเสียงโห่ร้องอื้ออึงทหารแตกก็ตกใจ จึงถอยเรือเข้าฝั่งขึ้นม้าหนีไปทางบก ฝ่ายสะโมโขเจ้าเมืองลำมัน ซึ่งยกกองทัพมาช่วยพระเจ้าเล่าปี่นั้น ครั้นเห็นกำเหลงขี่ม้าหนีมา จึงสั่งให้ทหารเอาเกาทัณฑ์ยิงถูกหน้าผากกำเหลงแทบตกม้า กำเหลงชักเกาทัณฑ์มิออกก็ขับม้าหนีไปตำบลอูติ มีความเจ็บปวดมากนักจึงลงจากม้าเข้าไปนั่งอิงต้นไม้ใหญ่อยู่ พิษเกาทัณฑ์กลุ้มขึ้นกำเหลงก็ตาย กาซึ่งทำรังอยู่บนต้นไม้นั้นลงมาล้อมศพกำเหลงไว้ ทหารที่เหลือตายหนีไปได้นั้นเอาเนื้อความไปแจ้งแก่พระเจ้าซุนกวน ๆ แจ้งว่ากำเหลงตายดังนั้นก็ร้องไห้รักรํ่าไรว่าเสียดายกำเหลงนักจะหาไหนได้ แล้วก็ให้เจ้าพนักงานไปแต่งการศพฝังไว้ณตำบลอูตี๋ แล้วปลูกศาลเทพารักษ์ไว้ตรงหน้าศพ") สามก๊ก ฉบับเจ้าพระยาพระคลัง (หน) ตอนที่ 64.
83. (寧卒，權痛惜之。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 55.
84. (雲正殺之間，忽遇朱然，便與交鋒；不一合，一鎗刺朱然於馬下，殺散吳兵，救出先主，望白帝城而走。) สามก๊ก ตอนที่ 84.
85. ("ฝ่ายจูล่งซึ่งพระเจ้าเล่าปี่ใช้ให้คุมทหารขนเข้าไว้ในเมืองเสฉวน ครั้นถึงตำบลกังจิวเห็นแสงไฟลุกขึ้นมากทหารวิ่งแตกมาบอกว่า พระเจ้าเล่าปี่แตกแล้ว ก็ขี่ม้าคุมทหารเที่ยวรบหาพระเจ้าเล่าปี่ ได้ยินเสียงโห่เห็นรบล้อมกันอยู่ไม่รู้ประการใด ก็ตีม้าขับทหารหักเข้าไป ฝ่ายจูเหียนเห็นดังนั้นก็กลับหน้าออกรบ จูล่งรบหักเข้าไปครั้นได้ทีก็เอาทวนแทงถูกจูเหียนตกม้าตาย พวก ทหารจูเหียนก็แตกหนีไป จูล่งจึงพบพระเจ้าเล่าปี่ก็พากันหนีไป") สามก๊ก ฉบับเจ้าพระยาพระคลัง (หน) ตอนที่ 65.
86. (年六十八，赤烏十二年卒，...) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 56.
87. ([建興]七年卒，追謚順平侯。) จดหมายเหตุสามก๊ก เล่มที่ 36.
88. (時孫夫人在吳，聞猇亭兵敗，訛傳先主死於軍中，遂驅車至江邊，望西遙哭，投江而死。) สามก๊ก ตอนที่ 84.
89. ("ฝ่ายนางซุนฮูหยินอยู่ในเมืองกังตั๋งได้ยินเขาลือว่าพระเจ้าเล่าปี่แตกแล้ว ทหารล้มตายเปนอันมาก ตัวก็ตายอยู่ในที่รบ ก็สงสารร้องไห้รักพระเจ้าเล่าปี่ผู้ผัว แล้วคิดว่าเกิดมาเปนผู้หญิงจะให้มีชายต้องถึงสองคนก็ไม่ควรนัก บัดนี้ผัวเราก็ตายแล้ว จะอยู่ไปก็เครื่องเปนราคีอายแกคนทั้งปวง คิดแล้วก็ขึ้นรถขับไปริมฝั่งแม่น้ำโจนลงแม่น้ำตาย") สามก๊ก ฉบับเจ้าพระยาพระคลัง (หน) ตอนที่ 65.

บรรณานุกรม

• ตันซิ่ว. จดหมายเหตุสามก๊ก (ซานกั๋วจื้อ).
• ล่อกวนตง. สามก๊ก (ซานกั๋วเหยี่ยนอี้).
• เผย์ ซงจือ. อรรถาธิบายจดหมายเหตุสามก๊ก (ซานกั๋วจื้อจู้).
• ซือหม่า กวาง. จือจื้อทงเจี้ยน.
• Sawyer, Ralph (2014), Zhuge Liang: Strategy, Achievements, and Writings, North Charleston, ISBN