หนังสือเดินทางชนิดอ่านด้วยเครื่องได้

หนังสือเดินทางชนิดอ่านด้วยเครื่องได้ (อังกฤษ: Machine-readable passport) เป็นหนังสือเดินทางที่มีการพิมพ์แถบข้อมูลสรุปเกี่ยวกับตัวผู้ถือ เลขที่เอกสาร วันที่หมดอายุ สัญชาติ วันเกิด และรายละเอียดอื่นตามที่รัฐผู้ออกจะกำหนดไว้ มาตรฐานของหนังสือเดินทาง วิธีการพิมพ์ คุณสมบัติความปลอดภัยภาคบังคับ ตลอดจนข้อบังคับอื่นระบุไว้ในเอกสารหมายเลข 9303 ขององค์กรการบินพลเรือนระหว่างประเทศ ตอนที่ 3 และ 4 รวมถึงมาตรฐาน ISO/IEC 7501-1:2008 ทั้งนี้ เพื่อให้การนำเข้าข้่อมูลเกี่ยวกับผู้เดินทางทำได้สะดวกรวดเร็วขึ้น ตรวจสอบบุคคลห้ามเข้าเมืองและบุคคลผู้มีหมายจับหรือหมายเรียกได้สะดวก การอ่านแถบข้อมูลกระทำได้ด้วยตาเปล่าหรือจะใช้เครื่องอ่านได้ทั้งสองวิธี ในประเทศไทย หนังสือเดินทางชนิดนี้เริ่มใช้มาตั้งแต่ พ.ศ. 2536 โดยให้โรงพิมพ์จันวาณิชย์เป็นผู้ดำเนินการมาจนถึงปัจจุบัน โดยก่อนปี พ.ศ. 2545 หนังสือเดินทางยังเป็นแบบธรรมดาแต่มีแถบสรุปข้อมูลสำหรับอ่านด้วยตาและเครื่อง แต่หลังจากนั้นมีการฝังชิปบันทึกข้อมูลลายนิ้วมือและข้อมูลพื้นฐานไว้ท้ายเล่ม

ตัวอย่างหน้าหนังสือเดินทางแบบอ่านด้วยเครื่องได้

นอกเหนือจากหนังสือเดินทางแล้ว มาตรฐานนี้ยังใช้ได้กับเอกสารเดินทางอย่างอื่น อาทิ ตรวจลงตรา (หรือใบอนุญาตเข้าเมือง) ใบสำคัญถิ่นที่อยู่ (หรือใบอนุญาตให้พำนัก) ตามที่รัฐผู้ออกเห็นสมควรและทำเป็นระเบียบไว้ ข้อเสียของหนังสือเดินทางชนิดอ่านด้วยเครื่องได้คือ ไม่สามารถบรรจุข้อมูลได้มากเท่าบาร์โค้ดชนิดพิเศษ เช่น คิวอาร์โค้ด ชื่อบุคคลที่ยาวเกินกำหนดจะต้องถูกตัด ย่อ หรือแสดงเฉพาะชื่อตัว เลขประจำตัวประชาชนที่ยาวเกินสัดส่วน (เช่น เลขประจำตัวประชาชนจีน ซึ่งมี 18 หลัก) มักจะไม่แสดงในแถบนี้

หนังสือเดินทาง

หนังสือเดินทางเป็นเอกสารที่รัฐหรือองค์กรผู้ออกจัดทำขึ้นไว้เป็นสำคัญประจำตัวผู้เดินทางเข้ารัฐอื่น ตามเอกสารหมายเลข 9303 ตอนที่ 3 กำหนดไว้ว่า หนังสือเดินทางมีขนาดยาว 125 มิลลิเมตร และกว้าง 88 มิลลิเมตร รัศมีมุมขอบ 3.18 ± 0.30 มิลลิเมตร ประกอบด้วยหน้าข้อมูลผู้ถือ ตอนล่างดว้าง 23.2 มิลลิเมตร เป็นแถบสรุปข้อมูลผู้ถือ ประกอบด้วยข้อความสองแถว แถวละ 44 ตัวอักษร ดังนี้

แถวบน

อักขระตัวที่	ข้อมูลที่แสดง	ความยาว
1	'P' หมายถึงหนังสือเดินทาง (Passport)	1
2	รหัสระบุประเภทหนังสือเดินทาง ถ้าไม่มีให้ระบุ '<' (วงเล็บแหลมชี้ซ้าย) เป็นสำคัญแสดงว่าว่างไว้	1
3 - 5	อักษรย่อประเทศหรือองค์กรผู้ออกตามที่ระบุในมาตรฐาน ISO 3166-1	3
6 - 44	นามสกุล คั่นด้วย '<<' ตามด้วยชื่อ ถ้ามีช่องว่างหรือขีดกลาง อาทิ Ong-art ใช้ ONG<ART ถ้ามีฟันหนูหรืออัญประกาศเดี่ยว ให้ละเว้น ถ้ารวมกันแล้วยาวเกิน 39 ตัวอักษรให้ตัดส่วนที่เกินออก ถ้าสั้นกว่า ให้เติม '<' ต่อท้ายจนครบ 39 ตัวอักษร	39

แถวล่าง

อักขระตัวที่	ข้อมูลที่แสดง	ความยาว
1 - 9	เลขที่หนังสือเดินทางสูงสุดไม่เกิน 9 หลัก หากสั้นกว่าให้เติม '<' ต่อท้ายจนครบ 39 ตัวอักษร	9
10	รหัสตรวจสอบเลขที่หนังสือเดินทาง	1
11 - 13	อักษรย่อสัญชาติผู้ถือ ตามที่ระบุในมาตรฐาน ISO 3166-1	3
14 - 19	วันเกิดของผู้ถือเอกสาร เขียนในรูปแบบ ปปดดวว (ใช้ปีคริสต์ศักราช)	6
20	รหัสตรวจสอบวันเกิด	1
21	อักษรย่อเพศผู้ถือเอกสาร ('M' = ชาย, 'F' - หญิง, '<' - ไม่ระบุหรือเพศอื่น)	1
22 - 27	วันเอกสารหมดอายุ เขียนในรูปแบบเดียวกับวันเกิด	6
28	รหัสตรวจสอบวันหมดอายุ	1
29 - 42	เลขรหัสอื่นใดตามที่ผู้ออกกำหนด ในประเทศไทยใช้เลขประจำตัวประชาชน ถ้าไม่มีหรือมีไม่ครบ 14 หลัก ให้เติม '<' จนครบ	14
43	รหัสตรวจสอบเลขรหัสตามที่ผู้ออกกำหนด	1
44	รหัสตรวจสอบรวม คำนวณจากอักขระตัวที่ 1 - 10, 14 - 20, 22 - 43 ต่อกัน	1

ตอนบน ประกอบด้วยข้อมูลตามความจำเป็น ได้แก่

1. รูปถ่ายผู้ถือ พิมพ์ไว้ด้านซ้ายมือของหน้าข้อมูล
2. รัฐหรือองค์กรผู้ออก
3. คำว่า หนังสือเดินทาง ในภาษาราชการของผู้ออก ถ้าภาษาราชการนั้นไม่ใช่ภาษาอังกฤษ ฝรั่งเศส หรือสเปน ให้มีข้อความ PASSPORT, PASSEPORT, PASAPORTE อย่างหนึ่งอย่างใดกำกับ ในทางปฏิบัติประเทศส่วนใหญ่นิยมใช้ภาษาราชการของประเทศนั้นกำกับด้วยภาษาอังกฤษเพียงสองภาษา และมีประเทศจำนวนน้อยที่ใช้ภาษาฝรั่งเศสกำกับเพิ่มเติมด้วย อาทิ ลาว กัมพูชา สวีเดน ฟินแลนด์ ลัตเวีย เอสโตเนีย ลิทัวเนีย โปแลนด์ อิตาลี เยอรมนี ออสเตรเลีย สหราชอาณาจักร สหรัฐอเมริกา ฯลฯ

1. รหัสเอกสาร รหัสประเทศผู้ออก เลขที่หนังสือเดินทาง
2. ชื่อและนามสกุล (ไม่ใส่คำนำหน้า)
3. วันเกิด วันที่ออกเอกสาร วันหมดอายุ ในรูปแบบ วันที่ เดือน ปี ค.ศ. โดยเดือนอาจจะใช้ภาษาอังกฤษ (JAN, FEB, MAR, APR, MAY, JUN, JUL, AUG, SEP, OCT, NOV, DEC) ภาษาฝรั่งเศส ()
4. เพศ ลายมือชื่อหรือลายพิมพ์นิ้วมือ
5. ชื่อองค์กรผู้มีอำนาจออกหนังสือเดินทาง

ในการนี้รัฐผู้ออกอาจเพิ่มรายละเอียดเกินกว่าที่ระบุไว้นี้ได้ เช่น เลขประจำตัวประชาชน ส่วนสูง สีดวงตา ที่อยู่ สถานที่เกิด ฯลฯ แต่ไม่จำเป็น

อักษรย่อองค์กรหรือรัฐนอกมาตรฐาน

นอกเหนือจากที่กำหนดใน ISO 3166-1 แล้ว ผู้ออกหนังสือเดินทางอาจจะเลือกใช้อักษรย่ออื่นแทนตนได้ตามความเหมาะสม เช่น

• D: เยอรมนี
• EUE: สหภาพยุโรป
• GBN: ราษฎรชาวอังกฤษผู้มีถิ่นพำนักนอกประเทศ
• GBO: ราษฎรชาวอาณานิคมอังกฤษ
• GBP: คนในอารักขาอังกฤษ
• GBS: คนในบังคับอังกฤษ
• UNA: พนักงาน
• UNK: ชาวคอซอวอผู้ถือเอกสารของสหประชาชาติ
• UNO: พนักงานสหประชาชาติ
• XBA: พนักงาน
• XIM: พนักงานธนาคารส่งออก-นำเข้าแอฟริกัน
• XCC: ตัวแทน
• XCO: ตลาดร่วมสำหรับแอฟริกันตะวันออกและใต้
• XEC: ประชาคมเศรษฐกิจแอฟริกันตะวันตก
• XPO:
• XXA: คนไร้สัญชาติตามนัยแห่งอนุสัญญาว่าด้วยสถานะของคนไร้สัญชาติ พ.ศ. 2497
• XXB: ผู้ลี้ภัย ตามอนุสัญญาว่าด้วยสถานะผู้ลึ้ภัย พ.ศ. 2494
• XXC: ผู้ลี้ภัยที่ไม่ได้อยู่ในข่ายแห่งอนุสัญญาฯ
• XXX: สัญชาติไม่ระบุ

นอกจากนี้ยังมีอักษรย่อที่ยังไม่เป็นที่ยอมรับแพร่หลายในนานาประเทศ ดังนี้

• RKS: ประเทศคอซอวอ
• WSA: ของ

ตรวจลงตราหรือใบอนุญาตเข้าเมือง

มาตรฐานตามเอกสารหมายเลข 9303 ยังครอบคลุมถึงตรวจลงตราหรือใบอนุญาตเข้าเมืองอีกด้วย โดยแผ่นปะหรือสติ๊กเกอร์ตรวจลงตราตามนัยแห่งเอกสารนี้ มี 2 ประเภท คือขนาดใหญ่ และขนาดย่อม

แผ่นปะตรวจลงตราขนาดใหญ่มีขนาดกว้างได้ตั้งแต่ 79 - 81 มิลลิเมตร และยาวได้ตั้งแต่ 119 - 121 มิลลิเมตร ส่วนแผ่นปะตรวจลงตราขนาดย่อมมีขนาดกว้างได้ตั้งแต่ 73 - 75 มิลลิเมตร และยาวได้ตั้งแต่ 104 - 106 มิลลิเมตร ประเทศส่วนใหญ่นิยมใช้แผ่นปะขนาดย่อมเนื่องจากสามารถประทับตราและลงนามผู้รับผิดชอบกำกับได้

ตอนบนของแผ่นปะ ต้องประกอบด้วย ชื่อประเทศผู้ออก ประเภท วันเริ่มใช้ วันหมดอายุ จำนวนการเข้าประเทศ สถานที่ออก รูปถ่ายของผู้ถือ (ถ้าไม่มีรูปให้พิมพ์ตราทดแทน) และอาจจัดให้มีลายมือชื่อผู้มีอำนาจลงนาม และ/หรือตราประทับกำกับ

ตอนล่างของแผ่นปะตรวจลงตราขนาดใหญ่มีแถบอักขระ 44 ตัว จำนวน 2 แถว เช่นเดียวกับหนังสือเดินทาง ส่วนแผ่นปะขนาดย่อมลดจำนวนอักขระเหลือ 36 ตัว คำอธิบายอักขระแต่ละตัวในแต่ละแถวสำหรับแผ่นปะตรวจลงตรามีดังนี้

แถวบน เช่นเดียวกับหนังสือเดินทาง แต่เปลี่ยนอักษรตัวแรกจาก 'P' เป็น 'V' (visa) ตามด้วยอักษรอีกหนึ่งตัวระบุชนิดของตรวจลงตรา ตามด้วยอักษรย่อประเทศผู้ออกเอกสาร และตามด้วยชื่อแบบเดียวกับหนังสือเดินทาง ถ้าเกินกว่า 44 หรือ 36 ตัวอักษรแล้วแต่ขนาด ให้ตัดส่วนที่เกินออก ถ้าไม่ถึงให้เติม '<' จนครบ

แถวล่าง เปลี่ยนอักขระตัวที่ 1 - 9 เป็นเลขที่ตรวจลงตรา และเปลี่ยนอักขระตัวที่ 29 - 44 เป็นเลขที่อื่นใดตามที่รัฐผู้ออกเห็นสมควร หรือ คงอักขระเลขที่ 1 - 9 เป็นเลขที่หนังสือเดินทางเช่นเดียวกับหนังสือเดินทาง และย้ายเลขที่ตรวจลงตราหรือเลขที่กำกับอื่นใดไปยังอักขระตัวที่ 29 - 44 แทน แต่ส่วนมากจะใช้อย่างแรก

วิธีคำนวณรหัสตรวจสอบ

การคำนวณรหัสตรวจสอบ ทำได้โดยพิจารณาข้อมูลที่จะแปลง ค่าใดที่เป็นตัวอักษร (ยกเว้นเพศและสัญชาติ) ให้แปลงเป็นตัวเลขทั้งหมดดังนี้

ตัวอักษร	ค่ากำกับ	ตัวอักษร	ค่ากำกับ
A	10	N	23
B	11	O	24
C	12	P	25
D	13	Q	26
E	14	R	27
F	15	S	28
G	16	T	29
H	17	U	30
I	18	V	31
J	19	W	32
K	20	X	33
L	21	Y	34
M	22	Z	35

อีกวิธีหนึ่งคือ ตรวจสอบว่าค่านั้นเป็นตัวอักษรหรือไม่ ถ้าค่านั้นเป็นตัวอักษร ให้ใช้ค่าแอสกีของตัวมันลบด้วย 55 จะได้เป็นค่าประจำเหมือนกับในตาราง ถ้าไม่เป็นตัวอักษรให้คงเป็นตัวเลขตามเดิมไว้ จากนั้นนับจากซ้ายไปขวา นำเลข 7 คูณหลักแรก 3 คูณหลักที่สอง หลักที่สามคงไว้ตามเดิม จากนั้นจึงทำซ้ำเช่นนี้กับหลักที่สี่วนไปจนครบถ้วน แล้วนำผลลัพธ์ของทุกหลักบวกเข้าด้วยกัน เอา 10 มาหาร เหลือเศษเท่าใด (ค่าเท่ากับเลขหลักหน่วยของผลรวม) เป็นรหัสตรวจสอบ

ตัวอย่าง

ตัวอย่างต่อไปนี้แสดงให้เห็นถึงการจัดทำและตรวจสอบแถบข้อมูลอ่านด้วยเครื่องได้ในหนังสือเดินทาง ชื่อบุคคลและข้อมูลทั้งหมดถือเป็นการสมมติขึ้นให้เกิดความเข้าใจเท่านั้น

ตัวอย่างอย่างง่าย

นางขยัน ประหยัดทรัพย์ (KHAYAN PRAYADSAP) ใช้ชื่อปกติไม่ยาวเกินไปและไม่มีอักษรพิเศษ จะมีข้อความระบุในแถวแรกดังนี้ P<THAPRAYADSAP<<KHAYAN<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<

นางสาวขาวใสเสถียร เพียรมั่นการงาน บริการเป็นเลิศ (KHAOSAISATHIAN PIANMANKANNGAN BORIKANPENLERT) ใช้ชื่อที่ยาวกว่าปกติ จะมีข้อความระบุในแถวแรกดังนี้ P<THABORIKANPENLERT<<KHAOSAISATHIAN<PIANMANK

เนื่องจากชื่อกลางถูกตัด บ่อยครั้งผู้ออกอาจพิจารณาย่อชื่อกลางลงเสียเหลืออักษรตัวต้น (middle initials) P<THABORIKANPENLERT<<KHAOSAISATHIAN<P<<<<<<<

หรือตัดชื่อกลางออกไป ตามแต่ระเบียบและแนวปฏิบัติของผู้ออก P<THABORIKANPENLERT<<KHAOSAISATHIAN<<<<<<<<<

ด้วยเหตุนี้ บรรดาคนชาติที่มีชื่อยาว เช่นซาอุดีอาระเบีย มักจะมีบาร์โค้ดสองมิติพิมพ์ไว้ในหน้าข้อมูลส่วนบุคคลเพื่อรองรับชื่อที่ยาวด้วย

ตัวอย่างซับซ้อน

นายรักเรียน รักชาติไทย (RAK-RIAN RAKCHARTTHAI) สัญชาติไทย เกิดวันที่ 28 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2522 หรือ ค.ศ. 1979 ขอหนังสือเดินทางไทยประเภทธรรมดา 'P<' สมมติว่ามีเลขที่ AYZ12345 เลขประจำตัวประชาชน 2195001215124 หมดอายุวันที่ 27 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2570 (ค.ศ. 2027) ในหนังสือเดินทางของเขาด้านล่างของหน้าข้อมูล แถวแรกจะระบุดังนี้

P<THARAKCHARTTHAI<<RAK<RIAN<<<<<<<<<<<<<<<<<

เครื่องหมายยัติภังค์สำหรับแยกคำ หรือช่องว่าง จะเปลี่ยนเป็นวงเล็บแหลมชี้ซ้าย และถ้ารวมประเภทเอกสารและรหัสประเทศผู้ออกเข้าด้วยกันแล้ว เกิน 44 ตัวอักษร ให้ตัดอักษรข้างท้ายออก แต่ในกรณีนี้ไม่ถึง จึงต้องเติม '<' ต่อท้ายจนครบ

เลขที่หนังสือเดินทาง AYZ12345 คำนวณเลขตรวจสอบได้ดังนี้

หลักที่	เลขที่	ค่าประจำ	ตัวคูณ	ผลคูณ
1	A	10	7	70
2	Y	34	3	102
3	Z	35	1	35
4	1	1	7	7
5	2	2	3	6
6	3	3	1	3
7	4	4	7	28
8	5	5	3	15
9	<	0	1	0
รวม				266
หาร 10 เหลือเศษ				6

สรุปได้ว่า แถวที่ 2 เริ่มจากเขียนเลขที่หนังสือเดินทาง AYZ12345<6

วันเกิดและวันหมดอายุ เขียนตามแบบที่กำหนดได้เป็น 790228 และ 270227 ตามลำดับ คำนวณเลขตรวจสอบได้ดังนี้

วันเกิด
หลักที่	ค่า (1)	ตัวคูณ (2)	ผลคูณ (3) = (1) × (2)
14	7	7	49
15	9	3	27
16	0	1	0
17	2	7	14
18	2	3	6
19	8	1	8
รวม			104
หาร 10 เหลือเศษ			4

วันหมดอายุ
หลักที่	ค่า (1)	ตัวคูณ (2)	ผลคูณ (3) = (1) × (2)
22	2	7	14
23	7	3	21
24	0	1	0
25	2	7	14
26	2	3	6
27	7	1	7
รวม			62
หาร 10 เหลือเศษ			2

สรุปได้ว่า ต่อจากเลขที่หนังสือเดินทาง เขียนสัญชาติ THA ต่อด้วยวันเกิด 7902284 ต่อด้วยเพศ M ต่อด้วยวันหมดอายุ 2702272

เลขประจำตัวประชาชน ระบุได้สูงสุด 14 หลัก แต่ของไทยมี 13 หลัก จึงสามารถเขียนลงในแถบอ่านด้วยเครื่องได้ และต้องคำนวณรหัสตรวจสอบด้วย ดังนี้

ดังนั้น เลขตรวจสอบคือ 3 เขียนเลขประจำตัวประชาชนได้เป็น 2195001215124<3

สุดท้าย นำเลขที่หนังสือเดินทาง วันเกิด วันหมดอายุ เลขประจำตัวประชาชน พร้อมเลขตรวจสอบของข้อมูลแต่ละส่วนมาต่อเข้าด้วยกัน (มีจำนวน 40 หลัก) ก่อนคำนวณเลขตรวจสอบรวบยอด ดังนี้

หลักที่	รหัสที่ปรากฏ	ค่าประจำ	ตัวคูณ	ผลคูณ
1	A	10	7	70
2	Y	34	3	102
3	Z	35	1	35
4	1	1	7	7
5	2	2	3	6
6	3	3	1	3
7	4	4	7	28
8	5	5	3	15
9	<	0	1	0
10	6	6	7	42
14	7	7	3	21
15	9	9	1	9
16	0	0	7	0
17	2	2	3	6
18	2	2	1	2
19	8	8	7	56
20	4	4	3	12
22	2	2	1	2
23	7	7	7	49
24	0	0	3	0
25	2	2	1	2
26	2	2	7	14
27	7	7	3	21
28	2	2	1	2
29	2	2	7	14
30	1	1	3	3
31	9	9	1	9
32	5	5	7	35
33	0	0	3	0
34	0	0	1	0
35	1	1	7	7
36	2	2	3	6
37	1	1	1	1
38	5	5	7	35
39	1	1	3	3
40	2	2	1	2
41	4	4	7	28
42	<	0	3	0
43	3	3	1	3
รวม (หารลงตัว เศษ 0)				650

ดังนั้น นำข้อมูลมาเรียงกันตามแบบที่กำหนดจะได้แถวที่ 2 เป็น

AYZ12345<6THA7902284M27022722195001215124<30

ดูเพิ่ม

• หนังสือเดินทางอิเล็กทรอนิกส์
• ISO 3166-1

อ้างอิง

1. "Doc 9303: Machine Readable Travel Documents". International Civil Aviation Organization. 2015.
2. ISO/IEC 7501-1:2008
3. กรมการกงสุล. "วิวัฒนาการของหนังสือเดินทางไทย". กระทรวงการต่างประเทศ. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2018-09-24. สืบค้นเมื่อ 10 Nov 2017.
4. เกี่ยวกับ บจ.จันวาณิชย์ซีเคียวริตี้พริ้นติ้ง
5. "สัญญาจ้างผลิตและให้บริการจัดทำหนังสือเดินทางอิเล็กทรอนิกส์ ระหว่าง กระทรวงการต่างประเทศไทย และ บจ.จันวาณิชย์ซีเคียวริตี้พริ้นท์ติ้ง" (PDF). กระทรวงการต่างประเทศ. 10 Oct 2013. สืบค้นเมื่อ 10 Nov 2017.{{}}: CS1 maint: url-status ()^[]
6. "Doc 9303: Machine Readable Travel Documents" (PDF). International Civil Aviation Organization. 2015.