ภาษาบีซู

ภาษาบีซู หรือ ภาษาเลาเมียน เป็นภาษาที่มีผู้พูดในประเทศจีนและประเทศไทย จัดอยู่ในตระกูลภาษาจีน-ทิเบต ตระกูลภาษาย่อยทิเบต-พม่า สาขาพม่า-โลโล สาขาย่อยโลโล การเรียงประโยคเป็นแบบประธาน-กริยา-กรรม ภาษานี้มีความใกล้เคียงกับภาษาก่อ (อึมปี้) และ ความแตกต่างของแต่ละสำเนียงขึ้นกับอิทธิพลของและคำยืมจากภาษาลาหู่ รากศัพท์มีความคล้ายคลึงกับภาษาฮานีร้อยละ 36 ภาษาลาหู่ร้อยละ 32 และภาษาลิซูร้อยละ 31

ภาษาบีซู
ประเทศที่มีการพูด	ไทย, จีน
ชาติพันธุ์	700 คนในไทย (2550)
จำนวนผู้พูด	240 คนในจีน  (2548)
ตระกูลภาษา	จีน-ทิเบต (ทิเบต-พม่า) โลโล-พม่า พูน้อย-บีซู ภาษาบีซู
ระบบการเขียน	อักษรไทย (ในไทย), อักษรละติน
สถานภาพทางการ
ภาษาชนกลุ่มน้อยที่รับรองใน	ไทย
รหัสภาษา
ISO 639-3	bzi

การกระจายตามเขตภูมิศาสตร์

มีผู้พูดภาษาบีซูทั้งหมดราว 3,000 คน โดยในประเทศจีนมี 2,000 คน (พ.ศ. 2542) โดยเป็นผู้ที่พูดได้ภาษาเดียว 500 คน พบบริเวณสิบสองปันนา ในมณฑลยูนนานตะวันตกเฉียงใต้ หมู่บ้าน (勐遮乡, Mĕngzhē) ในอำเภอ (勐海县, Mĕnghǎi) ในเขตหมู่บ้าน (景信乡, Jǐngxīn) (富岩镇, Fùyán) และ (南雅乡, Nányǎ) ในอำเภอ (孟连县, Mènglián) และบางส่วนของอำเภอ (西盟县, Xīméng) ผู้พูดภาษานี้ในจีนกำลังเปลี่ยนไปใช้ภาษาละหู่หรือ ส่วนใหญ่ใช้ในหมู่ผู้ใหญ่ และเด็กใช้ภาษานี้กับผู้ใหญ่ ผู้พูดภาษานี้ในจีนร้อยละ 80 พูดภาษาละหู่ ภาษากะได หรือภาษาจีนได้ด้วย และมีร้อยละ 10 ที่พูดภาษาเหล่านี้ได้ทั้งหมดรวมทั้งภาษาฮานี

ผู้พูดภาษาบีซูได้อพยพเข้ามาอยู่ในบริเวณประเทศลาว พม่า และไทยเนื่องจากภัยสงครามในสมัยจักรพรรดิเจียชิ่ง ปัจจุบันในไทยมีประชากรที่พูดภาษาบีซูทั้งสิ้นประมาณ 500 คน ส่วนใหญ่อยู่ในหมู่บ้าน 3 หมู่บ้านของจังหวัดเชียงราย ได้แก่ บ้านดอยชมภู หมู่ที่ 7 ตำบลโป่งแพร่ อำเภอแม่ลาว, บ้านปุยคำ หมู่ที่ 14 ตำบลป่าอ้อดอนชัย อำเภอเมืองเชียงราย และบ้านผาแดง ซึ่งเป็นหมู่บ้านบริวารของบ้านผาจ้อ หมู่ที่ 10 ตำบลสันกลาง อำเภอพาน ภาษาบีซูในแต่ละหมู่บ้านมีคำศัพท์และการออกเสียงต่างกันเล็กน้อย

สัทวิทยา

พยัญชนะ

หน่วยเสียงพยัญชนะภาษาบีซูถิ่นดอยชมภู จังหวัดเชียงราย

ลักษณะการออกเสียง			ตำแหน่งเกิดเสียง
เสียงนาสิก	ก้อง		m	n	ɲ	ŋ
	ไม่ก้อง		m̥	n̥		ŋ̊
เสียงหยุด	ก้อง		b	d		ɡ
	ไม่ก้อง	ไม่พ่นลม	p	t		k	ʔ
		พ่นลม	pʰ	tʰ		kʰ
			(f)	s	ʃ		h
	ไม่พ่นลม			t͡s	t͡ɕ~t͡ʃ
	พ่นลม			t͡sʰ	t͡ɕʰ~t͡ʃʰ
	ก้อง			l
	ไม่ก้อง			l̥
	ก้อง		w		j
	ไม่ก้อง				j̊

• หน่วยเสียงที่เป็นได้ทั้งและมี 8 หน่วยเสียง ได้แก่ /m/, /n/, /ŋ/, /p/, /t/, /k/, /w/ และ /j/
• หน่วยเสียงพยัญชนะควบมี 12 หน่วยเสียง ได้แก่ /ml/, /mj/, /bl/, /bj/, /kl/, /kw/, /kj/, /kʰl/, /kʰj/, /pl/, /pʰl/ และ /pʰj/ เกิดในตำแหน่งต้นพยางค์เท่านั้น
• พยัญชนะ /m̥/, /n̥/, /ŋ̊/, /l̥/, /j̊/ ออกเสียงคล้ายมีลมนำหน้า แต่ปัจจุบันเสียงลมนำหน้าลดลงหรือไม่มีแล้ว
• หน่วยเสียง /f/ พบเฉพาะในคำยืม

สระ

หน่วยเสียงสระเดี่ยวภาษาบีซูถิ่นดอยชมภู จังหวัดเชียงราย

ระดับลิ้น	ตำแหน่งลิ้น
	หน้า	กลาง	หลัง
สูง	i	ɨ~ʉ	u
กลาง	e	ə	o
ต่ำ	ɛ~æ	a	ɔ

• ระบบเสียงภาษาบีซูถิ่นดอยชมภูมีเฉพาะสระเดี่ยว โดยสระประสม /ia/ ปรากฏเฉพาะในคำยืม เช่น /ʔet͡ɕʰia/ 'เอเชีย'
• ความสั้นยาวของเสียงสระไม่ทำให้ความหมายของคำเปลี่ยนแปลง แต่สระที่มีพยัญชนะท้ายเป็น /m/, /n/, /ŋ/, /w/, /j/ มักมีเสียงยาวกว่าสระที่มีพยัญชนะท้ายเป็น /p/, /t/, /k/ อย่างไรก็ตาม ระบบเขียนอักษรไทยใช้รูปสระเสียงยาวในทุกบริบท
• สระในพยางค์เปิดจะเป็นเสียงยาวตามด้วยเสียงกักที่เส้นเสียง เช่น /j̊a/ [j̊aːʔ] 'ไก่', /kʰɛ/ [kʰɛːʔ] 'กลัว'

วรรณยุกต์

ภาษาบีซูถิ่นดอยชมภูมีหน่วยเสียงวรรณยุกต์ 3 หน่วยเสียง ได้แก่

• หน่วยเสียงวรรณยุกต์กลาง (mid tone) เช่น /j̊a/ 'ไก่'
• หน่วยเสียงวรรณยุกต์ต่ำ (low tone) เช่น /j̊à/ 'คัน'
• หน่วยเสียงวรรณยุกต์สูง (high tone) เช่น /j̊á/ 'ไร่'

ระบบการเขียน

ตัวเขียนภาษาบีซูอักษรไทยตามที่คณะกรรมการจัดทำระบบเขียนภาษาท้องถิ่นของกลุ่มชาติพันธุ์ด้วยอักษรไทย สำนักงานราชบัณฑิตยสภา ได้กำหนดไว้ มีดังนี้

พยัญชนะ อักษรไทย เสียง ตัวอย่างคำ ความหมาย ก /k/ ก่องกูบ นกฮูก ปล่าก ผ่า กง /ɡ/ กงา ฉัน (สรรพนาม) ค /kʰ/ คื่อ หมา ง /ŋ/ งาน หนอก อางเซง เสียง จ /t͡ɕ/ จานบา เหยี่ยว จฺ /t͡s/ จฺืง จฺืง ต้นไม้ ช /t͡ɕʰ/ เช้น บูด, เปรี้ยว ชฺ /t͡sʰ/ ชฺ่าล่า เสือ ซ /s/ ซาลอง ตะกร้า ซฺ /ʃ/ ซฺามคือ เตาสามขา ญ /ɲ/ ญ่ามป่าย ตั๊กแตน ด /d/ แด่ย่า ผี /t/ (เมื่อเป็นพยัญชนะท้าย) ฮามีด หน่อไม้ ต /t/ (เมื่อเป็นพยัญชนะต้น) ตาว กอบ, สง ท /tʰ/ ทาง ดาบ น /n/ นาคาง จมูก เซฺน เหา บ /b/ บู่ก่า หญ้า /p/ (เมื่อเป็นพยัญชนะท้าย) มู่งบล่าบ ฟ้าแลบ ป /p/ (เมื่อเป็นพยัญชนะต้น) ป่าง ขวด พ /pʰ/ แพล่อง ย่ามสะพาย ฟ /f/ ฟาย ฝาย ม /m/ ม่องม่อง มะม่วง ท่าม ถือ ย /j/ ยูม บ้าน ชอยลอย กรวยดอกไม้ ล /l/ ลองมยาง กุ้ง ว /w/ ว่า หมู อ่าก่าว เป็ด อ /ʔ/ อู่โฮ่ง เต่า ฮ /h/ ฮอต่าม หนู ฮง /ŋ̊/ เฮง่ ทาก ฮน /n̥/ ฮน่าม ดม ฮม /m̥/ ฮม้อง เห็ด ฮย /j̊/ ฮยา ไก่ ฮล /l̥/ ฮลาบ หาบ กง, ฮง, ฮน, ฮม, ฮย และ ฮล เป็นทวิอักษร

สระ อักษรไทย เสียง ตัวอย่างคำ ความหมาย –า /a/ ค่าบาย่า ผู้หญิง กย่าง ดีใจ –ี /i/ ปี่ ให้ ชฺี่ด ปอก –ือ/–ื /ɨ/ พือ มัด (ใช้กับเชือก) คาตืง ข้องใส่ปลา –ู /u/ ชู เด็ด ยูมญูง จันทัน เ– /e/ เจ แผ้วถาง (หลังการเผา) เฮง้น พิง แ– /ɛ/ ล่องแต่ ปลา แงม ปลิดด้วยไม้ง่าม โ– /o/ โค หมด โฮ่งเฮ่น โรงเรียน –อ /ɔ/ ตอลอ ผีเสื้อ คอก เคาะ เ–อ/เ–ิ /ə/ เพล่อ เป็น เฮลิง ล้ม เ–ีย /ia/ เอเชีย เอเชีย

วรรณยุกต์ อักษรไทย เสียง ตัวอย่างคำ ความหมาย ไม่มีรูป เสียงกลาง ฮยา ไก่ ฮอบีน เครื่องบิน –่ เสียงต่ำ ฮย่า คัน อู่แมงป่อง แมวป่า –้ เสียงสูง ฮย้า ไร่ เจิ้นเจ้อ สิ่งใด

อ้างอิง

1. ภาษาบีซู ที่ Ethnologue (17th ed., 2013)
2. สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2563). คู่มือระบบเขียนภาษาบีซูอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 1.
3. มูลนิธิชนเผ่าพื้นเมืองเพื่อการศึกษาและสิ่งแวดล้อม. โครงการพัฒนาระบบฐานข้อมูลเพื่อเสริมสร้างความเข้มแข็งให้แก่ชนเผ่าพื้นเมืองในประเทศไทย: ชนเผ่าพื้นเมืองบีซู., หน้า 3.
4. สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2563). คู่มือระบบเขียนภาษาบีซูอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 32.
5. สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2563). คู่มือระบบเขียนภาษาบีซูอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 8.
6. สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2563). คู่มือระบบเขียนภาษาบีซูอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 38.
7. สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2563). คู่มือระบบเขียนภาษาบีซูอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 39.

• Bradley, David (2007). "Language Endangerment in China and Mainland Southeast Asia". ใน Brenzinger, Matthias (บ.ก.). Language Diversity Endangered. New York: Mouton de Gruyte.