Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
นครรัฐลี้ หรือ ลับลี้ เป็นนครรัฐของชาวไทยวน มีศูนย์กลางอยู่ที่บริเวณวัดพระธาตุดวงเดียว อำเภอลี้ จังหวัดลำพูน ก่อตั้งขึ้นโดยนางจามรี (คนละคนกับจามเทวี) ตามมุขปาฐะอธิบายว่านางเป็นพระราชธิดาเจ้าผู้ครองเมืองหลวงพระบาง พากลุ่มชนและบริวารมาแต่เมืองหลวงพระบาง อพยพเข้าไปตั้งนครรัฐแห่งนี้ราวพุทธศตวรรษที่ 19 เป็นต้นมา ซึ่งตรงกับยุคปลายของอาณาจักรหริภุญชัย กับยุคต้นของอาณาจักรล้านนา อันเป็นช่วงเวลาที่หริภุญชัยเสื่อมอำนาจและล้านนาย้ายราชธานีขึ้นไปเมืองเชียงใหม่ ทำให้นครรัฐลี้เป็นเขตปลอดอำนาจจากทุกฝ่าย ถือเป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้นครรัฐขนาดน้อยแห่งนี้ไม่มีผู้ใดมารุกรานในช่วงระยะเวลาหนึ่ง
นครรัฐลี้ | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| พุทธศตวรรษที่ 19–พุทธศตวรรษที่ 20 | |||||||||
| สถานะ | นครรัฐ | ||||||||
| เมืองหลวง | เวียงกุมตระ | ||||||||
| การปกครอง | ราชาธิปไตย | ||||||||
| ประวัติศาสตร์ | |||||||||
• ก่อตั้ง | พุทธศตวรรษที่ 19 | ||||||||
• ถูกผนวกเข้ากับสุโขทัย | พุทธศตวรรษที่ 20 | ||||||||
| |||||||||
| ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ | ประเทศไทย | ||||||||
นครรัฐลี้มีเจ้าผู้ครองสืบต่อจากนางจามรีอีกหกพระองค์ โดยในรัชกาลสุดท้ายคือเจ้านิ้วมืองาม ก็ถูกกองทัพจากอาณาจักรสุโขทัยบุกเข้าโจมตี เผาเวียงกุมตระจนเสียหาย ผู้คนแตกฉานซ่านเซ็น และถูกสุโขทัยกวาดต้อนไปจนสิ้น ทำให้เมืองแห่งนี้ร้างผู้คนยาวนานนับศตวรรษ
มีหลักฐานเพียงน้อยชิ้นที่ยืนยันถึงการมีตัวตนของนครรัฐลี้ หนึ่งในนั้นคือเอกสารพับสาอักษรธรรมล้านนา รจนาขึ้นโดยภิกษุล้านนา ช่วง พ.ศ. 1980–2050 ซึ่งหลงเหลืออยู่ไม่กี่ฉบับ นอกนั้นก็เหลือหลักฐานโบราณคดีที่ทำให้อนุมานได้ว่าอำเภอลี้เคยเป็นที่ตั้งของนครรัฐลี้ คือ ร่องรอยคูเวียง กำแพงเมืองศิลาแลง เศษภาชนะดินเผา และเศษปูนปั้นประดับเจดีย์ ที่มีอายุเก่าแก่ร่วมสมัยอาณาจักรหริภุญชัยและล้านนา ส่วนเจดีย์วัดพระธาตุดวงเดียว ซึ่งสร้างร่วมสมัยนางจามรี ก็ถูกบูรณะขึ้นใหม่จนไม่เหลือเค้าโครงเดิม
ประวัติ
ก่อนการกำเนิดอาณาจักรล้านนา บริเวณทางตอนเหนือของประเทศไทยมีการก่อตั้งรัฐแบบแว่นแคว้นหรือนครรัฐขนาดน้อยกระจัดกระจายอยู่ตามที่ราบลุ่มแม่น้ำสำคัญต่าง ๆ แต่ละรัฐมีกษัตริย์ปกครองตนเอง รวมทั้งมีวัฒนธรรมเป็นอัตลักษณ์ท้องถิ่นในรูปแบบของตนเอง ตามแต่ศักยภาพท้องถิ่น โดยอำเภอลี้ในอดีต เคยมีร่องรอยการอยู่อาศัยของชาวลัวะ ชนพื้นเมืองดั้งเดิมอาศัยอยู่ในเวียงลี้เก่า เรียกว่า เวียงกุมตระ
จากเอกสารพับสาอักษรธรรมล้านนา รจนาขึ้นโดยภิกษุล้านนา ช่วง พ.ศ. 1980–2050 ได้กล่าวถึงเบื้องกำเนิดของนครรัฐลี้เอาไว้ เบื้องต้นได้อธิบายว่าเดิมชาวไทยเดิมอาศัยอยู่แคว้นวิเทหะแต่ถูกชาวฮ่อ (คือราชวงศ์หยวน) รุกราน ชาวไทยต้องอพยพไปตั้งถิ่นฐานที่สิบสองพันนาและสิบสองจุไทย ขณะที่ชาวโยนกแตกออกมาหลายกลุ่ม กลุ่มหนึ่งรวมตัวกันก่อตั้งเมืองหลวงพระบาง และปกครองเมืองแห่งนี้เรื่อยมาหลายชั่วอายุคนจนถึงเจ้าคัมภีระ จากนั้นเนื้อหาได้กล่าวถึงนางจามรี พระราชธิดาเจ้าคัมภีระ เจ้าผู้ครองเมืองหลวงพระบาง ที่มีเชื้อสายโยนก นางเป็นผู้มีความงามเป็นเลิศ เป็นที่หมายปองของชาวฮ่อ ชาวฮ่อจึงเข้ามารุกรานเมืองหลวงพระบาง เจ้าคัมภีระเห็นว่าคงรักษาเมืองไว้มิได้ จึงให้นางจามรี พระราชธิดา พร้อมด้วยข้าราชบริพารจำนวนหนึ่ง ประกอบด้วย เจ้าพัน มหาดเล็กคนสนิท นำของมีค่า ไพร่พล ข้าทาสบริวาร ออกเดินทางออกไปตั้งเมืองใหม่ เพ็ญสุภา สุขคตะ สันนิษฐานว่า การเดินทางของนางจามรีคงเริ่มขึ้นเมื่อราว พ.ศ. 1800 ซึ่งสอดคล้องกับข้อมูลทางประวัติศาสตร์ของอาณาจักรหริภุญชัย ที่กล่าวถึงชุมชนคนไทยที่ขยายตัวเพิ่มขึ้นแถบลุ่มน้ำปิงในช่วงเวลาเดียวกัน คือช่วงพุทธศตวรรษที่ 18 ถึงพุทธศตวรรษที่ 19 เป็นต้นมา และยังสอดคล้องกับพงศาวดารลาว ที่ระบุว่ามีการอพยพครั้งใหญ่จากหลวงพระบางไปยังภาคเหนือของไทยเพื่อหนีโรคระบาดเมื่อพุทธศตวรรษที่ 19 เช่นกัน
เนื้อหาในพับสาระบุว่านางจามรีเดินทางโดยให้ช้างนามว่าพลายมงคล (บางแห่งออกนามว่า พญาช้างพวงคำ) นำทางไป ผ่านเมืองสำคัญต่าง ๆ ได้แก่ เชียงรุ่ง เชียงตุง เชียงแสน ฝาง และเชียงดาว จากนั้นเดินทางมาตามแม่น้ำปิงข้ามมาทางอำเภอเวียงหนองล่อง ซึ่งขณะนั้นเป็นเขตอิทธิพลของอาณาจักรหริภุญชัย จากนั้นเดินทางไปยังแม่ทา ทุ่งหัวช้าง และลี้ ตามลำดับ โดยพญาช้างของนางจามรีเดินไปยังจอมปลวกใหญ่ บนยอดจอมปลวกนั้นมีหินสีขาวคล้ายกับไข่นกยูง พญาช้างส่งเสียงร้อง จากนั้นก็เดินวนรอบจอมปลวกนั้น แล้วทรุดตัวลงแล้วชูงวงแสดงความเคารพจอมปลวกดังกล่าว จากนั้นพญาช้างก็ล้มหลังเสร็จสิ้นภารกิจ นางจามรีเห็นเป็นอัศจรรย์ว่าพื้นที่แห่งนี้คงเป็นสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ จึงคิดสร้างบ้านแปงเมือง ให้จอมปลวกใหญ่นั้นเป็นสะดือเมือง ให้ยึดทางเดินของพญาช้างเป็นแนวกำแพงเมือง แล้วขุดคูเมืองสองชั้น แต่ทรงให้รักษาแนวป่าไผ่ไว้เป็นแนวกำแพงธรรมชาติ ให้ยากแก่การสังเกตของฝ่ายปัจจามิตร แล้วตั้งตามเมืองนี้ว่า ลี้ หรือ ลับลี้
นางจามรีครองเมืองได้ 50 ปี ก็สวรรคตลง จากนั้นก็มีเจ้าผู้ครองสืบต่อมาอีกห้ารัชกาล ได้แก่ เจ้าอุ่นเมือง เจ้าจองสูง เจ้าข้อมือเหล็ก เจ้าปู่เหลือง และเจ้านิ้วมืองาม ในรัชกาลเจ้าข้อมือเหล็ก ได้ปกครองนครรัฐอีกแห่งหนึ่ง คือ (ปัจจุบันตั้งอยู่ในเขตอำเภอสามเงา จังหวัดตาก) เข้าใจว่าอาจมาจากการสมรสข้ามราชวงศ์เพื่อเสถียรภาพทางการเมือง และในรัชกาลเจ้านิ้วมืองาม นครรัฐลี้มีความเจริญรุ่งเรืองสูงสุด เจ้าเมืองศรีสัชนาลัย (เอกสารเรียก พญาเมืองใต้) จึงนำกองทหารไปประชิดเมืองลี้ แต่ด้วยเมืองลี้มีป่าไผ่ล้อมรอบ มีกำแพงเมืองสองชั้น และมีประตูเมืองเพียงสองประตู ทำให้โจมตีได้ยากลำบาก พญาเมืองใต้มีรับสั่งให้พลธนูยิงที่มีถุงเงินมัดติดอยู่เข้าไปยังป่าไผ่ จากนั้นก็ถอยทัพกลับไป โดยส่งสายลับไว้ที่เมืองลี้คอยส่งข่าวไปยังศรีสัชนาลัย ฝ่ายชาวเมืองลี้ตัดต้นไผ่รอบเมืองเพื่อหาเหรียญเงินจนต้นไผ่ถูกทำลายจนหมดสิ้น ฝ่ายพญาเมืองใต้ทราบข่าวเช่นนั้น ก็ส่งกองทัพเข้าโจมตีเมืองลี้ เมืองลี้ถูกเผาทำลาย ทรัพย์สินและชาวเมืองลี้ถูกกวาดไปเมืองศรีสัชนาลัย ทำให้เมืองลี้ร้างผู้คนยาวนานนับศตวรรษ ปัจจุบันยังพอหลงเหลือซากเมืองเก่าลี้ให้เห็นอยู่บ้าง
การปกครอง
นครรัฐลี้มีการปกครองแบบราชาธิปไตย โดยสืบเชื้อสายจากนางจามรี หรือเรียกขานอีกพระนามว่า เจ้าเจนเมือง ปฐมกษัตริย์ลี้ ซึ่งไม่ได้มีความเกี่ยวข้องกับพระนางจามเทวี ปฐมกษัตริย์แห่งหริภุญชัย ทั้งยังมียุคสมัยที่ห่างกันถึง 600 ปี มีกษัตริย์สืบราชสมบัติต่อกันหกรัชกาล การดำรงอยู่ของนครรัฐลี้ตรงกับยุคปลายของอาณาจักรหริภุญชัย กับยุคต้นของอาณาจักรล้านนา อันเป็นช่วงเวลาที่หริภุญชัยเสื่อมอำนาจและล้านนาย้ายราชธานีขึ้นไปเมืองเชียงใหม่ ทำให้นครรัฐลี้เป็นเขตปลอดอำนาจจากทุกฝ่าย ถือเป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้นครรัฐขนาดน้อยแห่งนี้ไม่มีผู้ใดมารุกรานในช่วงระยะเวลาหนึ่ง จากหลักฐานทางโบราณคดีพบว่าเมืองลี้มีการติดต่อสัมพันธ์กับดินแดนอื่นทั้งใกล้และไกล อย่างในรัชกาลเจ้าข้อมือเหล็กได้เถลิงราชสมบัติครองดินแดนสองแห่ง คือนครรัฐลี้ และนครรัฐแก่งสร้อย ซึ่งคาดว่าน่าจะเกิดจากการสมรสข้ามราชวงศ์เพื่อความมั่นคงของประเทศ
โดยนครรัฐลี้มีเจ้าผู้ครอง 6 พระองค์ ดังนี้
| เจ้าจามรี | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| เจ้าอุ่นเมือง | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| เจ้าจองสูง | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| เจ้าข้อมือเหล็ก | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| เจ้าปู่เหลือง | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| เจ้านิ้วมืองาม | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ภูมิศาสตร์
นครรัฐลี้เป็นพื้นที่สูง ส่วนใหญ่เป็นภูเขาและมีลำธารหลายสายไหลรวมกับเป็นแม่น้ำลี้ ก่อนไหลรวมเข้ากับแม่น้ำปิง ถือเป็นเส้นเลือดใหญ่ที่หล่อเลี้ยงผู้คนมาชั่วนาตาปี มีสภาพอากาศเย็นสบาย มีหมอกปกคลุมบริเวณยอดเขาโดยทั่วไป มีป่าไม้อุดมสมบูรณ์ ส่วนใหญ่เป็น และป่าดงดิบ ตัวเมืองตั้งอยู่บริเวณที่ราบหุบเขาขนาดเล็ก คือบริเวณวัดพระธาตุดวงเดียว มีพื้นที่ทางการเกษตรน้อยมาก และส่งผลต่อการขยายตัวของเมืองพอสมควร
เศรษฐกิจ
แม้นครรัฐลี้เป็นมีลักษณะเป็นรัฐที่ไม่มีทางออกสู่ทะเล แต่พบว่าลี้มีการติดต่อค้าขายกับดินแดนทั้งใกล้และไกล ดังจะพบหลักฐานทางโบราณคดี จำพวกหม้อหรือเครื่องกระเบื้องเคลือบ แสดงให้เห็นว่าลี้มิใช่เมืองโดดเดี่ยว เข้าใจว่ามีการติดต่อกับรัฐที่มีอุตสาหกรรมเครื่องเคลือบอย่างประเทศจีน และมีการแลกเปลี่ยนสินค้าผ่านรัฐอื่น ๆ ในแถบมหาสมุทรอินเดีย อันเป็นส่วนหนึ่งของเส้นทางสายไหม
ประชากร
นครรัฐลี้มีประชากรพื้นเมืองดั้งเดิมคือชาวลัวะ หลังการอพยพเข้ามาของนางจามรี พร้อมกับข้าราชบริพารชาวไทยวน ทำให้นครรัฐลี้มีภาษาและวัฒนธรรมที่ใกล้เคียงกับอาณาจักรล้านนา พวกเขาใช้อักษรธรรมล้านนาในการจดบันทึก และมีการรับศาสนาพุทธเข้าไปปฏิบัติใช้ในชีวิตประจำวัน รวมทั้งรับพุทธศิลป์เชียงแสน ซึ่งเป็นพุทธศิลป์ยุคต้นของล้านนา นอกจากนี้นครรัฐลี้ยังมีความสัมพันธ์เครือญาติกับนครรัฐแก่งสร้อย ซึ่งดินแดนดังกล่าวมีประชากรหลักเป็นชาวลัวะ ทว่าหลังนครรัฐลี้ถูกสุโขทัยตีเมืองจนแตกพ่าย ประชากรชาวลี้โดนกวาดไปที่ศรีสัชนาลัยจนสิ้น ทำให้เมืองลี้ร้างผู้คนยาวนานนับศตวรรษ
ปัจจุบันประชากรของอำเภอลี้ส่วนใหญ่เป็นชาวลำพูนและเชียงใหม่ที่อพยพเข้ามาใหม่ แต่พวกเขาพอใจที่จะเรียกตนเองว่า ชาวลิ ไม่มีความผูกพันหรือคิดว่าตนเองเป็นส่วนหนึ่งของจังหวัดลำพูน หากแต่มีความภูมิใจที่เป็นชาวลิ และประวัติศาสตร์ของนางจามรี เพราะมีหลักเมืองและมีกษัตริย์เป็นเอกเทศ แม้นครรัฐแห่งนี้จะล่มสลายไปนานแล้วก็ตาม
อ้างอิง
- สมเจตน์ อนุสาร (9–10 กรกฎาคม 2563). ลี้ เมืองสำคัญในประวัติศาสตร์ล้านนา (PDF). นครปฐม: มหาวิทยาลัยราชภัฏนครปฐม. p. 2210.
{{}}: CS1 maint: date format () - เพ็ญสุภา สุขคตะ (11 พฤศจิกายน 2559). "ปริศนาโบราณคดี : 'เจ้าแม่จามรี' แห่งเวียงลี้ กษัตรีย์ที่ไม่มีใครรู้จัก". มติชนสุดสัปดาห์. สืบค้นเมื่อ 12 มิถุนายน 2567.
{{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=((help)) - สมเจตน์ อนุสาร (9–10 กรกฎาคม 2563). ลี้ เมืองสำคัญในประวัติศาสตร์ล้านนา (PDF). นครปฐม: มหาวิทยาลัยราชภัฏนครปฐม. p. 2209.
{{}}: CS1 maint: date format () - กรมวิชาการ (2544). แอ่วเมืองลี้. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว. p. 2.
- กรมวิชาการ (2544). แอ่วเมืองลี้. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว. p. 3.
- "วัดพระธาตุดวงเดียว". Museum Thailand. สืบค้นเมื่อ 12 มิถุนายน 2567.
{{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน:|accessdate=((help)) - สรัสวดี อ๋องสกุล. ประวัติศาสตร์ล้านนา. พิมพ์ครั้งที่ 6. กรุงเทพฯ : อมรินทร์, 2552, หน้า 113
- สรัสวดี อ๋องสกุล. ประวัติศาสตร์ล้านนา. พิมพ์ครั้งที่ 6. กรุงเทพฯ : อมรินทร์, 2552, หน้า 114
- ทิพาพร พิมพิสุทธิ์, ดร., บวร ประพฤติดี, ดร. (2546). ตามรอยวัฒนธรรมบ้านนา : บันทึกประวัติศาสตร์จากนโยบายสู่วิถีชีวิตชุมชน (PDF). p. 1.
{{}}: CS1 maint: multiple names: authors list () - สมเจตน์ อนุสาร (9–10 กรกฎาคม 2563). ลี้ เมืองสำคัญในประวัติศาสตร์ล้านนา (PDF). นครปฐม: มหาวิทยาลัยราชภัฏนครปฐม. p. 2213.
{{}}: CS1 maint: date format () - กรมวิชาการ (2544). แอ่วเมืองลี้. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์คุรุสภาลาดพร้าว. p. 4-5.
- สมเจตน์ อนุสาร (9–10 กรกฎาคม 2563). ลี้ เมืองสำคัญในประวัติศาสตร์ล้านนา (PDF). นครปฐม: มหาวิทยาลัยราชภัฏนครปฐม. p. 2211.
{{}}: CS1 maint: date format ()
wikipedia, แบบไทย, วิกิพีเดีย, วิกิ หนังสือ, หนังสือ, ห้องสมุด, บทความ, อ่าน, ดาวน์โหลด, ฟรี, ดาวน์โหลดฟรี, mp3, วิดีโอ, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, รูปภาพ, เพลง, เพลง, หนัง, หนังสือ, เกม, เกม, มือถือ, โทรศัพท์, Android, iOS, Apple, โทรศัพท์โมบิล, Samsung, iPhone, Xiomi, Xiaomi, Redmi, Honor, Oppo, Nokia, Sonya, MI, PC, พีซี, web, เว็บ, คอมพิวเตอร์
nkhrrthli hrux lbli epnnkhrrthkhxngchawithywn misunyklangxyuthibriewnwdphrathatudwngediyw xaephxli cnghwdlaphun kxtngkhunodynangcamri khnlakhnkbcamethwi tammukhpathaxthibaywanangepnphrarachthidaecaphukhrxngemuxnghlwngphrabang phaklumchnaelabriwarmaaetemuxnghlwngphrabang xphyphekhaiptngnkhrrthaehngnirawphuththstwrrsthi 19 epntnma sungtrngkbyukhplaykhxngxanackrhriphuychy kbyukhtnkhxngxanackrlanna xnepnchwngewlathihriphuychyesuxmxanacaelalannayayrachthanikhunipemuxngechiyngihm thaihnkhrrthliepnekhtplxdxanaccakthukfay thuxepnpccysakhythithaihnkhrrthkhnadnxyaehngniimmiphuidmarukraninchwngrayaewlahnungnkhrrthliphuththstwrrsthi 19 phuththstwrrsthi 20sthanankhrrthemuxnghlwngewiyngkumtrakarpkkhrxngrachathipityprawtisastr kxtngphuththstwrrsthi 19 thukphnwkekhakbsuokhthyphuththstwrrsthi 20kxnhna thdipxanackrhriphuychy xanackrsuokhthypccubnepnswnhnungkhxngpraethsithy nkhrrthlimiecaphukhrxngsubtxcaknangcamrixikhkphraxngkh odyinrchkalsudthaykhuxecaniwmuxngam kthukkxngthphcakxanackrsuokhthybukekhaocmti ephaewiyngkumtracnesiyhay phukhnaetkchansanesn aelathuksuokhthykwadtxnipcnsin thaihemuxngaehngnirangphukhnyawnannbstwrrs mihlkthanephiyngnxychinthiyunynthungkarmitwtnkhxngnkhrrthli hnunginnnkhuxexksarphbsaxksrthrrmlanna rcnakhunodyphiksulanna chwng ph s 1980 2050 sunghlngehluxxyuimkichbb nxknnkehluxhlkthanobrankhdithithaihxnumanidwaxaephxliekhyepnthitngkhxngnkhrrthli khux rxngrxykhuewiyng kaaephngemuxngsilaaelng essphachnadinepha aelaesspunpnpradbecdiy thimixayuekaaekrwmsmyxanackrhriphuychyaelalanna swnecdiywdphrathatudwngediyw sungsrangrwmsmynangcamri kthukburnakhunihmcnimehluxekhaokhrngedimprawtikxnkarkaenidxanackrlanna briewnthangtxnehnuxkhxngpraethsithymikarkxtngrthaebbaewnaekhwnhruxnkhrrthkhnadnxykracdkracayxyutamthirablumaemnasakhytang aetlarthmikstriypkkhrxngtnexng rwmthngmiwthnthrrmepnxtlksnthxngthininrupaebbkhxngtnexng tamaetskyphaphthxngthin odyxaephxliinxdit ekhymirxngrxykarxyuxasykhxngchawlwa chnphunemuxngdngedimxasyxyuinewiynglieka eriykwa ewiyngkumtra cakexksarphbsaxksrthrrmlanna rcnakhunodyphiksulanna chwng ph s 1980 2050 idklawthungebuxngkaenidkhxngnkhrrthliexaiw ebuxngtnidxthibaywaedimchawithyedimxasyxyuaekhwnwiethhaaetthukchawhx khuxrachwngshywn rukran chawithytxngxphyphiptngthinthanthisibsxngphnnaaelasibsxngcuithy khnathichawoynkaetkxxkmahlayklum klumhnungrwmtwknkxtngemuxnghlwngphrabang aelapkkhrxngemuxngaehngnieruxymahlaychwxayukhncnthungecakhmphira caknnenuxhaidklawthungnangcamri phrarachthidaecakhmphira ecaphukhrxngemuxnghlwngphrabang thimiechuxsayoynk nangepnphumikhwamngamepnelis epnthihmaypxngkhxngchawhx chawhxcungekhamarukranemuxnghlwngphrabang ecakhmphiraehnwakhngrksaemuxngiwmiid cungihnangcamri phrarachthida phrxmdwykharachbripharcanwnhnung prakxbdwy ecaphn mhadelkkhnsnith nakhxngmikha iphrphl khathasbriwar xxkedinthangxxkiptngemuxngihm ephysupha sukhkhta snnisthanwa karedinthangkhxngnangcamrikhngerimkhunemuxraw ph s 1800 sungsxdkhlxngkbkhxmulthangprawtisastrkhxngxanackrhriphuychy thiklawthungchumchnkhnithythikhyaytwephimkhunaethblumnapinginchwngewlaediywkn khuxchwngphuththstwrrsthi 18 thungphuththstwrrsthi 19 epntnma aelayngsxdkhlxngkbphngsawdarlaw thirabuwamikarxphyphkhrngihycakhlwngphrabangipyngphakhehnuxkhxngithyephuxhniorkhrabademuxphuththstwrrsthi 19 echnkn enuxhainphbsarabuwanangcamriedinthangodyihchangnamwaphlaymngkhl bangaehngxxknamwa phyachangphwngkha nathangip phanemuxngsakhytang idaek echiyngrung echiyngtung echiyngaesn fang aelaechiyngdaw caknnedinthangmatamaemnapingkhammathangxaephxewiynghnxnglxng sungkhnannepnekhtxiththiphlkhxngxanackrhriphuychy caknnedinthangipyngaemtha thunghwchang aelali tamladb odyphyachangkhxngnangcamriedinipyngcxmplwkihy bnyxdcxmplwknnmihinsikhawkhlaykbikhnkyung phyachangsngesiyngrxng caknnkedinwnrxbcxmplwknn aelwthrudtwlngaelwchungwngaesdngkhwamekharphcxmplwkdngklaw caknnphyachangklmhlngesrcsinpharkic nangcamriehnepnxscrrywaphunthiaehngnikhngepnsthanthiskdisiththi cungkhidsrangbanaepngemuxng ihcxmplwkihynnepnsaduxemuxng ihyudthangedinkhxngphyachangepnaenwkaaephngemuxng aelwkhudkhuemuxngsxngchn aetthrngihrksaaenwpaiphiwepnaenwkaaephngthrrmchati ihyakaekkarsngektkhxngfaypccamitr aelwtngtamemuxngniwa li hrux lbli nangcamrikhrxngemuxngid 50 pi kswrrkhtlng caknnkmiecaphukhrxngsubtxmaxikharchkal idaek ecaxunemuxng ecacxngsung ecakhxmuxehlk ecapuehluxng aelaecaniwmuxngam inrchkalecakhxmuxehlk idpkkhrxngnkhrrthxikaehnghnung khux pccubntngxyuinekhtxaephxsamenga cnghwdtak ekhaicwaxacmacakkarsmrskhamrachwngsephuxesthiyrphaphthangkaremuxng aelainrchkalecaniwmuxngam nkhrrthlimikhwamecriyrungeruxngsungsud ecaemuxngsrischnaly exksareriyk phyaemuxngit cungnakxngthharipprachidemuxngli aetdwyemuxnglimipaiphlxmrxb mikaaephngemuxngsxngchn aelamipratuemuxngephiyngsxngpratu thaihocmtiidyaklabak phyaemuxngitmirbsngihphlthnuyingthimithungenginmdtidxyuekhaipyngpaiph caknnkthxythphklbip odysngsaylbiwthiemuxnglikhxysngkhawipyngsrischnaly faychawemuxnglitdtniphrxbemuxngephuxhaehriyyengincntniphthukthalaycnhmdsin fayphyaemuxngitthrabkhawechnnn ksngkxngthphekhaocmtiemuxngli emuxnglithukephathalay thrphysinaelachawemuxnglithukkwadipemuxngsrischnaly thaihemuxnglirangphukhnyawnannbstwrrs pccubnyngphxhlngehluxsakemuxngekaliihehnxyubangkarpkkhrxngnkhrrthlimikarpkkhrxngaebbrachathipity odysubechuxsaycaknangcamri hruxeriykkhanxikphranamwa ecaecnemuxng pthmkstriyli sungimidmikhwamekiywkhxngkbphranangcamethwi pthmkstriyaehnghriphuychy thngyngmiyukhsmythihangknthung 600 pi mikstriysubrachsmbtitxknhkrchkal kardarngxyukhxngnkhrrthlitrngkbyukhplaykhxngxanackrhriphuychy kbyukhtnkhxngxanackrlanna xnepnchwngewlathihriphuychyesuxmxanacaelalannayayrachthanikhunipemuxngechiyngihm thaihnkhrrthliepnekhtplxdxanaccakthukfay thuxepnpccysakhythithaihnkhrrthkhnadnxyaehngniimmiphuidmarukraninchwngrayaewlahnung cakhlkthanthangobrankhdiphbwaemuxnglimikartidtxsmphnthkbdinaednxunthngiklaelaikl xyanginrchkalecakhxmuxehlkidethlingrachsmbtikhrxngdinaednsxngaehng khuxnkhrrthli aelankhrrthaekngsrxy sungkhadwanacaekidcakkarsmrskhamrachwngsephuxkhwammnkhngkhxngpraeths odynkhrrthlimiecaphukhrxng 6 phraxngkh dngni ecacamri ecaxunemuxng ecacxngsung ecakhxmuxehlk ecapuehluxng ecaniwmuxngam phumisastrnkhrrthliepnphunthisung swnihyepnphuekhaaelamilatharhlaysayihlrwmkbepnaemnali kxnihlrwmekhakbaemnaping thuxepnesneluxdihythihlxeliyngphukhnmachwnatapi misphaphxakaseynsbay mihmxkpkkhlumbriewnyxdekhaodythwip mipaimxudmsmburn swnihyepn aelapadngdib twemuxngtngxyubriewnthirabhubekhakhnadelk khuxbriewnwdphrathatudwngediyw miphunthithangkarekstrnxymak aelasngphltxkarkhyaytwkhxngemuxngphxsmkhwresrsthkicaemnkhrrthliepnmilksnaepnrththiimmithangxxksuthael aetphbwalimikartidtxkhakhaykbdinaednthngiklaelaikl dngcaphbhlkthanthangobrankhdi caphwkhmxhruxekhruxngkraebuxngekhluxb aesdngihehnwalimiichemuxngoddediyw ekhaicwamikartidtxkbrththimixutsahkrrmekhruxngekhluxbxyangpraethscin aelamikaraelkepliynsinkhaphanrthxun inaethbmhasmuthrxinediy xnepnswnhnungkhxngesnthangsayihmprachakrnkhrrthlimiprachakrphunemuxngdngedimkhuxchawlwa hlngkarxphyphekhamakhxngnangcamri phrxmkbkharachbripharchawithywn thaihnkhrrthlimiphasaaelawthnthrrmthiiklekhiyngkbxanackrlanna phwkekhaichxksrthrrmlannainkarcdbnthuk aelamikarrbsasnaphuththekhaipptibtiichinchiwitpracawn rwmthngrbphuththsilpechiyngaesn sungepnphuththsilpyukhtnkhxnglanna nxkcakninkhrrthliyngmikhwamsmphnthekhruxyatikbnkhrrthaekngsrxy sungdinaedndngklawmiprachakrhlkepnchawlwa thwahlngnkhrrthlithuksuokhthytiemuxngcnaetkphay prachakrchawliodnkwadipthisrischnalycnsin thaihemuxnglirangphukhnyawnannbstwrrs pccubnprachakrkhxngxaephxliswnihyepnchawlaphunaelaechiyngihmthixphyphekhamaihm aetphwkekhaphxicthicaeriyktnexngwa chawli immikhwamphukphnhruxkhidwatnexngepnswnhnungkhxngcnghwdlaphun hakaetmikhwamphumiicthiepnchawli aelaprawtisastrkhxngnangcamri ephraamihlkemuxngaelamikstriyepnexkeths aemnkhrrthaehngnicalmslayipnanaelwktamxangxingsmectn xnusar 9 10 krkdakhm 2563 li emuxngsakhyinprawtisastrlanna PDF nkhrpthm mhawithyalyrachphtnkhrpthm p 2210 a href wiki E0 B9 81 E0 B8 A1 E0 B9 88 E0 B9 81 E0 B8 9A E0 B8 9A Cite book title aemaebb Cite book cite book a CS1 maint date format lingk ephysupha sukhkhta 11 phvscikayn 2559 prisnaobrankhdi ecaaemcamri aehngewiyngli kstriythiimmiikhrruck mtichnsudspdah subkhnemux 12 mithunayn 2567 a href wiki E0 B9 81 E0 B8 A1 E0 B9 88 E0 B9 81 E0 B8 9A E0 B8 9A Cite web title aemaebb Cite web cite web a trwcsxbkhawnthiin accessdate help smectn xnusar 9 10 krkdakhm 2563 li emuxngsakhyinprawtisastrlanna PDF nkhrpthm mhawithyalyrachphtnkhrpthm p 2209 a href wiki E0 B9 81 E0 B8 A1 E0 B9 88 E0 B9 81 E0 B8 9A E0 B8 9A Cite book title aemaebb Cite book cite book a CS1 maint date format lingk krmwichakar 2544 aexwemuxngli krungethph orngphimphkhurusphaladphraw p 2 krmwichakar 2544 aexwemuxngli krungethph orngphimphkhurusphaladphraw p 3 wdphrathatudwngediyw Museum Thailand subkhnemux 12 mithunayn 2567 a href wiki E0 B9 81 E0 B8 A1 E0 B9 88 E0 B9 81 E0 B8 9A E0 B8 9A Cite web title aemaebb Cite web cite web a trwcsxbkhawnthiin accessdate help srswdi xxngskul prawtisastrlanna phimphkhrngthi 6 krungethph xmrinthr 2552 hna 113 srswdi xxngskul prawtisastrlanna phimphkhrngthi 6 krungethph xmrinthr 2552 hna 114 thiphaphr phimphisuththi dr bwr praphvtidi dr 2546 tamrxywthnthrrmbanna bnthukprawtisastrcaknoybaysuwithichiwitchumchn PDF p 1 a href wiki E0 B9 81 E0 B8 A1 E0 B9 88 E0 B9 81 E0 B8 9A E0 B8 9A Cite book title aemaebb Cite book cite book a CS1 maint multiple names authors list lingk smectn xnusar 9 10 krkdakhm 2563 li emuxngsakhyinprawtisastrlanna PDF nkhrpthm mhawithyalyrachphtnkhrpthm p 2213 a href wiki E0 B9 81 E0 B8 A1 E0 B9 88 E0 B9 81 E0 B8 9A E0 B8 9A Cite book title aemaebb Cite book cite book a CS1 maint date format lingk krmwichakar 2544 aexwemuxngli krungethph orngphimphkhurusphaladphraw p 4 5 smectn xnusar 9 10 krkdakhm 2563 li emuxngsakhyinprawtisastrlanna PDF nkhrpthm mhawithyalyrachphtnkhrpthm p 2211 a href wiki E0 B9 81 E0 B8 A1 E0 B9 88 E0 B9 81 E0 B8 9A E0 B8 9A Cite book title aemaebb Cite book cite book a CS1 maint date format lingk