กรมขุนวรจักรธรานุภาพ

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนวรจักรธรานุภาพ พระนามเดิม พระองค์เจ้าปราโมช เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยและเจ้าจอมมารดาอัมพา ประสูติ เมื่อวันอังคาร แรม 9 ค่ำ เดือน 4 ปีชวด ตรงกับวันที่ 11 มีนาคม พ.ศ. 2359 ทรงเป็นต้น

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนวรจักรธรานุภาพ
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนวรจักรธรานุภาพ
พระเจ้าบรมวงศ์เธอชั้น 2
ประสูติ	11 มีนาคม พ.ศ. 2359
สิ้นพระชนม์	13 มิถุนายน พ.ศ. 2415 (พระชันษา 56 ปี)
ราชวงศ์	จักรี
ราชสกุล	ปราโมช
พระบิดา	พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
พระมารดา	เจ้าจอมมารดาอัมพา ในรัชกาลที่ 2

พระองค์เจ้าปราโมช ทรงกำกับราชการ กรมพระนครบาล กรมหมอ กรมช่างเคลือบ ช่างหุงกระจก กรมญวนหก และกรมท่า ในวันที่ 12 พฤศจิกายน พ.ศ. 2394 พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้สถาปนาเป็น พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นวรจักรธรานุภาพ จนถึงวันที่ 23 กันยายน พ.ศ. 2410 จึงโปรดให้เลื่อนเป็น กรมขุนวรจักรธรานุภาพ

ในช่วงต้นรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ในการสถาปนากรมพระราชวังบวรสถานมงคล (วังหน้า) ที่ประชุมอันมีสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) ผู้สำเร็จราชการแผ่นดิน เป็นประธาน ตกลงที่จะแต่งตั้งกรมหมื่นบวรวิไชยชาญ พระโอรสองค์ใหญ่ของพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคล ตามคำเสนอของพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงเทเวศร์วัชรินทร์ แต่เรื่องนี้ไม่เป็นมติเอกฉันท์ของที่ประชุม เพราะพระองค์เจ้าปราโมช กรมขุนวรจักรธรานุภาพ ทรงคัดค้านว่า การแต่งตั้งผู้ดำรงตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานมงคลนั้น ตามโบราณราชประเพณีเป็นพระราชอำนาจของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ไม่ใช่เป็นหน้าที่ของที่ประชุม ซึ่งทำความไม่พอใจให้แก่สมเด็จเจ้าพระยาฯ ท่านจึงได้ย้อนถามว่า ที่ไม่ยอมนั้น อยากจะเป็นเองหรือ (ทิพากรวงศ์ 2504, 266-267)

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนวรจักรธรานุภาพ สิ้นพระชนม์เมื่อวันพฤหัสบดี ขึ้น 8 ค่ำ เดือน 8 ปีวอก พ.ศ. 2415 พระชนมายุได้ 56 พรรษา

พระโอรส-ธิดา

หม่อมราชวงศ์หญิงดวงใจ ปราโมช มีพระโอรส-พระธิดา 7 องค์ได้แก่

• หม่อมเจ้าหญิงเมาฬี ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2396 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 24 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2466 พระราชทานเพลิง ณ วัดบรมนิวาส เมื่อวันที่ 4 มิถุนายน พ.ศ. 2467)
• หม่อมเจ้าหญิงฉวีวาด ปราโมช อดีตชายาในกรมหมื่นวรวัฒน์สุภากร
• หม่อมเจ้าหญิงคอยท่า ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2400 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 11 ธันวาคม พ.ศ. 2465)
• หม่อมเจ้าจำรูญ ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2402 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 19 ตุลาคม พ.ศ. 2453 พระราชทานเพลิง ณ วัดบรมนิวาส เมื่อวันที่ 11 มิถุนายน พ.ศ. 2455) สมรสกับหม่อมเยื้อน ปราโมช ณ อยุธยา มีโอรสและธิดา คือ
  • หม่อมราชวงศ์หญิงจรวย ปราโมช เป็นเจ้าจอมพระสนมในรัชกาลที่ 5
  • ร้อยโท หม่อมราชวงศ์จรัญ ปราโมช
• หม่อมเจ้าหญิงโอษฐอ่อน ปราโมช (ประสูติเมื่อวันที่ 10 กรกฎาคม พ.ศ. 2411)
• หม่อมเจ้าหญิงรำมะแข ปราโมช
• หม่อมเจ้าคำรบ ปราโมช ต่อมาทรงได้รับสถาปนาขึ้นเป็น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าคำรบ (ประสูติเมื่อวันที่ 3 พฤศจิกายน พ.ศ. 2414 สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 7 สิงหาคม พ.ศ. 2482 พระราชทานเพลิง ณ วัดเทพศิรินทราวาส)

หม่อมพลับ ปราโมช ณ อยุธยา มีพระโอรส-ธิดา ดังนี้

• หม่อมเจ้าปรีดา ปราโมช ต่อมาทรงได้รับสถาปนาขึ้นเป็น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าปรีดา (ประสูติเมื่อวันที่ 12 พฤษภาคม พ.ศ. 2378 สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 16 กันยายน พ.ศ. 2457 พระราชทานเพลิง ณ วัดเทพศิรินทราวาส เมื่อวันที่ 12 เมษายน พ.ศ. 2463)
• หม่อมเจ้าดำรง ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2399 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 7 กันยายน พ.ศ. 2465)
• หม่อมเจ้าดำเกิง ปราโมช ต่อมาทรงผนวชเป็นพระภิกษุ “หม่อมเจ้าพระดำเกิง” (ประสูติ พ.ศ. 2402 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 22 เมษายน พ.ศ. 2434 พระราชทานเพลิง ณ วัดมกุฎกษัตริยาราม เมื่อวันที่ 24 พฤษภาคม พ.ศ. 2438)
• หม่อมเจ้ากรรมสิทธิ์ ปราโมช (ประสูติ 2 พฤศจิกายน พ.ศ. 2408 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 5 กรกฎาคม พ.ศ. 2471 พระราชทานเพลิง ณ วัดมกุฎกษัตริยาราม)
• หม่อมเจ้าหญิงไขศรี ปราโมช (ประสูติเมื่อวันที่ 1 กันยายน พ.ศ. 2409 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 1 มิถุนายน พ.ศ. 2496 พระราชทานเพลิง ณ วัดสระเกศ)
• หม่อมเจ้าหญิงมารศรี ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2410 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 19 เมษายน พ.ศ. 2470 พระราชทานเพลิง ณ วัดสระเกศ) เสกสมรสกับหม่อมเจ้าวิทยา วัชรีวงศ์ พระโอรสในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระเทเวศร์วัชรินทร์

พระโอรสพระธิดาที่ประสูติแต่หม่อมคนอื่น ๆ อีกหลายองค์ ดังนี้

• หม่อมเจ้าพยับ ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2386 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 22 ตุลาคม พ.ศ. 2420)
• หม่อมเจ้าหญิงไม่ปรากฏพระนาม
• หม่อมเจ้าชายไม่ปรากฏพระนาม
• หม่อมเจ้าอเนก ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2397)
• หม่อมเจ้าหญิงวิงวอน ปราโมช
• หม่อมเจ้าโอภาส ปราโมช (ประสูติเมื่อวันที่ 9 มกราคม พ.ศ. 2401 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 5 พฤศจิกายน พ.ศ. 2458 พระราชทานเพลิง ณ วัดสระเกศ เมื่อวันที่ 18 เมษายน พ.ศ. 2460)
• หม่อมเจ้าหญิงลาวัณ ปราโมช (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 15 สิงหาคม พ.ศ. 2432 พระราชทานเพลิง ณ วัดพิเรนทร์)
• หม่อมเจ้าไม่แน่ชัดว่าเป็นหญิงหรือเป็นชาย (ตกโลหิต (แท้ง) สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 16 มีนาคม พ.ศ. 2401)
• หม่อมเจ้าหญิงไม่ปรากฏพระนาม (ประสูติเมื่อวันที่ 9 มิถุนายน พ.ศ. 2402)
• หม่อมเจ้าชายไม่ปรากฏพระนาม (ประสูติเมื่อวันที่ 6 กรกฎาคม พ.ศ. 2402)
• หม่อมเจ้าชายไม่ปรากฏพระนาม (ประสูติเมื่อวันที่ 9 กรกฎาคม พ.ศ. 2402)
• หม่อมเจ้าสฤษดิ์ ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2403 พระราชทานเพลิง ณ วัดโมฬีโลกยาราม เมื่อวันที่ 16 เมษายน พ.ศ. 2460)
• หม่อมเจ้าหญิงสุธาวรรณ ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2503 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 25 ตุลาคม พ.ศ. 2461 พระราชทานเพลิง ณ วัดสระเกศ เมื่อวันที่ 7 มกราคม พ.ศ. 2462)
• หม่อมเจ้าทินวุฒิ ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2403 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 20 พฤษภาคม พ.ศ. 2436)
• หม่อมเจ้าอัทยา ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2404 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 20 ธันวาคม พ.ศ. 2463 พระราชทานเพลิง พ.ศ. 2465)
• หม่อมเจ้าหญิงพิศมัย ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2505 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 18 กันยายน พ.ศ. 2461)
• หม่อมเจ้าหญิงประทุมแมน ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2405 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 19 ตุลาคม พ.ศ. 2463 พระราชทานเพลิง ณ วัดสระเกศ)
• หม่อมเจ้าหญิงสไบ ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2405)
• หม่อมเจ้าสอาด ปราโมช (ประสูติเมื่อวันที่ 4 ธันวาคม พ.ศ. 2406 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 22 สิงหาคม พ.ศ. 2457 พระราชทานเพลิง ณ วัดสระเกศ เมื่อวันที่ 14 มิถุนายน พ.ศ. 2460)
• หม่อมเจ้าไม่ปรากฏพระนาม (ประสูติ พ.ศ. 2407)
• หม่อมเจ้าเสพย์บัณฑิตย์ ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2408 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 5 มีนาคม พ.ศ. 2438 พระราชทานเพลิง ณ วัดสระเกศ 14 ตุลาคม พ.ศ. 2440)
• หม่อมเจ้าชายไม่ปรากฏพระนาม
• หม่อมเจ้าชายไม่ปรากฏพระนาม
• หม่อมเจ้าหญิงประภา ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2411)
• หม่อมเจ้าหญิงไม่ปรากฏพระนาม
• หม่อมเจ้าหญิงคำขาว ปราโมช หรือ หม่อมเจ้าหญิงขำขาว (ประสูติ พ.ศ. 2412)
• หม่อมเจ้าหญิงมณีนิล ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2412 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 27 กรกฎาคม พ.ศ. 2435 พระราชทานเพลิง ณ วัดชัยชนะสงคราม เมื่อวันที่ 2 กันยายน พ.ศ. 2437)
• หม่อมเจ้าเล็ก ปราโมช (ประสูติ พ.ศ. 2415 สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 13 พฤษภาคม พ.ศ. 2469 พระราชทานเพลิง ณ วัดสระเกศ เมื่อวันที่ 3 17 มกราคม พ.ศ. 2470)
• หม่อมเจ้ารทวย ปราโมช (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 8 พฤศจิกายน พ.ศ. 2442)
• หม่อมเจ้าหญิงระเบียบ ปราโมช (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 3 กันยายน พ.ศ. 2443 พระราชทานเพลิง ณ วัดตรีทศเทพ)
• หม่อมเจ้าประพฤติ ปราโมช (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 14 กรกฎาคม พ.ศ. 2444)
• หม่อมเจ้าหญิงสอาดเอี่ยม ปราโมช (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 31 ธันวาคม พ.ศ. 2444 พระราชทานเพลิง ณ วัดชัยชนะสงคราม เมื่อวันที่ 2 พฤษภาคม พ.ศ. 2445)
• หม่อมเจ้าประดับ ปราโมช (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 29 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2446)
• หม่อมเจ้าบันเทิง ปราโมช (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 1 พฤษภาคม พ.ศ. 2450 พระราชทานเพลิง ณ วัดจักรวรรดิราชาวาส เมื่อวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2452)
• หม่อมเจ้าหญิงสุภา ปราโมช (สิ้นชีพิตักษัยเมื่อวันที่ 27 กรกฎาคม พ.ศ. 2551 พระราชทานเพลิง ณ วัดระฆังโฆสิตาราม เมื่อวันที่ 30 เมษายน พ.ศ. 2456)
• หม่อมเจ้าอาจ ปราโมช
• หม่อมเจ้าสดับ ปราโมช
• หม่อมเจ้าหญิงเกษร ปราโมช หรือ หม่อมเจ้าหญิงเกษรดอกไม้
• หม่อมเจ้ากริต ปราโมช
• หม่อมเจ้าประวัติ ปราโมช

พระเกียรติยศ

ธรรมเนียมพระยศของ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนวรจักรธรานุภาพ
การทูล	ใต้ฝ่าพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พ่ะย่ะค่ะ/เพคะ

พระอิสริยยศ

• พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้าปราโมช (11 มีนาคม พ.ศ. 2359 - 21 กรกฎาคม พ.ศ. 2367)
• พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าปราโมช (21 กรกฎาคม พ.ศ. 2367 - 12 พฤศจิกายน พ.ศ. 2394)
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นวรจักรธรานุภาพ (12 พฤศจิกายน พ.ศ. 2394 - 23 กันยายน พ.ศ. 2410)
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมขุนวรจักรธรานุภาพ (23 กันยายน พ.ศ. 2410 - 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนวรจักรธรานุภาพ (1 ตุลาคม พ.ศ. 2411 - ปัจจุบัน)

พงศาวลี

พงศาวลีของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนวรจักรธรานุภาพ

16. พระยาราชนิกูล (ทองคำ)               8. สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก                       4. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช                             9. พระอัครชายา (หยก)                       2. พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย                                   10. ทอง ณ บางช้าง                       5. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี                             11. สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี                       1. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนวรจักรธรานุภาพ                                         6. พระยาอินทรอากร (อิน ไกรฤกษ์)                             3. เจ้าจอมมารดาอัมพา ในรัชกาลที่ 2

อ้างอิง

1. "พระราชทานเพลิง" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 12 (9): 73–74. 2 มิถุนายน พ.ศ. 2438. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |date= ((help))
2. สุจิตต์ วงษ์เทศ (12 มิถุนายน 2559). "เจ้าจอมมารดาอำภา ใน ร.2 เล่นตัวนางกาญจหนา ในละครอิเหนา". มติชนออนไลน์. สืบค้นเมื่อ 26 มิถุนายน 2559. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
3. ๒๗๔ ประกาศเลื่อน กรมหมื่นวรจักรธรานุภาพ แลกรมหมื่นราชสีหวิกรม เปนกรมขุน แลทรงตั้งสมเด็จเจ้าฟ้ามหามาลา สมเด็จเจ้าฟ้าจุฬาลงกรณ เปนกรมขุน

• ทิพากรวงศ์, เจ้าพระยา. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร์ รัชกาลที่ 4 เล่ม 2. พระนคร : โรงพิมพ์คุรุสภา, 2504.
• ธำรงศักดิ์ อายุวัฒนะ. ราชสกุลจักรีวงศ์ และราชสกุลสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, พิมพ์ครั้งที่ 3 พ.ศ. 2544. 490 หน้า. หน้า หน้าที่. ISBN 
• ศุภวัฒย์ เกษมศรี, พลตรี หม่อมราชวงศ์, และรัชนี ทรัพย์วิจิตร. พระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าในพระราชวงศ์จักรี. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, พิมพ์ครั้งที่ 3 พ.ศ. 2549. 360 หน้า. หน้า หน้าที่. ISBN