กรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์

สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมพระอนุรักษ์เทเวศร์ พระนามเดิม ทองอิน (28 มีนาคม พ.ศ. 2289 - 20 ธันวาคม พ.ศ. 2349) เป็นกรมพระราชวังบวรสถานพิมุขพระองค์สุดท้าย ดำรงพระยศในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ 1

สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมพระอนุรักษ์เทเวศร์
กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข
ดำรงพระยศ	ประมาณ พ.ศ. 2329 - 20 ธันวาคม พ.ศ. 2349
รัชสมัย	พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช
ก่อนหน้า	เจ้าฟ้าพร พระบัณฑูรน้อย (อาณาจักรอยุธยา)
ถัดไป	สิ้นสุดตำแหน่ง
ประสูติ	28 มีนาคม พ.ศ. 2289 อาณาจักรอยุธยา ทองอิน
ทิวงคต	20 ธันวาคม พ.ศ. 2349 (60 ปี) อาณาจักรรัตนโกสินทร์
บรรจุพระบรมอัฐิ	หอพระนาก
พระชายา	พระชายาทองอยู่
หม่อม	หม่อมบุนนาค
พระราชบุตร	35 พระองค์
วัดประจำรัชกาล วัดบพิตรพิมุขวรวิหาร
ราชวงศ์	จักรี
พระราชบิดา	พระอินทรรักษา (เสม)
พระราชมารดา	สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระเทพสุดาวดี
ศาสนา	เถรวาท
ผู้สำเร็จราชการเมืองนครราชสีมา
ดำรงตำแหน่ง พ.ศ. 2323 – 2325
กษัตริย์	สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี
ก่อนหน้า	เจ้าพระยานครราชสีมา (ปิ่น ณ ราชสีมา)
ถัดไป	พระยานครราชสีมา (เที่ยง ณ ราชสีมา)

พระราชประวัติ

กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข มีพระนามเดิมว่าทองอิน เป็นพระโอรสในสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระเทพสุดาวดี และพระอินทรรักษา (เสม) ประสูติเมื่อวันจันทร์ ขึ้น 7 ค่ำ เดือน 5 ตรงกับวันที่ 28 มีนาคม พ.ศ. 2289 มีพระอนุชาและพระขนิษฐา คือ

1. สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงธิเบศรบดินทร์
2. สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงนรินทร์รณเรศ
3. สมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้าทองคำ

นอกจากนี้ พระองค์ยังมีพระอนุชาต่างมารดาชื่อ พระองค์เจ้าขุนเณร ผู้เป็นนักรบคู่พระทัยของพระองค์ในการทำศึกตลอดมา พระองค์ผนวช 2 ครั้ง ครั้งแรกในสมัยกรุงศรีอยุธยา และผนวชอีกครั้งเมื่อ พ.ศ. 2335 ที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม

พระองค์ทรงเริ่มรับราชการในรัชสมัยสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี เป็นที่หลวงฤทธิ์นายเวร จนกระทั่ง พ.ศ. 2323 ได้เลื่อนเป็นพระยาสุริยอภัย ผู้สำเร็จราชการเมืองนครราชสีมา เป็นกำลังสำคัญในการปราบปรามจลาจลในช่วงปลายรัชกาล เมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชทรงสถาปนาราชวงศ์จักรีในปี พ.ศ. 2325 โปรดให้สถาปนาพระองค์เป็นสมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงอนุรักษ์เทเวศร์ พระราชทานเครื่องสูง 3 ชั้น คันประดับมุก และเรือดั้งแห่คู่ 1 เป็นเครื่องประดับพระเกียรติยศโดยความชอบยิ่งกว่าพระราชภาคิไนยพระองค์อื่น ตั้งวังอยู่ที่สวนลิ้นจี่ ในเมืองเดิมฟากตะวันตกริมคลองบางกอกน้อย

หลังเสร็จสงครามเก้าทัพแล้ว ทรงได้รับเลื่อนขึ้นเป็นกรมพระอนุรักษ์เทเวศร์ ดำรงพระเกียรติยศในที่กรมพระราชวังบวรสถานภิมุข รับพระบัญชาตามแบบกรมพระราชวังหลังแต่ก่อนมา

ทิวงคต

กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข ทรงพระประชวรมาตั้งแต่เดือน 10 และเสด็จทิวงคตเมื่อวันเสาร์ ขึ้น 10 ค่ำ เดือนอ้าย เวลาบ่าย 4 โมง ตรงกับวันที่ 20 ธันวาคม พ.ศ. 2349 สิริพระชนมายุ 61 พรรษา

ถึงวันเสาร์ ขึ้น 10 ค่ำ เดือน 6 ตรงกับวันที่ 16 พฤษภาคม พ.ศ. 2350 จึงเชิญพระศพเข้าสู่พระเมรุท้องสนามหลวง มีการมหรสพสมโภช 3 วัน แล้วจึงพระราชทานเพลิงพระศพในวันจันทร์ ขึ้น 12 ค่ำ เดือน 6 ตรงกับวันที่ 18 พฤษภาคม ในการนี้จักรพรรดิซา ล็อง ได้จัดของเข้ามาสดับปกรณ์ด้วย พระอัฐิของพระองค์ถูกนำไปประดิษฐานที่หอพระนาก วัดพระศรีรัตนศาสดาราม ส่วนพระสรีรางคารถูกอัญเชิญไปประดิษฐาน ณ ผ้าทิพย์ฐานพระประธานภายในอุโบสถ วัดบพิตรพิมุขวรวิหาร

พระโอรสและพระธิดา

ธรรมเนียมพระยศของ สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมพระอนุรักษ์เทเวศร์
การทูล	ใต้ฝ่าละอองพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พระพุทธเจ้าข้า/เพคะ

สมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข เษกสมรสกับพระชายาทองอยู่ (อาจเป็นพระราชธิดาในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ) มีพระโอรสและพระธิดารวม 6 พระองค์ ได้รับการยกฐานันดรศักดิ์เป็นพระองค์เจ้า ต่อมาพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงบัญญัติให้ใช้คำนำหน้าพระนามว่า "พระสัมพันธวงศ์เธอ " คือ

• พระสัมพันธวงศ์เธอ กรมหมื่นนราเทเวศร์ (พ.ศ. 2313 - พ.ศ. 2368) ต้น
• พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากระจับ (ประสูติ พ.ศ. 2315 - พ.ศ. 2395)
• พระสัมพันธวงศ์เธอ กรมหมื่นนเรศร์โยธี (พ.ศ. 2318 - 1 เมษายน พ.ศ. 2374)
• พระสัมพันธวงศ์เธอ กรมหลวงเสนีบริรักษ์ (พ.ศ. 2320 - 7 มิถุนายน พ.ศ. 2377) ต้น
• พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าปฐมวงศ์ (พ.ศ. 2325 - รัชกาลที่ 3) เป็นพระองค์เจ้าพระองค์แรกที่ประสูติหลังการสถาปนากรุงรัตนโกสินทร์ จึงได้พระนามว่า พระองค์เจ้าปฐมวงศ์
• พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจงกล (สิ้นพระชนม์ พ.ศ. 2385)

นอกจากนี้ พระองค์ยังมีพระโอรสและพระธิดาที่ประสูติแต่หม่อมห้าม เป็นหม่อมเจ้าชาย 13 พระองค์ หม่อมเจ้าหญิง 16 พระองค์ คือ

• หม่อมเจ้าชายจัน (หม่อมเจ้าจันทร์นุเรศร์) (ประสูติ พ.ศ. 2332)
• หม่อมเจ้าหญิงรัศมี (พ.ศ. 2334 - 24 พฤศจิกายน พ.ศ. 2417)
• หม่อมเจ้าหญิงใหญ่ (พ.ศ. 2341 - 21 สิงหาคม พ.ศ. 2420)
• หม่อมเจ้าหญิงพิกุล (พ.ศ. 2342 - 15 ธันวาคม พ.ศ. 2417)
• หม่อมเจ้าหญิงธิดา
• หม่อมเจ้าหญิงเรไร
• หม่อมเจ้าชายหมี
• หม่อมเจ้าหญิงปิ่น
• หม่อมเจ้าชายสุวรรณ
• หม่อมเจ้าหญิงยี่สุ่น
• หม่อมเจ้าหญิงอำพา
• หม่อมเจ้าหญิงนุช (หม่อมเจ้าวรนุช)
• หม่อมเจ้าชายกำพร้า
• หม่อมเจ้าชายสุดชาติ (หม่อมเจ้าสุด)
• หม่อมเจ้าชายกุหลาบ
• หม่อมเจ้าชายใย
• หม่อมเจ้าชายน้อย (สิ้นชีพิตักษัย พ.ศ. 2434)
• หม่อมเจ้าชายเณร
• หม่อมเจ้าชายละมั่ง
• หม่อมเจ้าหญิงอะงุ่น
• หม่อมเจ้าชายสุทัศน์
• หม่อมเจ้าชายนิล
• หม่อมเจ้าหญิงพลับจีน
• หม่อมเจ้าหญิงป้อม
• หม่อมเจ้าหญิงเล็ก
• หม่อมเจ้าหญิงกลาง
• หม่อมเจ้าหญิงนกเขา
• หม่อมเจ้าหญิงเรศร์
• หม่อมเจ้าชายฟัก

ในบรรดาหม่อมห้ามของพระองค์ ปรากฏนามอยู่ท่านหนึ่งคือ หม่อมบุนนาค

ราชสกุลในกรมพระราชวังบวรสถานพิมุขมี 2 ราชสกุลคือ ปาลกะวงศ์ และ เสนีวงศ์ หม่อมเจ้าพระองค์อื่นที่มิใช่สายพระสัมพันธวงศ์เธอ กรมหลวงเสนีบริรักษ์ จะใช้ราชสกุลปาลกะวงศ์

ในวัฒนธรรมสมัยนิยม

มีนักแสดงผู้รับบท สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมพระอนุรักษ์เทเวศร์ ได้แก่

• เอกพันธ์ บรรลือฤทธิ์ จากละครเรื่อง สงครามเก้าทัพ (2531)

พงศาวลี

พงศาวลีของสมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมพระอนุรักษ์เทเวศร์

4. พระยากลาโหมราชเสนา (สาย)                             2. พระอินทรรักษา (เสม)                                   1. สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมพระอนุรักษ์เทเวศร์                                         24. เจ้าพระยาวรวงษาธิราช (ขุนทอง)               12. พระยาราชนิกูล (ทองคำ)                       6. สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก                             3. สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระเทพสุดาวดี                                   7. พระอัครชายา (หยก)

อ้างอิง

เชิงอรรถ

1. ธำรงศักดิ์ อายุวัฒนะ. ราชสกุลจักรีวงศ์ และราชสกุลสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, พิมพ์ครั้งที่ 3 พ.ศ. 2544. 490 หน้า. ISBN 
2. ราชสกุลวงศ์, หน้า 4-5
3. ประดิษฐานพระราชวงศ์
4. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๑ : ตั้งกรมพระราชวังหลัง
5. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๑ : กรมพระราชวังหลังทิวงคต
6. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๑ : การพระเมรุกรมพระราชวังหลัง
7. วชิราวุธานุสรณ์สาร, กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข (กรมพระราชวังหลัง) แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ 2009-11-04 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน มูลนิธิพระบรมราชนุสรณ์พระบาทสมเด็จพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเจ้าอยู่หัวในพระบรมราชูปถัมภ์, ปีที่ ๒๖, ฉบับที่ ๑, ๑ มกราคม ๒๕๕๐
8. มารดาเจ้าคราวพระวังหลังครรไล. จากเว็บเรื่อนไทย. สืบค้นเมื่อ 29 ธันวาคม พ.ศ. 2556
9. ศุภวัฒย์ เกษมศรี, พลตรี หม่อมราชวงศ์, และรัชนี ทรัพย์วิจิตร. พระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าในพระราชวงศ์จักรี. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, พิมพ์ครั้งที่ 3 พ.ศ. 2549. 360 หน้า. หน้า 38. ISBN 

บรรณานุกรม

• กรมศิลปากร. สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ (2554). ราชสกุลวงศ์ (PDF). กรุงเทพฯ: สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. p. 4-5.
• เจ้าพระยาทิพากรวงศ์ (ขำ บุนนาค) (11 สิงหาคม 2531). "พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ ๑". ห้องสมุดดิจิทัลวชิรญาณ. สืบค้นเมื่อ 25 สิงหาคม 2560. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))

แหล่งข้อมูลอื่น

• วชิราวุธานุสรณ์สาร 2009-11-04 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, มูลนิธิพระบรมราชนุสรณ์พระบาทสมเด็จพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเจ้าอยู่หัวในพระบรมราชูปถัมภ์, ปีที่ ๒๖, ฉบับที่ ๑, ๑ มกราคม ๒๕๕๐

วิกิมีเดียคอมมอนส์มีสื่อที่เกี่ยวข้องกับ สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมพระอนุรักษ์เทเวศร์

ก่อนหน้า		สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมพระอนุรักษ์เทเวศร์		ถัดไป
เจ้าฟ้าพร (ราชวงศ์บ้านพลูหลวง)		กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข (ราชวงศ์จักรี) (พ.ศ. 2329 - พ.ศ. 2349)		สิ้นสุดพระอิสริยยศ