ลิลิต

ลิลิต หมายถึง หนังสือที่แต่งด้วยคำประพันธ์ประเภทโคลงและร่าย สลับกันเป็นช่วง ๆ ตามธรรมเนียมแล้ว มักจะใช้โคลงและร่ายในแบบเดียวกัน กล่าวคือ สลับกับร่ายดั้น, สลับกับ อย่างนี้เป็นต้น โคลงและร่ายที่สลับกันนั้น มักจะร้อยสัมผัสด้วยกัน เรียกว่า "เข้าลิลิต"

วรรณคดีที่แต่งตามแบบแผนลิลิต มักจะใช้ร่ายและโคลงสลับกันเป็นช่วง ๆ ตามจังหวะ ลีลา และท่วงทำนอง และความเหมาะสมของเนื้อหาในช่วงนั้น ๆ

ลิลิตที่ได้รับการยกย่องจากวรรณคดีสโมสรว่า เป็นยอดของโคลงลิลิต คือ ลิลิตพระลอ

ประวัติ

ความเป็นมาของลิลิต ไม่ปรากฏแน่ชัด โดยสืบค้นได้เก่าสุดถึงสมัยอยุธยา ได้แก่ ลิลิตยวนพ่าย และลิลิตพระลอ (สำหรับอายุของลิลิตพระลอยังเป็นที่ถกเถียง ยังไม่ยุติ) แต่ถ้าจะนับอย่างธรรมเนียมลิลิตแล้ว น่าจะมีเพียงลิลิตพระลอ เพียงเรื่องเดียวเท่านั้น เนื่องจากในยวนพ่ายนั้น มีร่ายนำ 1 บท แล้วมีร่ายแทรกตอนปลาย ๆ (ไม่ใช่ท้ายเรื่อง)กลางเรื่องอีก 1 บทเท่านั้น ส่วนลิลิตพระลอนั้น แต่งด้วยร่ายสุภาพและโคลงสุภาพอย่างหลากหลาย สลับเป็นช่วง ๆ (โปรดอ่านรายละเอียดในหัวข้อ ลิลิตพระลอ) มีทั้งโคลงสองสุภาพ และโคลงสี่สุภาพ นอกจากนี้ยังมีอีกด้วย

สำหรับโองการแช่งน้ำ แม้จะเคยเรียกกันว่า ลิลิตโองการแช่งน้ำ มาก่อน แต่ในภายหลัง นักวรรณคดีส่วนใหญ่สมัครใจที่จะเรียกชื่อโดยไม่มีคำว่าลิลิต ทั้ง ๆ ที่ในโองการแช่งน้ำ ก็แต่งด้วยร่ายสลับโคลง ทว่าเป็นร่ายโบราณ สลับกับโคลงห้า ซึ่งไม่ปรากฏแบบแผนที่ไหนมาก่อน

เป็นที่น่าสังเกตว่า หรือที่เรียกชื่อขึ้นต้นด้วย "โคลงนิราศ" ในสมัยส่วนใหญ่ จะขึ้นต้นด้วยร่ายนำ 1 บทเสมอ เช่น นิราศนรินทร์ นิราศพระยาตรังโคลงทวาทศมาส แต่มิได้เรียกว่าลิลิตแต่อย่างใด

วรรณคดีที่เรียกว่าลิลิตจำนวนหนึ่ง จึงเป็นเพียงวรรณกรรม คำโคลง ที่มีร่ายนำเท่านั้น นอกจากลิลิตยวนพ่ายแล้ว ยังมี มีร่ายนำเพียงหนึ่งบท

ลิลิตเป็นแบบแผนคำประพันธ์ที่มีผู้นิยมแต่งเสมอมา แม้จนปัจจุบัน เนื่องจากสามารถเปลี่ยนลีลาอารมณ์ของบทร้อยกรองได้ อย่างไรก็ตาม ในปัจจุบันการส่งสัมผัสระหว่างบท หรือ "เข้าลิลิต" นั้นไม่ถือเคร่งครัดนัก

ลิลิตในสมัยต่าง ๆ

สมัยกรุงศรีอยุธยา

• ลิลิตโองการแช่งน้ำ
• ลิลิตยวนพ่าย
• ลิลิตพระลอ

สมัยกรุงธนบุรี

• - เจ้าพระยาพระคลัง (หน) เมื่อครั้งเป็นหลวงสรวิชิต

สมัยกรุงรัตนโกสินทร์

• - เจ้าพระยาพระคลัง (หน)
• - เจ้าพระยาพระคลัง (หน)
• ลิลิตตะเลงพ่าย - สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส
• ลิลิตกระบวนแห่พยุหยาตราทางชลมารคและสถลมารค - สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส
• ลิลิตกระบวนแห่พระกฐินพยุหยาตรา ทั้งทางสถลมารค และชลมารค - สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส
• ลิลิตยอพระเกียรติ และ โคลงพระนามพระเจ้าลูกเธอในรัชกาลที่ 4 - พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
• ลิลิตนิทราชาคริต - พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
• ลิลิตพระฦๅ - พระราชครูพิเชต (กลัด)
• ลิลิตพงศาวดารเหนือ - สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปวเรศวริยาลงกรณ์
• ลิลิตตำรานพรัตน์ - หลวงนรินทราภรณ์
• ลิลิตทักษาพยากรณ์ - สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมหลวงพิทักษมนตรี
• - พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
• ลิลิตพายัพ - พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
• ลิลิตหิโตปเทศ - พระยาอิศรพันธุ์โสภณ (หนู อิศรางกูร ณ กรุงเทพ)
• ลิลิตรามเกียรติ์ ตอนนางลอย - ฟุ้ง ฤทธาคนี
• ลิลิตอิหร่านราชธรรม - มนตรี ตราโมท
• ลิลิตหล้ากำสรวล - กานติ ณ ศรัทธา
• ลิลิตวสุวิเศษ - วันเพ็ญ เซ็นตระกูล ,และ ฯลฯ