Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับ (6 มีนาคม พ.ศ. 2434 – 3 มิถุนายน พ.ศ. 2526) นามเดิม หม่อมราชวงศ์สั้น เป็นพระสนมเอกในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ร้องเพลง นางร้องไห้ ถวายเป็นชุดสุดท้าย และเป็นเจ้าจอมในรัชกาลที่ 5 ที่มีชีวิตอยู่เป็นคนสุดท้ายก่อนถึงแก่อนิจกรรมในปี พ.ศ. 2526
เจ้าจอม หม่อมราชวงศ์ สดับ ในรัชกาลที่ 5 | |
|---|---|
 | |
| เกิด | หม่อมราชวงศ์สั้น 6 มีนาคม พ.ศ. 2434 ตำบลปากคลองตลาด อำเภอพระราชวัง จังหวัดพระนคร |
| เสียชีวิต | 3 มิถุนายน พ.ศ. 2526 (92 ปี) โรงพยาบาลศิริราช กรุงเทพมหานคร |
| คู่สมรส | พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (พ.ศ. 2449–2453) |
| บิดามารดา | หม่อมเจ้าเพิ่ม ลดาวัลย์ หม่อมช้อย ลดาวัลย์ ณ อยุธยา |
ประวัติ
วัยเยาว์
เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับ มีนามเดิมว่า หม่อมราชวงศ์สั้น เกิดเมื่อวันศุกร์ แรม 11 ค่ำ เดือนสาม ตรงกับวันที่ 6 มีนาคม พ.ศ. 2433 (นับแบบปัจจุบันคือปี พ.ศ. 2434) ณ วังกรมหมื่นภูมินทรภักดี ตำบลปากคลองตลาด อำเภอพระราชวัง จังหวัดพระนคร เป็นธิดาในหม่อมเจ้าเพิ่ม ลดาวัลย์ กับหม่อมช้อย ลดาวัลย์ ณ อยุธยา (สกุลเดิม นครานนท์)
เมื่อท่านมีอายุได้ 11 ปี หม่อมยายได้พาท่านไปถวายตัวเป็นข้าหลวงในตำหนักพระวิมาดาเธอ พระองค์เจ้าสายสวลีภิรมย์ กรมพระสุทธาสินีนาฏ ปิยมหาราชปดิวรัดา หลังจากนั้นไม่นานนัก สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจันทราสรัทวาร กรมขุนพิจิตรเจษฎ์จันทร์ พระราชธิดาในพระอรรคชายาเธอ พระองค์เจ้าเสาวภาคย์นารีรัตน์ได้ประทานนามให้ใหม่ว่า "สดับ" ซึ่งกรมพระสุทธาสินีนาฏทรงอบรมเลี้ยงดูหม่อมราชวงศ์สดับในฐานะพระญาติ และยังโปรดให้เรียนหนังสือทั้งภาษาไทย ภาษาอังกฤษ รวมทั้งหัดงานฝีมือ ตลอดจนการอาหารคาวหวานจนเชี่ยวชาญ นอกจากความอัจฉริยภาพและความงามแล้ว ความมีเสียงอันไพเราะของท่าน ยังเป็นคุณสมบัติที่โดดเด่นด้วย ดังใน บทพระราชนิพนธ์เงาะป่า ว่า
- "แม่เสียงเพราะเอย น้ำเสียงเจ้าเสนาะ เหมือนดังใจพี่จะขาด เจ้าร้องลำนำ ยิ่งซ้ำพิสวาท พี่ไม่วายหมายมาด รักเจ้าเสียงเพราะเอย"
ถวายตัว
เมื่อวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2449 หม่อมราชวงศ์สดับได้เข้าปฏิบัติหน้าที่เป็นเจ้าจอมในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว วันนี้ท่านได้รับพระราชทาน "กำไลมาศ" จากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งเป็นทองคำแท้จาก หนักสี่บาท ทำเป็นรูปตาปูโบราณสองดอกไขว้กัน ปลายตาปูเป็นดอกเดียวกัน มีตัวอักษรซึ่งเป็นบทกลอนพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวสลักไว้บริเวณด้านบนของกำไลว่า
| กำไลมาศชาตินพคุณแท้ | ไม่ปรวนแปรเป็นอื่นยั่งยืนสี |
| เหมือนใจตรงคงคำร่ำพาที | จะร้ายดีขอให้เห็นเช่นเสี่ยงทาย |
| ตาปูทองสองดอกตอกสลัก | ตรึงความรักรัดไว้อย่าให้หาย |
| แม้รักร่วมสวมใส่ไว้ติดกาย | เมื่อใดวายสวาสดิ์วอดจึงถอดเอย |
คราวที่ได้รับพระมหากรุณาธิคุณอันยิ่งใหญ่นี้ เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับได้บันทึกไว้ว่า"ในวันเฉลิมพระที่นั่งนี้ทรงพระมหากรุณาสวมกำไลทองรูปตาปูพระราชทานข้าพเจ้า ทรงสวมโดยไม่มีเครื่องมือ บีบด้วยพระหัตถ์ รุ่งขึ้นจึงต้องรับสั่งให้กรมหลวงสรรพศาสตร์พาช่างทองแกรเลิตฝรั่งชาติเยอรมันนำเครื่องมือมาบีบให้เรียบร้อย"
วันนี้ถือว่าเป็นวันที่ท่านมีความสุขมากที่สุด และทั้งตลอดชีวิตของท่าน เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับมิได้ถอดออกจากข้อมือเลย จวบจนชีวิตท่านหาไม่แล้ว หม่อมหลวงพูนแสง สูตะบุตร ผู้เป็นหลานสาวจึงเป็นผู้ที่ถอดออกให้ และได้ถวาย "กำไลมาศ" แด่สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ในงานพระราชทานเพลิงศพของเจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับนั้นเอง
เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับ ได้รับพระราชทานเครื่องยศ ประกอบด้วย หีบหมากทองคำลงยาราชาวดี พานทอง เป็นพานหมากมีเครื่องในทองคำกับกระโถนทองคำ และได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นทุติยจุลจอมเกล้า ฝ่ายใน ซึ่งเป็นเครื่องยศและเครื่องราชอิสริยาภรณ์ชั้นพระสนมเอก ท่านจึงเป็น พระสนมเอก ท่านสุดท้ายในรัชกาล
รัชกาลที่ 5 เสด็จประพาสยุโรป
วันที่หม่อมราชวงศ์สดับได้เล่าว่าเป็นวันที่ทุกข์ที่สุดก็คือ วันที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวประพาสยุโรป เมื่อปี พ.ศ. 2450 เนื่องจากก่อนรัชกาลที่ 5 จะเสด็จพระราชดำเนินนั้น มีพระราชดำริที่จะให้เจ้าจอมสดับตามเสด็จไปยุโรปด้วย ในฐานะข้าหลวงในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้านิภานภดล วิมลประภาวดี กรมขุนอู่ทองเขตขัตติยนารี ถึงกับสอนภาษาอังกฤษพระราชทานเองก่อนเสวยพระกระยาหารทุกคืน แต่มีเหตุขัดข้อง จึงมิอาจเป็นไปตามพระราชดำรินั้นได้
แม้กระนั้น พระองค์ก็ได้มีพระราชหัตเลขามาถึงทุกสัปดาห์ เมื่อได้รับลายพระราชหัตถเลขาแล้ว ท่านก็แสดงอาการดีใจออกมาทุกครั้ง แต่อาการนั้นทำให้เกิดความรู้สึกริษยาจากคนรอบข้างโดยที่ท่านไม่รู้ตัว ทำให้พระวิมาดาเธอฯ ในฐานะผู้ปกครองจึงทรงต้องเข้มงวดกวดขันกิริยาอาการ ตลอดไปถึงข้อความในจดหมาย ด้วยเกรงว่าจะเขียนกราบทูลในเรื่องไม่สมควรไป
ครั้นพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จกลับถึงพระนคร ก็ทรงซื้อเครื่องเพชรมาพระราชทาน โปรดให้แต่งเครื่องเพชรแล้วให้ช่างถ่ายรูปชาวต่างชาติมาถ่ายรูป โดยทรงพระกรุณาจัดท่าพระราชทาน และโปรดพระราชทานตู้ที่ระลึก ยังทรงจัดของตั้งแต่งในตู้นั้นอีกด้วย อีกทั้งยังได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาท่านขึ้นเป็นพระสนมเอก อันเป็นตำแหน่งที่แม้เจ้าจอมมารดาบางท่านรับราชการมาช้านานยังไม่ได้รับพระราชทาน แต่ท่านซึ่งเป็นเพียงเด็กสาวรุ่น และเพิ่งเข้ามารับราชการไม่นานนักกลับได้รับพระเมตตาไว้ในตำแหน่งที่สูงถึงเพียงนี้ ยิ่งก่อให้เกิดความริษยาจากคนรอบข้าง ด้วยวัยเพียง 17 ปี ท่านจึงได้เล่าถึงความรู้สึกครั้งนั้นว่า
- "...เหลียวไปพบแต่ศตรู คุณจอมนั้นส่อเสียดว่าอย่างนั้น คุณจอมนี้ว่าอย่างนี้ ตรองดูทีหรือข้าพเจ้าจะย่อยยับแค่ไหน"
ด้วยความที่เจ้าจอม ม.ร.ว. สดับยังอายุน้อย บวกกับความคับแค้นใจ ทำให้ขาดความยั้งคิด ดื่มน้ำยาล้างรูปหมายจะทำลายชีวิตตนเอง แต่แพทย์ประจำพระองค์ช่วยชีวิตไว้ได้ทัน
ปลายรัชกาล
ครั้นเมื่อท่านมีอายุได้ 20 ปี พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จสวรรคต ท่านมีความทุกข์ และเศร้าโศกอย่างยิ่ง ท่านได้กล่าวไว้ว่า
"..ใจคิดจะเสียสละได้ทุกอย่าง จะอวัยวะหรือเลือดเนื้อ หรือชีวิตถ้าเสด็จกลับคืนมาได้ ข้าพเจ้าคิดว่าเป็นใจที่คิดแน่วแน่ว่าตายแทนได้ไม่ใช่แค่พูดเพราะ ๆ ...คุณจอมเชื้อเอาผ้าเช็ดหน้าผืนหนึ่งมาให้ข้าพเจ้า บอกว่าท่านได้ประทานไว้ซับพระบาท ข้าพเจ้าจึงเอาผ้าที่ซับพระบาทนั้นแล้วพันมวยผมไว้ แล้วก็นั่งร้องไห้กันต่อไปอีก..."
ครั้งสุดท้ายที่เจ้าจอมสดับได้มีโอกาสสนองพระเดชพระคุณคือ การเป็นต้นเสียงนางร้องไห้หน้าพระบรมศพ
บทเพลง นางร้องไห้ มีอยู่ทั้งหมด 5 บท ดังนี้
- 1 พระร่มโพธิ์ทอง พระพุทธเจ้าข้าเอย
- พระทูลกระหม่อมแก้ว พระพุทธเจ้าข้าเอย
- 2 พระเสด็จไปสู่สวรรค์ชั้นใด ละข้าพระบาทยุคลไว้ พระพุทธเจ้าข้าเอย
- พระทูลกระหม่อมแก้ว พระพุทธเจ้าข้าเอย
- 3 พระยอดฟ้า พระสุเมรุทอง พระพุทธเจ้าข้าเอย
- พระทูลกระหม่อมแก้ว พระพุทธเจ้าข้าเอย
- 4 พระเสด็จผ่านพิภพแห่งใด ข้าพระบาทจะตามเสด็จไป พระพุทธเจ้าข้าเอย
- 5 พระทูลกระหม่อมแก้ว พระพุทธเจ้าข้าเอย
- พระทูลกระหม่อมแก้ว พระพุทธเจ้าข้าเอย
สิ้นรัชกาล
ในปีที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวสวรรคตนั้น เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับมีอายุเพียง 20 ปี ทำให้ท่านเป็นที่จับตามองจากคนรอบข้างว่าจะสามารถครองตัวครองใจเป็นหม้ายได้ต่อไปตลอดหรือไม่
หลังจากนั้นอีกไม่นาน ท่านได้ถวายคืนเครื่องเพชรทั้งหลายที่ได้รับพระราชทานมาแด่สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง จนหมดสิ้น สมเด็จฯ ก็ได้ทรงรับไว้แล้วโปรดเกล้าฯ ให้นำไปขายที่ยุโรป แล้วนำเงินมาสมทบทุนสร้างโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ทั้งสิ้น นอกจากนั้นท่านยังหันไปยึดมั่นในพระพุทธศาสนา เพื่อถวายเป็นพระราชกุศลอีกด้วย
จนเมื่อท่านเจ้าจอมนั้นมีวัยชราแล้ว พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรและสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ได้พระราชทานพระบรมราชานุเคราะห์ให้ท่านกลับเข้ามาอยู่ในพระบรมมหาราชวัง ในช่วงเวลานี้นี่เอง ที่ท่านได้มีโอกาสทำคุณประโยชน์อีกครั้ง โดยการถ่ายทอดความรู้ต่าง ๆ ให้แก่ชนรุ่นหลัง เช่น
- วิธีถักตาชุนหรือ ถักสไบ ที่เรียกกันว่า
- วิธีทำน้ำอบ น้ำปรุง
- ยาดมส้มโอมือ ฯลฯ
ตลอดจนถ่ายทอดเรื่องราวต่างๆในพระราชสำนักเมื่อครั้งกระนั้น ให้ชนรุ่นหลังได้ฟังและจดบันทึกไว้ นับเป็นประโยชน์มาก เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับ ถึงแก่อนิจกรรมเมื่อวันที่ 3 มิถุนายน พ.ศ. 2526 สิริอายุได้ 92 ปี
ห้องพระเครื่องต้นแห่งราชสำนัก
สุดท้ายแล้วนั้น เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับ รับสนองพระมหากรุณาธิคุณในกิจการห้องพระเครื่องต้นแห่งราชสำนัก ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงทำให้เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับมีความชำนาญในการปรุงอาหารคาวหวาน และยังเป็นผู้ที่มีรสนิยมในการรับประทานอาหารเป็นอย่างยิ่ง มีความสุขที่จะเป็นผู้ทำอาหารให้ผู้อื่นรับประทานมาตั้งแต่ยังสาว จนกระทั่งแม้อายุ 92 ปี ก็ยังไม่งดที่จะลงมือตำน้ำพริกเองยามมีหลานหรือแขกไปรับประทานอาหารด้วย วันหนึ่งสมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี ทรงพระกรุณาเสด็จพระราชดำเนินเยี่ยมที่ในพระบรมมหาราชวังชั้นใน ประจวบเป็นเวลาที่เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับกำลังจะรับประทานอาหารกลางวัน จึงได้กราบบังคมทูลเชิญเสด็จ พร้อมทั้งกราบบังคมทูลว่า “ แหม นี่ถ้าประทานรับสั่งมาก่อนล่วงหน้าสัก 10 นาทีว่าจะเสด็จฯ มา จะตำน้ำพริกตั้งเครื่องทันที ” เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับนอกจากจะเป็นผู้ที่มีรสมือหาตัวจับยากแล้ว ยังเป็นผู้ไม่ปิดบังตำรา ตรงกันข้ามกลับมีความยินดีที่จะถ่ายทอดสิ่งเหล่านั้น และทุกครั้งที่ได้ถ่ายทอดแก่ผู้ใดแล้วก็ตามก็จะต้องพูดติดปากเสมอว่า “ เป็นตำราพระวิมาดา ” แสดงถึงความยกย่องในพระวิมาดาเธอ พระองค์เจ้าสายสวลีภิรมย์ กรมพระสุทธาสินีนาฏ ปิยมหาราชปดิวรัดา ในฐานะที่ทรงเป็นต้นตำรับ และแสดงถึงความเป็นผู้ไม่แอบอ้างว่าอาหารอร่อยเพราะเพียงฝีมือผู้ปรุงเท่า นั้น ตำรับเป็นส่วนสำคัญด้วย
เกียรติยศ
| ธรรมเนียมยศของ เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับ ในรัชกาลที่ 5 | |
|---|---|
| การเรียน | กราบเรียน |
| การแทนตน | กระผม/ดิฉัน |
| การขานรับ | ครับผม/ค่ะ |
บรรดาศักดิ์
- พ.ศ. 2434 : หม่อมราชวงศ์สั้น ลดาวัลย์
- ไม่ปรากฏ : หม่อมราชวงศ์สดับ ลดาวัลย์
- พ.ศ. 2448 : เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับ ในรัชกาลที่ 5
ตราประจำตัว
ตราประจำตัวเจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับ ในรัชกาลที่ ๕ นั้น เป็นรูปอักษรย่อ S.B.C. ซึ่งเป็นอักษรย่อที่ รัชกาลที่ ๕ ทรงประทานไว้ให้ มาจากคำว่า S คือ สดับ B คือ ภูมินทรภัคดี C คือ จุฬาลงกรณ์ หรือ ตราสัญลักษณ์พิณภายใต้พระจุลมงกุฎกำกับ
เครื่องราชอิสริยาภรณ์
- พ.ศ. 2521 –
![image]()
เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ (ท.จ.ว.) (ฝ่ายใน) - พ.ศ. 2451 –
![image]()
เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 5 ชั้นที่ 3 (จ.ป.ร.3)
ลำดับสาแหรก
| ลำดับสาแหรกของเจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับ ในรัชกาลที่ 5 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
อ้างอิง
- พูนพิศ อมาตยกุล. "เจ้าจอม ม.ร.ว.สดับ (ลดาวัลย์) ในรัชกาลที่ ๕ (พ.ศ. ๒๔๓๓-๒๕๒๖)". ห้องสมุดดนตรีสมเด็จพระเทพรัตน์ มหาวิทยาลัยมหิดล. สืบค้นเมื่อ 28 มีนาคม 2565.
{{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=((help)) - ธงทอง จันทรางศุ. ในกำแพงแก้ว. กรุงเทพฯ:เอส.ซี.พริ้นท์แอนด์แพค. 2550, หน้า 164
- ศรุตานุสรณ์, หน้า 11
- ฉัตรเฉลิม, นางอันเป็นที่รักในพระพุทธเจ้าหลวง, สำนักพิมพ์บางกอกบุ๊ค, 2545
- ม.ร.ว. สดับ ลดาวัลย์ พระสนมเอกรัชกาลที่๕
- tnews (12 มิถุนายน 2562). "ตำรับโบราณจาก เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับ ในรัชกาลที่ ๕". สืบค้นเมื่อ 31 ตุลาคม 2566.
{{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=((help)) - "แจ้งความสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ฝ่ายหน้าและฝ่ายใน ประจำปี 2521" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. เล่ม 75 (ตอน 51 ง ฉบับพิเศษ): หน้า 10. 12 พฤษภาคม 2521. สืบค้นเมื่อ 20 ตุลาคม 2557.
{{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=((help)) - "พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์รัชกาลปัตยุบันฝ่ายใน" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. เล่ม 25 (ตอน 35): 1015. 29 พฤศจิกายน 2451. สืบค้นเมื่อ 20 ตุลาคม 2557.
{{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=((help)) - ศรุตานุสรณ์, หน้า 134-135
- "พระยาราชโยธา (เผื่อน พรหมปิณฑะ)". ฐานข้อมูลนามานุกรมวรรณคดีไทย ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร. สืบค้นเมื่อ 26 มกราคม 2566.
{{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=((help)) - สุบินนิมิตและคติเทศของพระยาโกมารกุลมนตรี (PDF). พระนคร: มหาดไทย กรมราชทัณฑ์. 2508. p. 1-2.
- วิชาการดอตคอม 2006-10-24 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
- เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์สดับ ในรัชกาลที่ 5 2007-09-28 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
wikipedia, แบบไทย, วิกิพีเดีย, วิกิ หนังสือ, หนังสือ, ห้องสมุด, บทความ, อ่าน, ดาวน์โหลด, ฟรี, ดาวน์โหลดฟรี, mp3, วิดีโอ, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, รูปภาพ, เพลง, เพลง, หนัง, หนังสือ, เกม, เกม, มือถือ, โทรศัพท์, Android, iOS, Apple, โทรศัพท์โมบิล, Samsung, iPhone, Xiomi, Xiaomi, Redmi, Honor, Oppo, Nokia, Sonya, MI, PC, พีซี, web, เว็บ, คอมพิวเตอร์
ecacxmhmxmrachwngssdb 6 minakhm ph s 2434 3 mithunayn ph s 2526 namedim hmxmrachwngssn epnphrasnmexkinphrabathsmedcphraculcxmeklaecaxyuhw idrxngephlng nangrxngih thwayepnchudsudthay aelaepnecacxminrchkalthi 5 thimichiwitxyuepnkhnsudthaykxnthungaekxnickrrminpi ph s 2526ecacxm hmxmrachwngs sdb inrchkalthi 5ekidhmxmrachwngssn 6 minakhm ph s 2434 tablpakkhlxngtlad xaephxphrarachwng cnghwdphrankhresiychiwit3 mithunayn ph s 2526 92 pi orngphyabalsirirach krungethphmhankhrkhusmrsphrabathsmedcphraculcxmeklaecaxyuhw ph s 2449 2453 bidamardahmxmecaephim ldawly hmxmchxy ldawly n xyuthyaprawtiwyeyaw ecacxmhmxmrachwngssdb minamedimwa hmxmrachwngssn ekidemuxwnsukr aerm 11 kha eduxnsam trngkbwnthi 6 minakhm ph s 2433 nbaebbpccubnkhuxpi ph s 2434 n wngkrmhmunphuminthrphkdi tablpakkhlxngtlad xaephxphrarachwng cnghwdphrankhr epnthidainhmxmecaephim ldawly kbhmxmchxy ldawly n xyuthya skuledim nkhrannth emuxthanmixayuid 11 pi hmxmyayidphathanipthwaytwepnkhahlwngintahnkphrawimadaethx phraxngkhecasayswliphirmy krmphrasuththasininat piymharachpdiwrda hlngcaknnimnannk smedcphraecabrmwngsethx ecafacnthrasrthwar krmkhunphicitrecsdcnthr phrarachthidainphraxrrkhchayaethx phraxngkhecaesawphakhynarirtnidprathannamihihmwa sdb sungkrmphrasuththasininatthrngxbrmeliyngduhmxmrachwngssdbinthanaphrayati aelayngoprdiheriynhnngsuxthngphasaithy phasaxngkvs rwmthnghdnganfimux tlxdcnkarxaharkhawhwancnechiywchay nxkcakkhwamxcchriyphaphaelakhwamngamaelw khwammiesiyngxnipheraakhxngthan yngepnkhunsmbtithioddedndwy dngin bthphrarachniphnthengaapa wa aemesiyngephraaexy naesiyngecaesnaa ehmuxndngicphicakhad ecarxnglana yingsaphiswath phiimwayhmaymad rkecaesiyngephraaexy dd dd thwaytw emuxwnthi 1 emsayn ph s 2449 hmxmrachwngssdbidekhaptibtihnathiepnecacxminphrabathsmedcphraculcxmeklaecaxyuhw wnnithanidrbphrarachthan kailmas cakphrabathsmedcphraculcxmeklaecaxyuhw sungepnthxngkhaaethcak hnksibath thaepnruptapuobransxngdxkikhwkn playtapuepndxkediywkn mitwxksrsungepnbthklxnphrarachniphnthinphrabathsmedcphraculcxmeklaecaxyuhwslkiwbriewndanbnkhxngkailwa kailmaschatinphkhunaeth imprwnaeprepnxunyngyunsiehmuxnictrngkhngkharaphathi caraydikhxihehnechnesiyngthaytaputhxngsxngdxktxkslk trungkhwamrkrdiwxyaihhayaemrkrwmswmisiwtidkay emuxidwayswasdiwxdcungthxdexy khrawthiidrbphramhakrunathikhunxnyingihyni ecacxmhmxmrachwngssdbidbnthukiwwa inwnechlimphrathinngnithrngphramhakrunaswmkailthxngruptapuphrarachthankhapheca thrngswmodyimmiekhruxngmux bibdwyphrahtth rungkhuncungtxngrbsngihkrmhlwngsrrphsastrphachangthxngaekrelitfrngchatieyxrmnnaekhruxngmuxmabibiheriybrxy wnnithuxwaepnwnthithanmikhwamsukhmakthisud aelathngtlxdchiwitkhxngthan ecacxmhmxmrachwngssdbmiidthxdxxkcakkhxmuxely cwbcnchiwitthanhaimaelw hmxmhlwngphunaesng sutabutr phuepnhlansawcungepnphuthithxdxxkih aelaidthway kailmas aedsmedcphranangecasirikiti phrabrmrachininath phrabrmrachchnniphnpihlwng innganphrarachthanephlingsphkhxngecacxmhmxmrachwngssdbnnexng ecacxmhmxmrachwngssdb idrbphrarachthanekhruxngys prakxbdwy hibhmakthxngkhalngyarachawdi phanthxng epnphanhmakmiekhruxnginthxngkhakbkraothnthxngkha aelaidrbphrarachthanekhruxngrachxisriyaphrnculcxmekla chnthutiyculcxmekla fayin sungepnekhruxngysaelaekhruxngrachxisriyaphrnchnphrasnmexk thancungepn phrasnmexk thansudthayinrchkal rchkalthi 5 esdcpraphasyuorp wnthihmxmrachwngssdbidelawaepnwnthithukkhthisudkkhux wnthiphrabathsmedcphraculcxmeklaecaxyuhwpraphasyuorp emuxpi ph s 2450 enuxngcakkxnrchkalthi 5 caesdcphrarachdaeninnn miphrarachdarithicaihecacxmsdbtamesdcipyuorpdwy inthanakhahlwnginsmedcphraecabrmwngsethx ecafaniphanphdl wimlpraphawdi krmkhunxuthxngekhtkhttiynari thungkbsxnphasaxngkvsphrarachthanexngkxneswyphrakrayaharthukkhun aetmiehtukhdkhxng cungmixacepniptamphrarachdarinnid aemkrann phraxngkhkidmiphrarachhtelkhamathungthukspdah emuxidrblayphrarachhtthelkhaaelw thankaesdngxakardiicxxkmathukkhrng aetxakarnnthaihekidkhwamrusukrisyacakkhnrxbkhangodythithanimrutw thaihphrawimadaethx inthanaphupkkhrxngcungthrngtxngekhmngwdkwdkhnkiriyaxakar tlxdipthungkhxkhwamincdhmay dwyekrngwacaekhiynkrabthulineruxngimsmkhwrip khrnphrabathsmedcphraculcxmeklaecaxyuhwesdcklbthungphrankhr kthrngsuxekhruxngephchrmaphrarachthan oprdihaetngekhruxngephchraelwihchangthayrupchawtangchatimathayrup odythrngphrakrunacdthaphrarachthan aelaoprdphrarachthantuthiraluk yngthrngcdkhxngtngaetngintunnxikdwy xikthngyngidthrngphrakrunaoprdekla sthapnathankhunepnphrasnmexk xnepntaaehnngthiaemecacxmmardabangthanrbrachkarmachananyngimidrbphrarachthan aetthansungepnephiyngedksawrun aelaephingekhamarbrachkarimnannkklbidrbphraemttaiwintaaehnngthisungthungephiyngni yingkxihekidkhwamrisyacakkhnrxbkhang dwywyephiyng 17 pi thancungidelathungkhwamrusukkhrngnnwa ehliywipphbaetstru khuncxmnnsxesiydwaxyangnn khuncxmniwaxyangni trxngduthihruxkhaphecacayxyybaekhihn dd dd dd dwykhwamthiecacxm m r w sdbyngxayunxy bwkkbkhwamkhbaekhnic thaihkhadkhwamyngkhid dumnayalangruphmaycathalaychiwittnexng aetaephthypracaphraxngkhchwychiwitiwidthn playrchkal khrnemuxthanmixayuid 20 pi phrabathsmedcphraculcxmeklaecaxyuhwesdcswrrkht thanmikhwamthukkh aelaesraoskxyangying thanidklawiwwa ickhidcaesiyslaidthukxyang caxwywahruxeluxdenux hruxchiwitthaesdcklbkhunmaid khaphecakhidwaepnicthikhidaenwaenwatayaethnidimichaekhphudephraa khuncxmechuxexaphaechdhnaphunhnungmaihkhapheca bxkwathanidprathaniwsbphrabath khaphecacungexaphathisbphrabathnnaelwphnmwyphmiw aelwknngrxngihkntxipxik khrngsudthaythiecacxmsdbidmioxkassnxngphraedchphrakhunkhux karepntnesiyngnangrxngihhnaphrabrmsph bthephlng nangrxngih mixyuthnghmd 5 bth dngni 1 phrarmophthithxng phraphuththecakhaexy phrathulkrahmxmaekw phraphuththecakhaexy 2 phraesdcipsuswrrkhchnid lakhaphrabathyukhliw phraphuththecakhaexy phrathulkrahmxmaekw phraphuththecakhaexy 3 phrayxdfa phrasuemruthxng phraphuththecakhaexy phrathulkrahmxmaekw phraphuththecakhaexy 4 phraesdcphanphiphphaehngid khaphrabathcatamesdcip phraphuththecakhaexy 5 phrathulkrahmxmaekw phraphuththecakhaexy phrathulkrahmxmaekw phraphuththecakhaexy dd dd dd dd dd dd dd dd dd sinrchkalinpithiphrabathsmedcphraculcxmeklaecaxyuhwswrrkhtnn ecacxmhmxmrachwngssdbmixayuephiyng 20 pi thaihthanepnthicbtamxngcakkhnrxbkhangwacasamarthkhrxngtwkhrxngicepnhmayidtxiptlxdhruxim hlngcaknnxikimnan thanidthwaykhunekhruxngephchrthnghlaythiidrbphrarachthanmaaedsmedcphrasriphchrinthrabrmrachininath phrabrmrachchnniphnpihlwng cnhmdsin smedc kidthrngrbiwaelwoprdekla ihnaipkhaythiyuorp aelwnaenginmasmthbthunsrangorngphyabalculalngkrnthngsin nxkcaknnthanynghnipyudmninphraphuththsasna ephuxthwayepnphrarachkuslxikdwy cnemuxthanecacxmnnmiwychraaelw phrabathsmedcphramhaphumiphlxdulyedchmharach brmnathbphitraelasmedcphranangecasirikiti phrabrmrachininath phrabrmrachchnniphnpihlwng idphrarachthanphrabrmrachanuekhraahihthanklbekhamaxyuinphrabrmmharachwng inchwngewlaniniexng thithanidmioxkasthakhunpraoychnxikkhrng odykarthaythxdkhwamrutang ihaekchnrunhlng echn withithktachunhrux thksib thieriykknwa withithanaxb naprung yadmsmoxmux l tlxdcnthaythxderuxngrawtanginphrarachsankemuxkhrngkrann ihchnrunhlngidfngaelacdbnthukiw nbepnpraoychnmak ecacxmhmxmrachwngssdb thungaekxnickrrmemuxwnthi 3 mithunayn ph s 2526 sirixayuid 92 pihxngphraekhruxngtnaehngrachsanksudthayaelwnn ecacxmhmxmrachwngssdb rbsnxngphramhakrunathikhuninkickarhxngphraekhruxngtnaehngrachsank inrchsmyphrabathsmedcphraculcxmeklaecaxyuhw cungthaihecacxmhmxmrachwngssdbmikhwamchanayinkarprungxaharkhawhwan aelayngepnphuthimirsniyminkarrbprathanxaharepnxyangying mikhwamsukhthicaepnphuthaxaharihphuxunrbprathanmatngaetyngsaw cnkrathngaemxayu 92 pi kyngimngdthicalngmuxtanaphrikexngyammihlanhruxaekhkiprbprathanxahardwy wnhnungsmedcphraknisthathiracheca krmsmedcphraethphrtnrachsuda syambrmrachkumari thrngphrakrunaesdcphrarachdaenineyiymthiinphrabrmmharachwngchnin pracwbepnewlathiecacxmhmxmrachwngssdbkalngcarbprathanxaharklangwn cungidkrabbngkhmthulechiyesdc phrxmthngkrabbngkhmthulwa aehm nithaprathanrbsngmakxnlwnghnask 10 nathiwacaesdc ma catanaphriktngekhruxngthnthi ecacxmhmxmrachwngssdbnxkcakcaepnphuthimirsmuxhatwcbyakaelw yngepnphuimpidbngtara trngknkhamklbmikhwamyindithicathaythxdsingehlann aelathukkhrngthiidthaythxdaekphuidaelwktamkcatxngphudtidpakesmxwa epntaraphrawimada aesdngthungkhwamykyxnginphrawimadaethx phraxngkhecasayswliphirmy krmphrasuththasininat piymharachpdiwrda inthanathithrngepntntarb aelaaesdngthungkhwamepnphuimaexbxangwaxaharxrxyephraaephiyngfimuxphuprungetha nn tarbepnswnsakhydwyekiyrtiysthrrmeniymyskhxng ecacxmhmxmrachwngssdb inrchkalthi 5kareriynkraberiynkaraethntnkraphm dichnkarkhanrbkhrbphm khabrrdaskdi ph s 2434 hmxmrachwngssn ldawly imprakt hmxmrachwngssdb ldawly ph s 2448 ecacxmhmxmrachwngssdb inrchkalthi 5trapracatw trapracatwecacxmhmxmrachwngssdb inrchkalthi 5 nn epnrupxksryx S B C sungepnxksryxthi rchkalthi 5 thrngprathaniwih macakkhawa S khux sdb B khux phuminthrphkhdi C khux culalngkrn hrux trasylksnphinphayitphraculmngkudkakbekhruxngrachxisriyaphrnph s 2521 ekhruxngrachxisriyaphrnculcxmekla chnthi 2 thutiyculcxmeklawiess th c w fayin ph s 2451 ehriyyrtnaphrn rchkalthi 5 chnthi 3 c p r 3 ladbsaaehrkladbsaaehrkkhxngecacxmhmxmrachwngssdb inrchkalthi 5 16 phrabathsmedcphraphuththelishlanphaly 8 phrabathsmedcphranngeklaecaxyuhw 17 smedcphrasrisulaly 4 phraecabrmwngsethx krmhmunphuminthrphkdi 18 cangwangaesng 9 ecacxmmardaexmnxy inrchkalthi 3 19 thawmngsi khum 2 hmxmecaephim ldawly 10 pldnuch 5 hmxmsad ldawly n xyuthya 1 ecacxmhmxmrachwngssdb inrchkalthi 5 24 phraphrhmsurinthr phrhm 12 hmunikrephchr nud 6 wngs nkhrannth 3 hmxmchxy ldawly n xyuthya 28 hlwngphrhmrksa pin 14 29 thxngkha 7 cnthr nkhrannth 15 khunhyingbuyrxd rachoytha xangxingphunphis xmatykul ecacxm m r w sdb ldawly inrchkalthi 5 ph s 2433 2526 hxngsmuddntrismedcphraethphrtn mhawithyalymhidl subkhnemux 28 minakhm 2565 a href wiki E0 B9 81 E0 B8 A1 E0 B9 88 E0 B9 81 E0 B8 9A E0 B8 9A Cite web title aemaebb Cite web cite web a trwcsxbkhawnthiin accessdate help thngthxng cnthrangsu inkaaephngaekw krungethph exs si phrinthaexndaephkh 2550 hna 164 srutanusrn hna 11 chtrechlim nangxnepnthirkinphraphuththecahlwng sankphimphbangkxkbukh 2545 ISBN 974 89757 6 2 m r w sdb ldawly phrasnmexkrchkalthi5 tnews 12 mithunayn 2562 tarbobrancak ecacxmhmxmrachwngssdb inrchkalthi 5 subkhnemux 31 tulakhm 2566 a href wiki E0 B9 81 E0 B8 A1 E0 B9 88 E0 B9 81 E0 B8 9A E0 B8 9A Cite web title aemaebb Cite web cite web a trwcsxbkhawnthiin accessdate help aecngkhwamsanknaykrthmntri eruxng phrarachthanekhruxngrachxisriyaphrnculcxmekla fayhnaaelafayin pracapi 2521 PDF rachkiccanuebksa elm 75 txn 51 ng chbbphiess hna 10 12 phvsphakhm 2521 subkhnemux 20 tulakhm 2557 a href wiki E0 B9 81 E0 B8 A1 E0 B9 88 E0 B9 81 E0 B8 9A E0 B8 9A Cite journal title aemaebb Cite journal cite journal a trwcsxbkhawnthiin accessdate help phrarachthanehriyyrtnaphrnrchkalptyubnfayin PDF rachkiccanuebksa elm 25 txn 35 1015 29 phvscikayn 2451 subkhnemux 20 tulakhm 2557 a href wiki E0 B9 81 E0 B8 A1 E0 B9 88 E0 B9 81 E0 B8 9A E0 B8 9A Cite journal title aemaebb Cite journal cite journal a trwcsxbkhawnthiin accessdate help srutanusrn hna 134 135 phrayarachoytha ephuxn phrhmpintha thankhxmulnamanukrmwrrnkhdiithy sunymanusywithyasirinthr subkhnemux 26 mkrakhm 2566 a href wiki E0 B9 81 E0 B8 A1 E0 B9 88 E0 B9 81 E0 B8 9A E0 B8 9A Cite web title aemaebb Cite web cite web a trwcsxbkhawnthiin accessdate help subinnimitaelakhtiethskhxngphrayaokmarkulmntri PDF phrankhr mhadithy krmrachthnth 2508 p 1 2 wichakardxtkhxm 2006 10 24 thi ewyaebkaemchchin ecacxmhmxmrachwngssdb inrchkalthi 5 2007 09 28 thi ewyaebkaemchchin