สระสี่เหลี่ยม

โบราณสถาน สระน้ำ สระสี่เหลี่ยม เป็นโบราณสถานแหล่งน้ำที่ใช้ในชุมชนโบราณตั้งแต่สมัยทวารวดี ที่ตั้งอยู่ในอำเภอพนัสนิคม จังหวัดชลบุรี

ประวัติ

โบราณสถานสระน้ำสระสี่เหลี่ยม ตำบลสระสี่เหลี่ยม อำเภอพนัสนิคม

โบราณสถาน สระน้ำ สระสี่เหลี่ยม แห่งนี้ กรมศิลปากรได้มาสำรวจและขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถานวัตถุไว้เมื่อ พ.ศ. 2474 ตัวสระเป็นศิลาแลงรูปสี่เหลี่ยม ขนาด 5C5 วาลึก 2 วาเศษ ได้ขุดตัดหินเป็นหน้าเรียบเล็กลงไปเป็นแนวดิ่ง ได้มุมฉากทั้งสี่ด้าน คล้ายกับเครื่องจักรตัดจึงน่าอัศจรรย์นัก ทางด้านทิศตะวันตกมีบันไดหินลงไป12ขั้น ปี พ.ศ. 2512 กรมชลประทานได้ขุดคลองจาก ท่าลาด อ.พนมสารคาม ผ่านเข้ามาใกล้ได้ขุดดินถมบันไดบางส่วน เหลือไว้ให้เห็นเพียงเล็กน้อย ทางราชการได้ตั้งชื่อของตำบลนี้ตามลักษณะของรูปสระสี่เหลี่ยมว่า ตำบลสระสี่เหลี่ยม อำเภอพนัสนิคม จ.ชลบุรี ครั้งสมัยพระอินทร์อาสาเป็นเจ้าของเมืองพนัสนิคม ตามหลักฐานทางประวัติศาสตร์ไม่ปรากฏว่าผู้ใดขุดสระนี้ไว้ เพื่อให้น้ำไก่ จึงสันนิษฐานว่า สระนี้ขุดพร้อมกันกับเมืองพระรถ อยู่ที่ตำบลหน้าพระธาตุ ในสมัยทราวดี ราวพุทธศตวรรษที่ 13-17 ผู้ที่ขุดจะต้องมีบุญบารมี ครองบ้านครองเมือง ที่นี้คงเป็นชุมชนแห่งหนึ่งในสมัยนั้น ยังมีรอยเท้าคนโบราณปรากฏบนหินขอบสระด้านทิศเหนือ กาลเวลาต่อมาอาจอพยพย้ายถิ่นฐานหรือล้มตาย จึงกลายเป็นบ้านเมืองร้างไป หลักฐานทางประวัติศาสตร์ปี พ.ศ. 2372 ในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 3 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ มีผู้คนจากบ้านหน้าพระธาตุ อพยพมาตั้งบ้านเรือนอยู่อาศัยทำมาหากินที่สระสี่เหลี่ยมนี้ กับคนจีนอีกพวกหนึ่งได้ตั้งบ้านเรือนกระจัดกระจายกันอยู่ คนจีนได้ยึดเอาบริเวณสระสร้างห้องแถวเป็นที่อยู่อาศัยและขายของกินของใช้ต่าง ๆ ชาวบ้านเรียกกันติดปากว่า เนินตลาด หรือเดิรตลาด มีตำนานเล่าต่อ ๆ กันว่าพระรถในเรื่องพระรถเมรีทรงได้ขุดสระนี้เพื่อให้น้ำไก่ และยังเสด็จไปพนันตีไก่กับพระเจ้าอู่ทองอู่ไท ที่ ต.ดงน้อย จ.ปราจีนบุรี โดยพนันเอาบ้านเอาเมืองกัน ยังมีหลักฐานทางภูมิศาสตร์ให้เห็นแนวทางเดินของคนโบราณจากบริเวณตำบลหน้าพระธาตุมาถึงสระ และมีคลองจากหน้าพระธาตุมาบ้านหลวงถึงหัวถนน จากหัวถนนมีถนนดินเป็นแนวมาถึงสระสี่เหลี่ยมเลยไปยัง อ.พนมสารคราม อ.สนามไชยเขต จ.ฉะเชิงเทรา และ อ.ศรีมโหสถ จ.ปราจีนบุรี ซึ่งเป็นเมืองโบราณสมัยทราวดีเช่นเดียวกับเมืองพระรถใน อ.พนัสนิคม

ที่ตั้ง

โบราณสถาน สระน้ำ สระสี่เหลี่ยม อยู่ที่ บ้านสระสี่เหลี่ยม ตำบลสระสี่เหลี่ยม อำเภอพนัสนิคม จังหวัดชลบุรี แผนที่ทหาร พิมพ์ครั้งที่1 -RTSD ลำดับชุดL7017 ระวาง 5236 III รุ้ง 13ฐ 33' 10"เหนือ แวง 101 ฐ 12'20 " ตะวันออก พิกัดกริด 47 PQR 380992

โบราณสถาน

โบราณสถาน สระน้ำ สระสี่เหลี่ยม หลักฐานที่พบ ได้แก่

• 1. สระน้ำรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าขนาดกว้าง 12 เมตร ยาว 15 เมตร ขุดลงไปบนพื้นศิลาแลง
• 2. แนวถนนพระรถ

หมายเหตุ - สำรวจ 2536 - บริเวณสระสี่เหลี่ยม เคยมีแท่งหินตั้งอยู่อาจจะเป็นแท่นบูชาแต่ปัจจุบันสูญหายไปแล้ว

ประกาศกรมศิลปากร

กรมศิลปากรได้มาสำรวจและประกาศขึ้นทะเบียนเป็นโบราณสถาน ในราชกิจจานุเบกษา เล่ม 52 หน้า 3684 ไว้เมื่อ 8 มีนาคม พ.ศ. 2474

อ้างอิง

• สระสี่เหลี่ยม ประวัติศาสตร์ทวารวดี 2004-01-03 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน

แหล่งข้อมูลอื่น

• สระสี่เหลี่ยม ประวัติศาสตร์ทวารวดี 2004-01-03 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน