รายพระนามเจ้านายไทยที่ทรงลาออกจากฐานันดรศักดิ์

รายพระนามพระบรมวงศานุวงศ์ฝ่ายใน ในราชวงศ์จักรี ที่ได้ขอพระราชทานกราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์ เพื่อเสกสมรสกับสามัญชน หรือด้วยเหตุผลบางประการ และบางองค์ก็ถูกถอดออกจากฐานันดรศักดิ์ เนื่องจากทรงกระทำความผิด

ประวัติ

การอภิเษกสมรสของเจ้านายฝ่ายใน ในสมัยก่อนไม่เป็นที่นิยมมากนัก โดยหลายพระองค์มิได้อภิเษกสมรสตลอดพระชนม์ชีพ เพราะไม่อาจเลือกคู่ครองเองได้ และจะต้องอภิเษกสมรสกับผู้ที่มีฐานันดรศักดิ์สูงกว่า หรือเท่าเทียมกันเท่านั้น แต่ภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครองจากระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์เป็นระบอบประชาธิปไตย ซึ่งทำให้โครงสร้าง และระบบระเบียบด้านต่าง ๆ เปลี่ยนแปลงไป โดยเจ้านายฝ่ายในมีสิทธิในการเลือกคู่ครองได้ โดยส่วนมากเป็นหม่อมเจ้าหญิง ได้กราบบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งราชวงศ์ เพื่อสมรสกับสามัญชน ตามที่กฎมณเฑียรบาลว่าด้วยการสมรสพระราชวงศ์ แก้ไขเพิ่มเติม พุทธศักราช 2475 มาตรา 4 กล่าวว่า "เจ้าหญิงองค์ใด ถ้าจะทำการสมรสกับผู้อื่น ซึ่งมิใช่เจ้าในพระราชวงศ์ อันเป็นการไม่ต้องด้วยพระราชประเพณีนิยม ท่านว่าต้องกราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์เสียก่อน"

เจ้านายฝ่ายในที่ถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์

เจ้านายฝ่ายในในราชวงศ์จักรีที่ได้ขอพระราชทานกราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์

  ยังทรงพระชนม์

รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว

ลำดับ	พระยศเดิม	พระบิดา	วันที่ลาออกจากฐานันดรศักดิ์	อ้างอิง
1	หม่อมเจ้าพรรณเพ็ญแข เพ็ญพัฒน์	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพิไชยมหินทโรดม	23 สิงหาคม พ.ศ. 2475
2	หม่อมเจ้าฉวีวงศ์ รุจจวิชัย	พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารุจาวรฉวี	23 สิงหาคม พ.ศ. 2475
3	หม่อมเจ้าเกษรสุคนธ์ โตษะณีย์	พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโตสินี	20 กันยายน พ.ศ. 2475
4	หม่อมเจ้าสุพรรณโนภาศ กาญจนวิชัย	พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นชาญไชยบวรยศ	6 พฤษภาคม พ.ศ. 2476
5	หม่อมเจ้าศรีอักษร วรวุฒิ	พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวรวุฒิอาภรณ์	17 พฤษภาคม พ.ศ. 2476
6	หม่อมเจ้าจารุพัตรา อาภากร	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์	2 สิงหาคม พ.ศ. 2476

รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร

ลำดับ	พระยศเดิม	พระบิดา	วันที่ลาออกจากฐานันดรศักดิ์	อ้างอิง
1	หม่อมเจ้าไตรทิพย์สุดา เกษมสันต์	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์	26 มีนาคม พ.ศ. 2478
2	หม่อมเจ้าศกุนตลา สวัสดิวัตน์	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์	16 สิงหาคม พ.ศ. 2478
3	หม่อมเจ้าพิศเพี้ยนแขไข ชยางกูร	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป	28 กันยายน พ.ศ. 2479
4	หม่อมเจ้าเกษมเสาวภา เกษมศรี	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นทิวากรวงศ์ประวัติ	28 ตุลาคม พ.ศ. 2479	^[]
5	หม่อมเจ้าศะศิธรพัฒนวดี รัชนี	พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์	30 พฤศจิกายน พ.ศ. 2479	^[]
6	หม่อมเจ้าพรพิลาศ ดิศกุล	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ	24 เมษายน พ.ศ. 2480
7	หม่อมเจ้าชัชวาลย์ โตษะณีย์	พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโตสินี	31 เมษายน พ.ศ. 2480
8	หม่อมเจ้ากริณานฤมล สุริยง	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นไชยาศรีสุริโยภาส	11 พฤษภาคม พ.ศ. 2481
9	หม่อมเจ้าฤดีวรวรรณ วรวรรณ	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์	2 พฤศจิกายน พ.ศ. 2481
10	หม่อมเจ้ารำไพศรีสอางค์ รพีพัฒน์	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์	11 สิงหาคม พ.ศ. 2482
11	หม่อมเจ้าสุเลสลัลเวง สวัสดิวัตน์	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์	23 สิงหาคม พ.ศ. 2482
12	หม่อมเจ้าบวรวิจิตร สุทัศนีย์	พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุทัศนนิภาธร	28 กันยายน พ.ศ. 2482
13	หม่อมเจ้าศิริมาบังอร อาภากร	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์	20 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2483
14	หม่อมเจ้าจิตรจง จักรพันธุ์	พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอนุพงษ์จักรพรรดิ์	27 มีนาคม พ.ศ. 2483
15	หม่อมเจ้าอภิลาช จักรพันธุ์	พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอนุพงษ์จักรพรรดิ์	4 มิถุนายน พ.ศ. 2483
16	หม่อมเจ้าจิตร์บรรจง กิติยากร	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระจันทบุรีนฤนาถ	16 พฤษภาคม พ.ศ. 2484
17	หม่อมเจ้าชัชวาลย์ฉวี สุทัศนีย์	พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุทัศนนิภาธร	2 กันยายน พ.ศ. 2484
18	หม่อมเจ้าสลักทองนูน ทองใหญ่	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม	18 ธันวาคม พ.ศ. 2484
19	หม่อมเจ้าอำไพพิลาศ กัลยาณวงศ์	พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นกวีพจน์สุปรีชา	7 เมษายน พ.ศ. 2485
20	หม่อมเจ้าอรอำไพ เกษมสันต์	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์	15 พฤษภาคม พ.ศ. 2485
21	หม่อมเจ้าสุริยนันทนา สุริยง	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นไชยาศรีสุริโยภาส	5 กันยายน พ.ศ. 2485
22	หม่อมเจ้าคันธรสรังษี รพีพัฒน์	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์	18 มกราคม พ.ศ. 2486
23	หม่อมเจ้าเราหินาวดี ดิศกุล	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ	18 มกราคม พ.ศ. 2486
24	หม่อมเจ้าสุมณีนงเยาว์ ดิศกุล	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ	9 พฤษภาคม พ.ศ. 2487	^[]
25	หม่อมเจ้าศิริอัจฉรา จักรพันธุ์	พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอนุพงษ์จักรพรรดิ์	11 กรกฎาคม พ.ศ. 2487
26	สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา	สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก	11 กรกฎาคม พ.ศ. 2487
27	หม่อมเจ้ามัทรีโสภณนา สวัสดิวัตน์	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์	16 สิงหาคม พ.ศ. 2487
28	หม่อมเจ้าเริงจิตร์แจรง อาภากร	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตรอุดมศักดิ์	1 กันยายน พ.ศ. 2487
29	หม่อมเจ้าจารุลักษณ์กัลยาณี รังสิต	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาชัยนาทนเรนทร	28 มิถุนายน พ.ศ. 2488
30	หม่อมเจ้าประไพพงษ์ ชยางกูร	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพงษาดิศรมหิป	8 สิงหาคม พ.ศ. 2488
31	หม่อมเจ้าสวรรณา ภาณุพันธุ์	พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช	2 เมษายน พ.ศ. 2489
32	หม่อมเจ้าโสมกานดา จันทรทัต	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา	14 พฤษภาคม พ.ศ. 2489	^[]

รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร

ลำดับ	พระยศเดิม	พระบิดา	วันที่ลาออกจากฐานันดรศักดิ์	อ้างอิง
1	หม่อมเจ้าลำนักเนตร์ จักรพันธุ์	พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอนุพงษ์จักรพรรดิ์	21 กรกฎาคม พ.ศ. 2489
2	หม่อมเจ้าพงศ์กวี กัลยาณวงศ์	พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นกวีพจน์สุปรีชา	15 มกราคม พ.ศ. 2490
3	หม่อมเจ้าวิสาขานุจฉวีย์ สวัสดิวัตน์	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์	24 ตุลาคม พ.ศ. 2490
4	หม่อมเจ้าฉัตรสุดา ฉัตรชัย	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระกำแพงเพชรอัครโยธิน	8 มีนาคม พ.ศ. 2493
5	หม่อมเจ้าส่งรัศมี จักรพันธุ์	พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอนุพงษ์จักรพรรดิ์	31 กรกฎาคม พ.ศ. 2494
6	หม่อมเจ้าอรอุษา จักรพันธุ์	พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นอนุพงษ์จักรพรรดิ์	6 สิงหาคม พ.ศ. 2495
7	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอินทุรัตนา	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต	4 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2496
8	หม่อมเจ้าเฟื่องฉัตร ฉัตรชัย	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระกำแพงเพชรอัครโยธิน	31 มีนาคม พ.ศ. 2498
9	หม่อมเจ้ารังษีนภดล ยุคล	พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภาณุพันธุ์ยุคล	10 เมษายน พ.ศ. 2499
10	หม่อมเจ้าพันธุ์สวลี ยุคล	พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภาณุพันธุ์ยุคล	10 เมษายน พ.ศ. 2499
11	หม่อมเจ้าหิรัญฉัตร ฉัตรชัย	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระกำแพงเพชรอัครโยธิน	1 พฤษภาคม พ.ศ. 2499
12	หม่อมเจ้าวุฒิเฉลิม วุฒิชัย	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสิงหวิกรมเกรียงไกร	14 กรกฎาคม พ.ศ. 2499
13	หม่อมเจ้าอมิตดา สวัสดิวัตน์	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์	17 สิงหาคม พ.ศ. 2499
14	หม่อมเจ้าวุฒิสวาท วุฒิชัย	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสิงหวิกรมเกรียงไกร	8 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2500
15	หม่อมเจ้าวุฒิวิฑู วุฒิชัย	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสิงหวิกรมเกรียงไกร	8 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2500
16	หม่อมเจ้าพันธุ์วโรภาส ภาณุพันธุ์	พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช	31 มีนาคม พ.ศ. 2501
17	หม่อมเจ้าประภาพันธุ์ ภาณุพันธุ์	พระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหมื่นภาณุพงศ์พิริยเดช	16 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2504
18	หม่อมเจ้าภุมรีภิรมย์ ยุคล	พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนุสรมงคลการ	1 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2506
19	หม่อมเจ้าปัทมนรังษี ยุคล	พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนุสรมงคลการ	29 มกราคม พ.ศ. 2508	^[]
20	หม่อมเจ้าจันทรจรัสศรี ยุคล	พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนุสรมงคลการ	ตุลาคม พ.ศ. 2508	^[]
21	หม่อมเจ้ามาลินีมงคล ยุคล	พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนุสรมงคลการ	สิงหาคม พ.ศ. 2512	^[]
22	สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าอุบลรัตนราชกัญญา สิริวัฒนาพรรณวดี	พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร	25 กรกฎาคม พ.ศ. 2515
23	หม่อมเจ้าศรีสว่างวงศ์ ยุคล	พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเฉลิมพลฑิฆัมพร	27 ธันวาคม พ.ศ. 2521
24	สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าจุฬาภรณวลัยลักษณ์ อัครราชกุมารี	พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร	12 ตุลาคม พ.ศ. 2524
25	หม่อมเจ้าภานุมา ยุคล	พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภาณุพันธุ์ยุคล	19 ธันวาคม พ.ศ. 2552	^[]
26	พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศมิ์ พระวรชายาฯ	อภิรุจ สุวะดี	11 ธันวาคม พ.ศ. 2557

เจ้านายที่ถูกถอดออกจากฐานันดรศักดิ์

เจ้านายในราชวงศ์จักรี ที่ถูกถอดออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์

ลำดับ	พระยศเดิม	พระบิดา	วันที่ถูกถอดออกจากฐานันดรศักดิ์	อ้างอิง
1	พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าลำดวน	สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท	17 มกราคม พ.ศ. 2347
2	พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอินทปัต	สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท	17 มกราคม พ.ศ. 2347
3	สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร กรมขุนกษัตรานุชิต	สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี	กันยายน พ.ศ. 2352
4	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงรักษ์รณเรศ	พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช	สมัยรัชกาลที่ 3
5	พระเจ้าพี่นางเธอ พระองค์เจ้ายิ่งเยาวลักษณ์ อรรคราชสุดา	พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว	21 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2429
6	หม่อมเจ้าออน เรณุนันท์	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเรณู	ราว พ.ศ. 2435
7	หม่อมเจ้าแฝง นันทิศักดิ์		ราว พ.ศ. 2435
8	หม่อมเจ้าอุบลพรรณี วรวรรณ	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์	2 สิงหาคม พ.ศ. 2477
9	หม่อมเจ้าจันทร์เจริญ รัชนี	พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์	10 มิถุนายน พ.ศ. 2481
10	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนชัยนาทนเรนทร	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว	25 พฤศจิกายน พ.ศ. 2482

ดูเพิ่ม

• พระยศเจ้านายไทย
• การเฉลิมพระยศเจ้านาย
• รายพระนามเจ้านายที่ได้รับการเฉลิมพระยศในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์

อ้างอิง

1. ราชกิจจานุเบกษา, กฎมณเฑียรบาลว่าด้วยการสมรสพระราชวงศ์แก้ไขเพิ่มเติม พุทธศักราช 2475 2016-03-06 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม 49, 11 สิงหาคม พ.ศ. 2475, หน้า 256
2. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศศาลาว่าการพระราชวัง พระราชวงศ์กราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 49, ตอน 0ง, 28 สิงหาคม พ.ศ. 2475, หน้า 1807
3. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศศาลาว่าการพระราชวัง พระราชวงศ์กราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 49, ตอน 0ง, 4 กันยายน พ.ศ. 2475, หน้า 1853
4. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศศาลาว่าการพระราชวัง พระราชวงศ์กราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, หน้า 49, ตอน0ง, 25 กันยายน พ.ศ. 2475, หน้า 2196
5. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศศาลาว่าการพระราชวัง เรื่อง หม่อมเจ้าลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์เพื่อทำการสมรส, เล่ม 50, ตอน 0ง, 14 พฤษภาคม พ.ศ. 2476, หน้า 449
6. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศศาลาว่าการพระราชวัง เรื่อง หม่อมเจ้าลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 50, ตอน 0ง, 21 พฤษภาคม พ.ศ. 2476ล หน้า 495
7. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศศาลาว่าการพระราชวัง เรื่อง หม่อมเจ้าลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 50, ตอน 0 ง, 6 สิงหาคม พ.ศ. 2476, หน้า 1264
8. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง กราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 52, ตอน 0ง, 29 มีนาคม พ.ศ. 2478, หน้า 4067
9. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง กราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์ เพื่อทำการสมรส, เล่ม 52, ตอน 0ง, 25 สิงหาคม พ.ศ. 2478, หน้า 1714
10. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง, เล่ม 53, ตอน 0ง, 11 ตุลาคม พ.ศ. 2479, หน้า 1769
11. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง กราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 54, ตอน ง, 10 พฤษภาคม พ.ศ. 2480ล หน้า 263
12. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง หม่อมเจ้ากริณานฤมล สุริยง กราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์เพื่อทำการสมรส, เล่ม 55, ตอน ง, 23 พฤษภาคม พ.ศ. 2481, หน้า 446
13. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง หม่อมเจ้าฤดีวรวรรณ วรวรรณ กราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์ เพื่อทำการสมรส, เล่ม 55, ตอน ง, 7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2481, หน้า 2753
14. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง หม่อมเจ้ารำไพศรีสอางค์ รพีพัฒน์ กราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์, เล่ม 56, ตอน 0 ง, 21 สิงหาคม พ.ศ. 2482, หน้า 1465
15. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง หม่อมเจ้ากราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์, เล่ม 56, ตอน 0ง, 28 สิงหาคม พ.ศ. 2482ล หน้า 1523
16. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง หม่อมเจ้ากราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์, เล่ม 56, ตอน 0ง, 9 ตุลาคม พ.ศ. 2482, หน้า 2124
17. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 56, ตอน 0ง, 26 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2482, หน้า 3463
18. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง กราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์, เล่ม 57, ตอน 0ง, 2 เมษายน พ.ศ. 2483, หน้า 94
19. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 57, ตอน 0ง, 11 มิถุนายน พ.ศ. 2483, หน้า 789
20. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 58, ตอน 0 ง, 27 พฤษภาคม พ.ศ. 2484,หน้า 1595
21. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง กราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 58, ตอน 0 ง, 9 กันยายน พ.ศ. 2484, หน้า 2872
22. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 58, ตอน 0 ง, 30 ธันวาคม พ.ศ. 2484, หน้า 5046
23. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 59, ตอน 26 ง, 15 เมษายน พ.ศ. 2485, หน้า 1032
24. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 59, ตอน 34 ง, 26 พฤษภาคม พ.ศ. 2485, หน้า 1433
25. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์, เล่ม 59, ตอน 60ง, 15 กันยายน พ.ศ. 2485, หน้า 2099
26. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 60, ตอน 13 ง, 2 มีนาคม พ.ศ. 2486, หน้า 778
27. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์, เล่ม 61, ตอน 42 ง, 18 กรกฎาคม พ.ศ. 2487, หน้า 1411
28. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์, เล่ม 61, ตอน 51 ง, 22 สิงหาคม พ.ศ. 2487ล หน้า 1662
29. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์, เล่ม 61, ตอน 57ง, 12 กันยายน พ.ศ. 2487, หน้า 1798
30. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์ (หม่อมเจ้าจารุลักษณ์กัลยาณี รังสิต), เล่ม 62, ตอน 39ง, 24 กรกฎาคม พ.ศ. 2488ล หน้า 1113
31. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์ (หม่อมเจ้าประไพพงษ์ ชยางกูร), เล่ม 62, ตอน 46 ง, 28 สิงหาคม พ.ศ. 2488ล หน้า 1301
32. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์, เล่ม 63, ตอน 23 ง, 16 เมษายน พ.ศ. 2489, หน้า 547
33. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์ , เล่ม 63, ตอน 53 ง, 6 สิงหาคม พ.ศ. 2489, หน้า 1075
34. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์, เล่ม 64, ตอน 7 ง, 4 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2490, หน้า 188
35. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์, เล่ม 64, ตอน 52 ง, 4 พฤศจิกายน พ.ศ. 2490, หน้า 2850
36. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง ที่ 1/2493 เรื่อง กราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์, เล่ม 67, ตอน 16 ง, 21 มีนาคม พ.ศ. 2493ล หน้า 1303
37. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง ที่ 1/2494 เรื่อง กราบถวายบังคมลาออกจากฐานันดรศักดิ์เพื่อทำการสมรส, เล่ม 68, ตอน 52 ง, 14 สิงหาคม พ.ศ. 2494, หน้า 3329
38. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 69, ตอน 51 ง, 19 สิงหาคม พ.ศ. 2495ล หน้า 2570
39. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง ที่ 1/2496 เรื่อง พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 70, ตอน 15 ง, 24 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2496, หน้า 755
40. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง ที่ 1/2498 เรื่อง พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์ (หม่อมเจ้าเฟื่องฉัตร ฉัตรชัย), เล่ม 72, ตอน 30 ง, 26 เมษายน พ.ศ. 2498, เล่ม 932
41. ราชกิจจานุเบกษา,ประกาศสำนักพระราชวัง ที่ 2/2499 เรื่อง พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์ (หม่อมเจ้ารังษีนภดล ยุคล), เล่ม 73, ตอน 59 ง, 31 กรกฎาคม พ.ศ. 2499 หน้า 2125
42. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง ที่ 4/2499 เรื่อง พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์ (หม่อมเจ้าหญิงหิรัญฉัตร ฉัตรชัย), เล่ม 73, ตอน 44 ง, 29 พฤษภาคม พ.ศ. 2499ล หน้า 1557
43. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง ที่ 4/2499 เรื่อง พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์ (หม่อมเจ้าหญิงวุฒิเฉลิม วุฒิชัย), เล่ม 73, ตอน 61 ง, 7 สิงหาคม พ.ศ. 2499, หน้า 2222
44. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง ที่ 6/2499 เรื่อง พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์ (หม่อมเจ้าอมิตตา สวัสดิวัตน์), เล่ม 73, ตอน 72 ง, 11 กันยายน พ.ศ. 2499, หน้า 2602
45. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง ที่ 2/2500 เรื่อง พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 74, ตอน 23 ง, 5 มีนาคม พ.ศ. 2500,หน้า 667
46. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง ที่ 1/2501 เรื่อง พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 75, ตอน 32 ง, 22 เมษายน พ.ศ. 2501, หน้า 1354
47. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง ที่ 1/2504 เรื่อง พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ลาออกจากฐานันดรศักดิ์พระราชวงศ์, เล่ม 78, ตอน 23 ง, 14 มีนาคม พ.ศ. 2504, หน้า 692
48. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง ที่ 1/2506 เรื่อง พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 80, ตอน 21 ง, 5 มีนาคม พ.ศ. 2506, หน้า 634
49. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศพระบรมราชโองการ เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์, เล่ม 89, ตอน 112 ก ฉบับพิเศษ, 25 กรกฎาคม พ.ศ. 2515, หน้า 1
50. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง พระราชทานพระบรมราชานุญาตให้ลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์ หม่อมเจ้าศรีสว่างวงศ์ ยุคล, เล่ม 96, ตอน 18 ง, 13 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2522ล หน้า 587
51. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศพระบรมราชโองการ เรื่อง สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้าจุฬาภรณวลัยลักษณ์ อัครราชกุมารี ทรงเสกสมรส, เล่ม 98, ตอน 171 ฉบับพิเศษ, 15 ตุลาคม พ.ศ. 2524, หน้า 1
52. "พระบรมราชโองการ ประกาศ เรื่อง ลาออกจากฐานันดรศักดิ์" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 131 (29ข): 1. 12 ธันวาคม พ.ศ. 2557. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |date= ((help))
53. [1]
54. ภาณุพันธุวงศ์วรเดช, สมเด็จฯ เจ้าฟ้า กรมพระยา. เรื่องเดิม, หน้า 117-118.
55. เอนก นาวิกมูล. หญิงชาวสยาม. พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ : แสงดาว, 2547, หน้า 115
56. วีระยุทธ ปีสาลี (8 มิถุนายน 2559). "บันทึกรักท่านหญิง : ความรักและการแต่งงานของเจ้านายสตรีหลัง พ.ศ. 2475". ศิลปวัฒนธรรม (37:8), หน้า 78
57. ภาวิณี บุนนาค (มกราคม–ธันวาคม 2557). เพศวิถีของผู้หญิงในคดีความ สมัยรัชกาลที่ 5 (PDF). วารสารวิชาการมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏบ้านสมเด็จเจ้าพระยา (8:1). p. 83-85.{{}}: CS1 maint: date format ()^[]
58. "ประกาศกระทรวงวัง เรื่อง ถอดออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 51 (0ง): 1399. 12 สิงหาคม พ.ศ. 2477. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |date= ((help))
59. ราชกิจจานุเบกษา, ประกาศสำนักพระราชวัง เรื่อง ถอดหม่อมเจ้าจันทรเจริญ รัชนี ออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์, เล่ม 55, ตอน ง, 20 มิถุนายน พ.ศ. 2481, หน้า 797
60. "ประกาศสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง ถอดยศ ฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์ และบรรดาศักดิ์" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 56 (0ง): 2617. 27 พฤศจิกายน พ.ศ. 2482. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |date= ((help))

หนังสือสำหรับค้นคว้าเพิ่มเติม

• กัลยาณิวัฒนา, สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ เจ้าฟ้า. มหามกุฎราชสันตติวงศ์ พระนามพระราชโอรสธิดา พระราชนัดดา. กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติง แอนด์ พับลิชชิ่ง, 2547.
• กัลยาณิวัฒนา, สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ เจ้าฟ้า. จุฬาลงกรณราชสันตติวงศ์ พระนามพระราชโอรส พระราชธิดา และพระราชนัดดา. กรุงเทพฯ : บรรณกิจ 1991, 2548.
• ไฟน์สโตน, เจฟฟรีย์. จุฬาลงกรณราชสันตติวงศ์ พระบรมราชวงศ์แห่งประเทศไทย. กรุงเทพฯ : พิษณุโลกการพิมพ์, 2532.
• วีระยุทธ ปีสาลี. "'แม่ค้าศักดินา' : การปรับตัวสู่การประกอบอาชีพของเจ้านายสตรีหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475," ศิลปวัฒนธรรม 36, 10 (สิงหาคม 2558), หน้า 72-89.
• ศุภวัฒย์ เกษมศรี, พลตรี หม่อมราชวงศ์, และรัชนี ทรัพย์วิจิตร. พระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าในพระราชวงศ์จักรี. พิมพ์ครั้งที่ 3, กรุงเทพ : บรรณกิจ 1991, 2549.