พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจันทรทัตจุฑาธาร กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา

มหาอำมาตย์โท พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา (11 ธันวาคม พ.ศ. 2403 – 10 ตุลาคม พ.ศ. 2475) พระนามเดิมว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจันทรทัตจุฑาธาร ทรงเป็นองคมนตรีในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวและเป็นรัฐมนตรีในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว​ พระองค์เป็นต้นราชสกุลจันทรทัต

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ ชั้น 4 พระองค์เจ้าชั้นเอก
อธิบดีกรมศึกษาธิการ
ดำรงตำแหน่ง	3 มีนาคม พ.ศ. 2434
ก่อนหน้า	พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นสมมตอมรพันธุ์
ประสูติ	11 ธันวาคม พ.ศ. 2403
สิ้นพระชนม์	10 ตุลาคม พ.ศ. 2475 (71 ปี)
หม่อม	หม่อมราชวงศ์หญิงแข จันทรทัต หม่อมอาบ จันทรทัต ณ อยุธยา
พระบุตร	13 พระองค์
ราชสกุล	จันทรทัต
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระมารดา	เจ้าจอมมารดาโหมด ในรัชกาลที่ 4

พระประวัติ

พระรูปขณะทรงดำรงพระยศเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าจันทรทัตจุฑาธาร ทรงฉายเมื่อราวปี พ.ศ. 2435-2436

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา มีพระนามเดิมว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจันทรทัตจุฑาธาร ประสูติเมื่อวันอังคาร แรม 13 ค่ำ เดือนอ้าย ปีวอก โทศก จ.ศ. 1222 ตรงกับวันที่ 11 ธันวาคม พ.ศ. 2403 เป็นพระราชโอรสพระองค์ที่ 51 ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ที่ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาโหมด พระสนมโท มีพระโสทรเชษฐภคินี 1 พระองค์ ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ามณฑานพรัตน์

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงรับราชการใน ผู้ช่วยกระทรวงว่าการต่างประเทศ อธิบดีกรมศึกษาธิการ เมื่อ พ.ศ. 2439 ถึงวันที่ 3 มีนาคม ร.ศ. 111 จึงโปรดให้เลื่อนเป็นอธิบดีกรมพยาบาล มีหน้าที่ควบคุมดูแลกิจการศิริราชพยาบาล จัดการศึกษาวิชาแพทย์ ควบคุมโรงพยาบาลอื่น ๆ จนกระทั่งพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดฯ ให้ยุบกรมพยาบาล และโอนย้ายหน่วยงานต่างๆ ในสังกัด ไปสังกัดกระทรวงธรรมการ กระทรวงนครบาล กระทรวงมหาดไทย และโรงเรียนราชแพทยาลัยต่อมาในวันที่ 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2439 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาขึ้นเป็นพระองค์เจ้าต่างกรม มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา คชนาม ทรงศักดินา 15000

ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระองค์ท่านดำรงตำแหน่งผู้พิพากษาในกระทรวงยุติธรรม มีชั้นยศเป็นมหาอำมาตย์ตรี

พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าจันทรทัตจุฑาธาร ทรงสนพระทัยและทรงศึกษาเกี่ยวกับตำนานพระบรมสารีริกธาตุ และพระอรหันตสาวกธาตุ ทรงนิพนธ์หนังสือ "ตำราพระธาตุ" ซึ่งเป็นตำราเก่าแก่โบราณ บันทึกลักษณะสัณฐานและการจำแนกพระธาตุ

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา ประชวรพระโรคปัปผาสะ สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ 7 เมื่อวันจันทร์ เดือน 11 ขึ้น 11 ค่ำ ปีวอก จ.ศ. 1294 ตรงกับวันที่ 10 ตุลาคม พ.ศ. 2475 พระชันษาได้ 71 ปี ได้รับพระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุ วัดเทพศิรินทราวาสราชวรวิหาร วันที่ 16 มีนาคม พ.ศ. 2476

พระโอรสและพระธิดา

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา ทรงเป็นต้นราชสกุลจันทรทัต มีหม่อม 2 ท่าน ได้แก่

1. หม่อมราชวงศ์หญิงแข (ราชสกุลเดิม: กุญชร) พระธิดาในพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสิงหนาทราชดุรงค์ฤทธิ์
2. หม่อมอาบ

โดยมีพระโอรสธิดารวมทั้งหมด 13 พระองค์ เป็นชาย 9 พระองค์ และหญิง 4 พระองค์

พระรูป	พระนาม	หม่อมมารดา	ประสูติ	สิ้นชีพิตักษัย	คู่สมรส
	1. หม่อมเจ้าชาย (ไม่ปรากฏพระนาม)		26 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2422	24 มีนาคม พ.ศ. 2433
	2. หม่อมเจ้าชาย (ไม่ปรากฏพระนาม)		21 พฤษภาคม พ.ศ. 2426	ในวันประสูติ
	3. (ท่านหญิงใหญ่)	ที่ 1 ในหม่อมราชวงศ์หญิงแข	20 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2428	พ.ศ. 2485
	4.	ที่ 2 ในหม่อมราชวงศ์หญิงแข	9 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2429	1 มกราคม พ.ศ. 2473
	5. หม่อมเจ้าชาย (ไม่ปรากฏพระนาม)		พ.ศ. 2432	24 มีนาคม พ.ศ. 2433
	6.	ที่ 3 ในหม่อมราชวงศ์หญิงแข	พ.ศ. 2436	4 มีนาคม พ.ศ. 2455
	7. หม่อมเจ้าเฉลิมศรีจันทรทัต	ที่ 4 ในหม่อมราชวงศ์หญิงแข	16 กรกฎาคม พ.ศ. 2438	6 สิงหาคม พ.ศ. 2507
	8. หม่อมเจ้าจันทรศิริปริวัตร (ท่านชายอ่าว)	ที่ 1 ในหม่อมอาบ	3 มกราคม พ.ศ. 2445	25 มีนาคม พ.ศ. 2518	หม่อมจรูญ (ณ ถลาง)
	9.	ที่ 5 ในหม่อมราชวงศ์หญิงแข	ไม่ทราบปี	12 ธันวาคม พ.ศ. 2452
	10. (ท่านชายตุ๊)	ที่ 2 ในหม่อมอาบ	22 มีนาคม พ.ศ. 2456	24 มีนาคม พ.ศ. 2511	หม่อมเจ้าหญิงโสภาเพียงจันทร์ (ชยางกูร) หม่อมบัวผัด (ชัยวุฒิ)
	11. (ท่านชายติ๊ก)	ที่ 3 ในหม่อมอาบ	2 พฤศจิกายน พ.ศ. 2460	2 กันยายน พ.ศ. 2527	หม่อมมัจฉา (ตรีชนะ)
	12. หม่อมเจ้าหญิงโสมกานดา มีพระนามเดิมว่าหม่อมเจ้าหญิงจำรูญจันทราภา (ลาออกจากฐานันดรศักดิ์)	ที่ 4 ในหม่อมอาบ	10 มกราคม พ.ศ. 2461	25 มีนาคม พ.ศ. 2553	พลตำรวจตรี พิบูลย์ ภาษวัธน์
	13. หม่อมเจ้าชาย (ไม่ปรากฏพระนาม)	ที่ 5 ในหม่อมอาบ	กันยายน พ.ศ. 2463	26 ธันวาคม พ.ศ. 2463

หม่อมราชวงศ์หญิงแข กุญชร

• หม่อมเจ้าหญิงทัตจันทร์จำรูญ จันทรทัต (20 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2428 - พ.ศ. 2485)
• หม่อมเจ้าหญิงวิบูลย์จันทรา จันทรทัต (9 กุมภาพันธ์ 2429 - 1 มกราคม พ.ศ. 2473)
• หม่อมเจ้าหญิงประภาจันทรี จันทรทัต (พ.ศ. 2436 - 4 มีนาคม พ.ศ. 2455)
• หม่อมเจ้าเฉลิมศรีจันทรทัต จันทรทัต (16 กรกฎาคม พ.ศ. 2438 - 6 สิงหาคม พ.ศ. 2507)

หม่อมอาบ

• หม่อมเจ้าจันทรศิริปริวัตร จันทรทัต (3 มกราคม พ.ศ. 2445 - 25 มีนาคม พ.ศ. 2518) เษกสมรสกับ หม่อมจรูญ จันทรทัต ณ อยุธยา มีบุตรธิดา 3 คน
  • หม่อมราชวงศ์หญิงประสมจันทร์จรูญ จันทรทัต สมรสกับ วิลาศ บุนนาค มีบุตร 1 คน
    • ฟิลลิปวีระ บุนนาค สมรสกับ ปริญดา พันธรัตน์ (หย่า) มีบุตร 3 คน ได้แก่ ภากร ภาวี และภานพ บุนนาค
  • หม่อมราชวงศ์หญิงประยูรจันทร์เจริญ จันทรทัต
  • หม่อมราชวงศ์จันทร์แรมศิริโชค จันทรทัต สมรสกับ โอนอ่อน ศิริวรรณ มีบุตร 2 คน
    • หม่อมหลวงจันทรจุฑา จันทรทัต สมรสกับ ศกลวรรณ ค้าเจริญ มีธิดา 1 คน คือ ปิ่นจันทรา จันทรทัต ณ อยุธยา
    • หม่อมหลวงจันทรขจร จันทรทัต
• หม่อมเจ้าอุรคินทร์ จันทรทัต (22 มีนาคม พ.ศ. 2456 - 24 มีนาคม พ.ศ. 2511) เษกสมรสกับ หม่อมเจ้าหญิงโสภาเพียงจันทร์ ชยางกูร (พระธิดาในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป ประสูติแต่หม่อมถม) มีธิดา 1 คน
  • หม่อมราชวงศ์พงษ์จันทร์ จันทรทัต สมรสกับ พันตำรวจโทโชติศักดิ์ ภาษีผล มีบุตรธิดา 2 คน
    • นายชยะพงษ์ ภาษีผล สมรสกับ นพวรรณ ภาษีผล มีธิดา 2 คน คือ ลภัสรดา ภาษีผล และ ชญภิชา ภาษีผล
    • ผศ.ดร.ทัตดาว ภาษีผล

หม่อมเจ้าอุรคินทร์ จันทรทัต มีหม่อมอีก 1 คน คือ หม่อมบัวผัด ชัยวุฒิ มีบุตรธิดา 7 คน

• • หม่อมราชวงศ์จิราพันธุ์ จันทรทัต สมรสกับ สุปราณี ขำศรี มีบุตรธิดา 1 คน
    • หม่อมหลวงหทัยชนก จันทรทัต สมรสกับ ภิยโย วัฒนายากร มีบุตร 1 คน คือ มุนินทร วัฒนายากร
  • หม่อมราชวงศ์หญิงจิราภรณ์ จันทรทัต สมรสกับ นาวาอากาศเอก (พิเศษ) วีระ แป้นสุขเย็น (หย่า)
  • หม่อมราชวงศ์หญิงพิมพ์จันทร์ จันทรทัต (ถึงแก่กรรม) สมรสกับ เกษมธงไชย ศรีบุญปวน มีบุตร 1 คน
    • จิรายุทธ์ ศรีบุญปวน
  • หม่อมราชวงศ์หญิงพรรณนิภา จันทรทัต (ถึงแก่กรรม)
  • หม่อมราชวงศ์จิรศักดิ์ จันทรทัต สมรสกับ ปิติพร ชินวัตร
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอัจฉรา จันทรทัต สมรสกับ นายแพทย์ชาญชัย ขจรวิทยา มีบุตรธิดา 3 คน
• หม่อมเจ้าศศวินทุวิศาล จันทรทัต (พ.ศ. 2460-2527) เษกสมรสกับ หม่อม 1 คน ชื่อ หม่อมมัจฉา จันทรทัต ณ อยุธยา (นามสกุลเดิม : ตรีชนะ) มีบุตร ด้วยกัน 4 คน
  • หม่อมราชวงศ์ศศิพล จันทรทัต (เสียชีวิตแล้ว) สมรสกับ วิริยา กัลยาณมิตร มีบุตร 2 คน
    • หม่อมหลวงสุชัพพล จันทรทัต
    • หม่อมหลวงพลาดิศัย จันทรทัต
  • หม่อมราชวงศ์ศศิพันธุ์ จันทรทัต สมรสกับ นันทิยา จันทรทัต ณ อยุธยา
  • หม่อมราชวงศ์ศศิพฤนท์ จันทรทัต สมรสกับ สุภาวดี จันทรทัต ณ อยุธยา มีบุตรี 2 คน
    • หม่อมหลวงศศิภา จันทรทัต
    • หม่อมหลวงศศินัดดา จันทรทัต
  • หม่อมราชวงศ์ศศินันท์ จันทรทัต สมรสกับ จิราพร จันทรทัต ณ อยุธยา
• หม่อมเจ้าหญิงโสมกานดา จันทรทัต (พ.ศ. 2461-2553) เษกสมรสกับ พลตำรวจตรีพิบูลย์ ภาษวัธน์ มีบุตรธิดา 6 คน
  • อภิพร ภาษวัธน์ สมรสกับ พจมาน สุทัศน์ ณ อยุธยา มีธิดา 2 คน
  • พรรณโสม ภาษวัธน์ สมรสกับ เกียรติศักดิ์ โพธยานนท์ (หย่า) มีบุตร 1 คน
  • อนุพช ภาษวัธน์ สมรสกับ ลัดดาวัลย์ ภาษวัธน์ มีธิดา 1 คน
  • โสมภาณี ภาษวัธน์ สมรสกับ ศรีวิชัย ศรีสุวรรณ มีบุตรธิดา 3 คน
  • เพ็ญโสม ภาษวัธน์
  • พิมพ์โสม ภาษวัธน์
• หม่อมเจ้าชายสิ้นชีพิตักษัยในวัยเยาว์

พระเกียรติยศ

พระอิสริยยศ

• พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าจันทรทัตจุฑาธาร (11 ธันวาคม พ.ศ. 2403 - 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411)
• พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าจันทรทัตจุฑาธาร (1 ตุลาคม พ.ศ. 2411 - 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2439)
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา (11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2439 - 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา (23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 - 10 ตุลาคม พ.ศ. 2475)

ธรรมเนียมพระยศของ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา
ธงประจำพระอิสริยยศ
การทูล	ใต้ฝ่าพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พ่ะย่ะค่ะ/เพคะ

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. 2439 – เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2470 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2458 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์มงกุฎไทย (ป.ม.)
• พ.ศ. 2430 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ (ท.จ.ว.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2440 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 2 ทวีติยาภรณ์ช้างเผือก (ท.ช.)
• พ.ศ. 2447 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 4 ชั้นที่ 3 (ม.ป.ร.3)
• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 2 (ว.ป.ร.2)
• พ.ศ. 2469 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 7 ชั้นที่ 2 (ป.ป.ร.2)
• พ.ศ. 2441 – เหรียญราชินี (ส.ผ.)
• พ.ศ. ๒๔๕๘ – เหรียญจักรพรรดิมาลา (ร.จ.พ.)
• พ.ศ. 2469 – เหรียญศารทูลมาลา (ร.ศ.ท.)
• พ.ศ. 2469 - เสมาบรมราชาภิเษกทอง รัชกาลที่ 7

พระยศ

นายกองตรี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา
รับใช้	กองเสือป่า
ชั้นยศ	นายกองตรี

พระยศพลเรือน

• มหาอำมาตย์โท
• มหาอำมาตย์ตรี

พระยศเสือป่า

• 1 กันยายน พ.ศ. 2454 - นายหมู่ตรี
• 20 กรกฎาคม 2455 – นายหมู่โท
• นายกองตรี

พงศาวลี

พงศาวลีของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา

16. (=22.) สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก               8. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช                       17. (=23.) พระอัครชายา (หยก)               4. พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย                             18. ทอง ณ บางช้าง               9. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี                       19. สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี               2. พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว                                   20. เศรษฐีจีนฮกเกี้ยนแซ่ตัน               10. เงิน แซ่ตัน                       21. น้องสาวของท่านผู้หญิงน้อย ภรรยาของเจ้าพระยาชำนาญบริรักษ์ (อู่)               5. สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี                             22. (=16.) สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก               11. สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์                       23. (=17.) พระอัครชายา (หยก)               1. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา                                         3. เจ้าจอมมารดาโหมด ในรัชกาลที่ 4

อ้างอิง

เชิงอรรถ

1. ราชกิจจานุเบกษา, ข่าวตั้งปริวีเคาน์ซิลเลอร์, เล่ม 4, หน้า 45
2. ราชกิจจานุเบกษา, สัญญาบัตรปริวีเคาน์ซิลเลอร์, เล่ม 4, หน้า 47-48
3. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2453/D/2273_1.PDF
4. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2437/044/367.PDF
5. "ประกาศกรมราชเลขานุการ เรื่อง พระราชทานนามสกุล สำหรับสืบเชื้อพระวงศ์ พระเจ้าบรมวงศ์เธอชั้น ๔" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 32 (0 ง): 137. 18 เมษายน 2458. สืบค้นเมื่อ 10 เมษายน 2562. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
6. "แจ้งความกระทรวงธรรมการ ตั้งตำแหน่งอธิบดี กรมพยาบาลและศึกษาธิการ" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 9 (50): 440. 12 มีนาคม ร.ศ. 111. สืบค้นเมื่อ 10 เมษายน พ.ศ. 2563. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= และ |date= ((help))
7. ราชกิจจานุเบกษา, พระบรมราชโองการ ประกาศในการพระราชทานสุพรรณบัตร และหิรัญบัตร, เล่ม ๑๓, ตอน ๓๔, ๒๒ พฤศจิกายน ร.ศ. ๑๑๕, หน้า ๔๑๕
8. ราชกิจจานุเบกษา, ข่าวสิ้นพระชนม์, เล่ม ๔๙, ตอน ง, ๑๖ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๗๕, หน้า ๒๔๔๔
9. ราชกิจจานุเบกษา, หมายกำหนดการ พระราชทานเพลิงพระศพและศพ ณ พระเมรุวัดเทพศิรินทราวาส พุทธศักราช ๒๔๗๕, เล่ม ๔๙, ตอน ๐ ง, ๑๒ มีนาคม พ.ศ. ๒๔๗๕, หน้า ๔๒๕๕
10. ราชกิจจานุเบกษา, เครื่องราชอิสริยาภรณ์ที่พระราชทานแก่ท่านที่ได้รับพระสุพรรณบัตรและหิรัญบัตร เก็บถาวร 2016-03-04 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๑๓, ตอน ๓๔, ๒๒ พฤศจิกายน ร.ศ. ๑๑๕, หน้า ๔๑๕
11. ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์และเหรียญ เก็บถาวร 2017-02-23 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม 44 หน้า 2567 วันที่ 20 พฤศจิกายน 2470
12. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2458/D/2510.PDF
13. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2430/032/258.PDF
14. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2440/047/795.PDF
15. ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ ๔ เก็บถาวร 2016-03-04 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๒๑, ตอน ๓๒, ๖ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๔๗, หน้า ๕๖๔
16. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2469/D/3120.PDF
17. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2441/026/283.PDF
18. พระราชทานเหรียญจักรพรรดิมาลา
19. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2469/D/438.PDF
20. ราชกิจจานุเบกษา,ประกาศกระทรวงวัง เรื่อง การประดับเสมาบรมราชาภิเษก เล่ม 43 หน้า 3721 วันที่ 16 มกราคม 2470
21. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2469/D/1580.PDF
22. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2460/D/2749.PDF
23. พระราชทานสัญญาบัตรเสือป่า
24. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2455/D/973_1.PDF

บรรณานุกรม

• สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. ราชสกุลวงศ์. กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2554. 296 หน้า. หน้า 68. ISBN 
• Jeffy Finestone. 2542. สมุดพระรูป พระราชโอรส พระราชธิดา พระราชนัดดาใน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. ปรียนันทนา รังสิต, ม.ร.ว. โลมาโฮลดิ้ง.