มณฑลพิษณุโลก

มณฑลพิษณุโลก บ้างสะกดว่า พิศณุโลกย์ หรือ พิศณุโลก เป็นมณฑลหนึ่งในการปกครองส่วนภูมิภาคระบบมณฑลเทศาภิบาลของราชอาณาจักรสยาม ครอบคลุมพื้นที่ภาคเหนือตอนล่าง จัดตั้งขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2437 และถูกยกเลิกเมื่อ พ.ศ. 2476

มณฑลพิษณุโลก
มณฑล
พ.ศ. 2437 – 2476
ธง
แผนที่มณฑลพิษณุโลก
เมืองหลวง	พิษณุโลก
การปกครอง
• ประเภท	สมุหเทศาภิบาลต่างพระเนตรพระกรรณ
สมุหเทศาภิบาล
• พ.ศ. 2437–2445	พระยาศรีสุริยราชวรานุวัตร (เชย กัลยาณมิตร) (คนแรก)
• พ.ศ. 2449
• พ.ศ. 2449–2465	เจ้าพระยาสุรบดินทรสุรินทรฦๅชัย (พร จารุจินดา)
• พ.ศ. 2465–2468
• พ.ศ. 2471–2476	(คนสุดท้าย)
ยุคทางประวัติศาสตร์	รัตนโกสินทร์
• จัดตั้ง	พ.ศ. 2437
• รวมมณฑลเพชรบูรณ์เข้าไว้ในการปกครอง	27 กันยายน พ.ศ. 2446
• แยกพื้นที่จัดตั้งมณฑลเพชรบูรณ์ขึ้นอีกครั้ง	4 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2450
• รวมมณฑลเพชรบูรณ์ไว้ในการปกครองอีกครั้ง	1 เมษายน พ.ศ. 2459
• รับจังหวัดกำแพงเพชรและจังหวัดตาก จากไว้ในการปกครอง	1 เมษายน พ.ศ. 2475
• ยกเลิกการปกครองแบบมณฑลเทศาภิบาล	9 ธันวาคม พ.ศ. 2476
ก่อนหน้า ถัดไป เมืองพิษณุโลก เมืองสวรรคโลก เมืองพิชัย มณฑลเพชรบูรณ์ มณฑลเพชรบูรณ์ มณฑลเพชรบูรณ์ จังหวัดพิษณุโลก จังหวัดสวรรคโลก จังหวัดพิจิตร จังหวัดเพชรบูรณ์ จังหวัดอุตรดิตถ์ จังหวัดกำแพงเพชร จังหวัดตาก
ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ	ไทย

ประวัติ

การเกิดมณฑลพิษณุโลกเป็นผลมาจากการดำเนินนโยบายของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวในการจัดการบริหารราชการแผ่นดินส่วนภูมิภาค เพื่อดำเนินนโยบายขยายอำนาจควบคุมหัวเมืองต่าง ๆ ให้ทั่วถึง โดยการตั้งมณฑลเทศาภิบาลขึ้นเพื่อเป็นหน่วยงานสาขาของรัฐบาลกลางกรุงเทพฯ โดยส่งตัวแทนของรัฐบาลกลางไปดูแลอย่างใกล้ชิด มีหลักการสำคัญก็คือ การมอบอำนาจในการบริหารงานให้แก่สมุหเทศาภิบาล โดยการมอบอำนาจดังกล่าวคือการแบ่งเบาภาระในการช่วยกันป้องกัน กำจัด และกลั่นกรองให้แก่รัฐบาล ซึ่งเป็นการดำเนินการโดยข้าหลวงส่วนกลางที่รัฐบาลจัดให้ไปบริหารราชการในส่วนท้องถิ่นต่าง ๆ แทนระบบการกินเมือง

การเริ่มต้นในการจัดตั้งมณฑลเทศาภิบาลครั้งแรกเกิดขึ้นใน พ.ศ. 2437 มี 4 มณฑล คือ มณฑลพิษณุโลก มณฑลปราจีนบุรี มณฑลนครราชสีมา และมณฑลราชบุรี ดังนั้นมณฑลพิษณุโลกจึงเป็นมณฑลกลุ่มแรกที่ได้รับการโปรดเกล้า ฯ จัดตั้งขึ้น โดยให้รวมหัวเมืองเหนือ 5 หัวเมืองในลุ่มแม่น้ำยมและลุ่มแม่น้ำน่าน ซึ่งได้แก่ เมืองพิษณุโลก, เมืองพิไชย (ต่อมาเปลี่ยนชื่อเป็นเมืองอุตรดิฐ), เมืองพิจิตร, เมืองศุโขไทย และเมืองสวรรคโลก จัดตั้งเป็นมณฑลพิษณุโลก มีเมืองพิษณุโลกเป็นที่บัญชาการมณฑลเทศาภิบาล โดยมีพระยาศรีสุริยราชวรานุวัตร (เชย กัลยาณมิตร) ดำรงตำแหน่งข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลเป็นคนแรก

เมื่อวันที่ 27 กันยายน พ.ศ. 2446 (ร.ศ. 122) กระทรวงมหาดไทยได้ยกเลิกมณฑลเพ็ชร์บูรณ์และรวมเข้ากับมณฑลพิษณุโลก แต่ต่อมาได้จัดตั้งมณฑลเพ็ชร์บูรณ์ขึ้นมาอีกครั้งหนึ่งเมื่อวันที่ 4 กุมภาพันธ์ 2450 (ร.ศ. 126) และได้ประกาศยกเลิกมณฑลเพ็ชร์บูรณ์และรวมเข้ากับมณฑลพิษณุโลกเป็นครั้งที่สองเมื่อวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2459 ในขณะนั้นมณฑลเพชรบูรณ์มีอยู่ 2 เมือง (จังหวัด) ได้แก่ เมืองเพ็ชร์บูรณ์ และเมืองหล่มศักดิ์ ทำให้ทั้งสองเมืองย้ายไปขึ้นอยู่ในความปกครองของมณฑลพิษณุโลก และในวันที่ 19 พฤษภาคม พ.ศ. 2459 ได้มีประกาศเปลี่ยนคำว่าเมืองมาเป็นจังหวัด

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ในวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2475 ได้มีการยุบเลิก จังหวัดต่าง ๆ ของมณฑลนครสวรรค์จึงรวมเข้าไว้ในความปกครองของมณฑลอยุธยา ยกเว้นจังหวัดตากและจังหวัดกำแพงเพ็ชรให้ยกไปขึ้นอยู่ในปกครองของมณฑลพิษณุโลก จนกระทั่งมณฑลทั้งหมดรวมถึงมณฑลพิษณุโลกได้ถูกยกเลิกไปใน พ.ศ. 2476 ภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง

เขตการปกครอง

จากข้อมูลรายงานข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลพิษณุโลกเมื่อ ร.ศ. 119 (พ.ศ. 2443) ในราชกิจจานุเบกษา มณฑลพิษณุโลกแบ่งเขตการปกครองออกเป็น 5 เมือง ดังนี้

• เมืองพิษณุโลก (เมืองเอก) มีเมืองขึ้น 15 เมือง ได้แก่ เมืองศรีภิรมย์ เมืองพรหมพิราม เมืองเทพบุรี เมืองตะนม เมืองชาติตะการ เมืองนครชุม เมืองนครไทย เมืองด่านซ้าย เมืองไชยนาม เมืองนครป่าหมาก เมืองคำ เมืองชุมศรสำแดง เมืองชุมแสงสงคราม เมืองไทยบุรี และเมืองภูครั่ง
• เมืองพิไชย (เมืองโท) มีเมืองขึ้น 13 เมือง ได้แก่ เมืองพิพัฒ เมืองปัตะบรูณ เมืองพิมูล เมืองขุนกัน เมืองอุตรดิฐ เมืองทุ่งยั้ง เมืองลับแล เมืองด่านนางพูล เมืองฝาง เมืองตรอน เมืองน้ำปาด เมืองเชียงคาน เมืองแมด
• เมืองสวรรคโลก (เมืองโท) มีเมืองขึ้น 6 เมือง ได้แก่ เมืองวิเศษไชยสัตย์ เมืองยม เมืองบังขัง เมืองด้ง เมืองพิรามรง เมืองศรีพนมมาศ
• เมืองศุโขไทย (เมืองโท) มีเมืองขึ้น 6 เมือง ได้แก่ เมืองศรีสำโรง เมืองกงไกรลาศ เมืองนครนาคง เมืองราชธานี เมืองคีรีมาศ เมืองกงพราน
• เมืองพิจิตร (เมืองตรี) มีเมืองขึ้น 1 เมือง ได้แก่ เมืองภูมิ

ทำเนียบสมุหเทศาภิบาลมลฑล

ตั้งแต่รัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พ.ศ. 2437–2476

ลำดับ	ชื่อ	ระยะเวลาดำรงตำแหน่ง (พ.ศ.)	หมายเหตุ
1	พระยาศรีสุริยราชวรานุวัตร์ (เชย กัลยาณมิตร)	2437–2445
2	พระยาภักดีณรงค์	2445–2446
3	พระศรีสุริยราชวรานุวัตร์ (โพ เนติโพธิ์)	2446–2449
4	พระยาชลบุรานุรักษ์ (เจริญ จารุจินดา)	2449
5	พระยาเทพาธิบดี (อิ่ม เทพานนท์)	2449
6	พระยาอุไทยมนตรี (พร จารุจินดา)	2449–2465
7	พระยาศรีสุริยราชวรานุวัตร์ (ทองสุก ดิษยบุตร)	2465–2468
8	พระยาเพชร์ปาณี (ดั่ง รักตประจิต)	2468–2471
9	พระยานครพระราม (สวัสดิ์ มหากายี)	2471–2476
การปฏิวัติสยาม (พ.ศ. 2475)

อ้างอิง

1. "พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงดำรงราชานุภาพ เสด็จอกไปตรวจราชการเมืองพิษณุโลก" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 17 (21): 259. 19 สิงหาคม 2443.
2. "พระบรมราชโองการ ประกาศตั้งศาลยุติธรรม ในมณฑลพิศณุโลกย์" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 14 (50): 817. 13 มีนาคม 2440.
3. "แจ้งความมณฑลพิศณุโลกย์ รายพระนามและนามผู้บริจาคทรัพย์ปฏิสังขรณ์พระอาราม" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 17 (27): 330. 13 มีนาคม 2440.
4. "แจ้งความกระทรวงเกษตราธิการ เรื่องซ่อมทำฝายร่องเดื่อ ตำบลนาแซง ท้องที่อำเภอหล่มศักดิ์ มณฑลพิศณุโลก" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 34 (0 ง): 326. 29 เมษายน 2460.
5. "แจ้งความกระทรวงมหาดไทย เรื่อง ยกเลิกมณฑลเพชรบูรณ์ รวมขึ้นอยู่ในมณฑลพิษณุโลก" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๒๑ หน้า ๔๔๓ วันที่ ๒ ตุลาคม ๑๒๓. 2 ตุลาคม พ.ศ. 2447. สืบค้นเมื่อ 7 มกราคม พ.ศ. 2562. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= และ |date= ((help))
6. "ประกาศกระทรวงมหาดไทย ประกาศตั้งมณฑลเพชรบูรณ์" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา เล่ม ๒๔ หน้า ๑๒๐๓ วันที่ ๙ กุมภาพันธ์ ๑๒๖. 9 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2450. สืบค้นเมื่อ 7 มกราคม พ.ศ. 2562. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= และ |date= ((help))
7. (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 12 กันยายน พ.ศ. 2458. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2014-10-20. สืบค้นเมื่อ 7 มกราคม พ.ศ. 2562. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= และ |date= ((help))
8. "ประกาศกระทรวงมหาดไทย เรื่อง ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เปลี่ยนคำว่าเมืองเรียกว่าจังหวัด ลงวันที่ ๑๙ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๕๙" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 33 (0ก): 51–53. 28 พฤษภาคม 1916.
9. (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 21 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2474. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2008-04-09. สืบค้นเมื่อ 15 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2559. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= และ |date= ((help))
10. "รายงานข้าหลวงเทศาภิบาลมณฑลพิษณุโลก ที่ 47, 973" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 17: 1–42. 11 พฤศจิกายน 1900.
11. หวน พินธุพันธ์. "รายนามข้าหลวงเทศาภิบาลและสมุหเทศาภิบาลสำเร็จราชการมณฑลพิษณุโลก," ใน พิษณุโลกของเรา. พิษณุโลก : วิทยาลัยวิชาการศึกษา พิษณุโลก, 2514. 195 หน้า. หน้า 28–32.
12. นริศรานุวัดติวงศ์, สมเด็จ ฯ เจ้าฟ้ากรมพระยา. จดหมายระยะทางไปพิษณุโลก : พระนิพนธ์สมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์. พิมพ์เป็นอนุสรณ์ในการฉลองวันประสูติ ครบ ๑๐๐ ปี. วันที่ ๒๘ เมษายน พ.ศ. ๒๕๐๖. พระนคร : โรงพิมพ์พระจันทร์, 2506. 107 หน้า. น. 17.