พระพุทธไสยาสน์

ปางไสยาสน์ หรือ ปางสีหไสยาสน์ เป็นชื่อเรียกโดยทั่วไป ของลักษณะของรูปสมมุติของพระพุทธเจ้า (พุทธลักษณะ) ในอิริยาบถบรรทม (นอน) ซึ่งแต่เดิมนั้นหมายถึงเฉพาะปางปรินิพพาน แต่ในประเทศไทยได้มีการปรับเปลี่ยนคตินอกเหนือไปจากปางปรินิพพาน โดยอาจจำแนกอย่างไม่เป็นทางการ เป็น 9 ปาง ตามรายละเอียดในพุทธประวัติ ดังนี้

• ปางทรงพระสุบิน ประทับนอนตะแคงขวา พระหัตย์ซ้ายทอดทาบไว้กับพระวรกาย พระพาหาขวาแนบพื้น งอหลังพระหัตถ์ขวาแนบกับพระปราง หลับพระเนตร พระเศียรหนุนพระเขนย
• ประทับนอน มีพระอานนท์เป็นพุทธอุปัฏฐาก คอยนวดเฟ้นอยู่ด้านหลัง หลับพระเนตร ซึ่งเป็นอากัปกิริยาของการพักผ่อนโดยทั่วไป หรือสำราญพระอิริยาบถของพระพุทธองค์
• ปางโปรดอสุรินทราหู ประทับนอน พระกัจฉะ (รักแร้) ทับพระเขนย และพระหัตถ์ยกขึ้นประคองพระเศียร
• ประทับนอนตะแคงขวา ลืมพระเนตร พระเศียรหนุนพระเขนย พระหัตถ์ซ้ายทาบบนพระวรกายเบื้องซ้าย พระหัตถ์ขวายกขึ้นวางระหว่างพระนาภี
• ปางโปรดสุภัททปริพาชก ประทับนอนตะแคงขวา ลืมพระเนตร พระเศียรหนุนพระเขนย พระหัตถ์ซ้ายทอดทาบไปตามพระวรกายเบื้องซ้าย พระหัตถ์ขวายกตั้งขึ้น จีบนิ้วพระหัตถ์เสมอระหว่างพระอังสา เป็นกิริยาขณะทรงแสดงธรรม
• ประทับนอน และมีลักษณะพิเศษ คือ พระหัตถ์ขวายกตั้งขึ้นจีบพระองคุลี (จีบนิ้วหัวแม่มือจดข้อนิ้วมือแรกของนิ้วชี้) เสมอพระอุระ
• ปางปรินิพพาน ประกอบด้วย 3 ปาง
  • ปางที่ 1 ประทับนอนตะแคงขวา หลับพระเนตร พระเศียรหนุนพระเขนย พระหัตถ์ซ้ายทอดทาบพระวรกายเบื้องซ้าย พระหัตถ์ขวาหงายอยู่ที่พื้นขนาบพระเขนย เป็นพระอิริยาบถขณะเสด็จดับขันธปรินิพพาน
  • ปางที่ 2 ประทับนอนหงาย พระบาทเหยียดเสมอกัน พระหัตถ์วางทับซ้อนกันบนพระอุระ บ้างก็ว่าทับซ้อนบนพระนาภี เป็นพระอิริยาบถหลังจากเสด็จดับขันธปรินิพพาน
  • ปางที่ 3 ประทับนอนหงาย พระบาทเหยียดเสมอกัน พระหัตถ์วางทาบยาวขนาบพระวรกาย พระมหากัสสปะยืนถวายบังคมอยู่เบื้องพระบาท เป็นพระอิริยาบถหลังจากเสด็จดับขันธปรินิพพาน

พระพุทธไสยา ประดิษฐาน ณ วัดบวรนิเวศวิหาร

ทั้งนี้ การจำแนกพุทธลักษณะว่าเป็นปางใดนั้น ต้องพิจารณาทิศเบื้องพระเศียร ประวัติและคติความเชื่อขณะที่สร้างพุทธลักษณะนั้น ๆ ด้วย

อนึ่ง ปางไสยาสน์ที่นิยมสร้างเป็นพระพุทธรูปในไทย คือ ปางโปรดอสุรินทราหู และปางปรินิพพาน ส่วนปางอื่น ๆ มักปรากฏเป็นภาพวาด

ในต่างประเทศ

ภาพแกะสลักพระพุทธองค์ขณะปรินิพพาน

ปางไสยาสน์ในทางสากล กล่าวคือ ในวัฒนธรรมต้นทางที่อินเดียและดินแดนโดยรอบ หมายถึง พุทธลักษณะขณะปรินิพพาน โดยแสดงภาพพระพุทธองค์นอนตะแคงเบื้องขวา หลับพระเนตร พระเศียรหนุนพระเขนย พระหัตถ์ซ้ายทอดทาบไปตามพระวรกาย พระหัตถ์ขวาวางหงายอยู่ข้างพระเขนย พระบาทซ้ายทับซ้อนพระบาทขวา หลักฐานสำคัญ เช่น ถ้ำอชันตาในประเทศอินเดีย ในอดีตแคว้นคันธาระในประเทศปากีสถานในปัจจุบัน และในศรีลังกา เป็นต้น

การสร้างพุทธปฏิมาไสยาสน์ได้รับความนิยมในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ อาทิ พระพุทธรูปไสยาสน์ขนาดใหญ่ในประเทศพม่า (พระนอนชเวตาลย่อง และพระนอนตาหวาน) พระพุทธรูปหินที่ปราสาทบาปวน ประเทศกัมพูชา และวัดไชยมังคลาราม ประเทศมาเลเซีย เป็นต้น

ในประเทศไทย

ประวัติ

พระนอน วัดธรรมจักรเสมาราม

วัดพระแก้ว กำแพงเพชร

ปรากฏหลักฐานพุทธลักษณะปางไสยาสน์ในดินแดนที่เป็นประเทศไทยในปัจจุบันตั้งแต่ครั้งวัฒนธรรมทวารวดี ได้แก่ ภาพสลักหินนูนต่ำที่ถ้ำฝาโถ เขางู จังหวัดราชบุรี องค์พระมีความยาว 8.75 เมตร สูง 1.85 เมตร หันพระเศียรไปทางปากถ้ำ มีอายุราวพุทธศตวรรษที่ 11-16 พบบริบทประกอบอย่างชัดเจนว่าเป็นปางปรินิพพาน และ(พระพุทธรูปปางไสยาสน์วัดธรรมจักรเสมาราม) สลักจากหินทราย ยาว 13.3 เมตร สูง 2.8 เมตร ที่อำเภอสูงเนิน จังหวัดนครราชสีมา

ในสมัยสุโขทัย พบพุทธปฏิมาไสยาสน์ที่ปรากฏอยู่ในกลุ่มพระสี่อิริยาบถ คือ อิริยาบถ นั่ง นอน ยืน เดิน ที่วัดพระสี่อิริยาบถและวัดพระแก้วในอุทยานประวัติศาสตร์กำแพงเพชร คาดว่าสื่อความหมายว่าพุทธองค์ทรงสำราญอิริยาบถไสยาสน์ ขณะที่ทรงดำรงพระชนม์ชีพอยู่ตามพระอรรถกถาแห่ง

ในสมัยอยุธยาตอนปลายเรื่อยมาจนถึงกรุงรัตนโกสินทร์ตอนต้น เป็นช่วงเวลาที่มีความนิยมการสร้างพุทธปฏิมาไสยาสน์ที่มีขนาดใหญ่ และปรากฏให้เห็นอย่างแพร่หลาย เช่น พระนอนจักรสีห์ จังหวัดสิงห์บุรี, พระพุทธไสยาสน์ที่วัดขุนอิทรประมูล และวัดป่าโมก จังหวัดอ่างทอง และพระพุทธไสยาส วัดพระเชตุพนฯ กรุงเทพมหานคร

การสร้างพุทธปฏิมาไสยาสน์ขนาดใหญ่หลัง พ.ศ. 2500 เป็นต้นมา ปรากฏคติความเชื่อในการสร้างพุทธปฏิมาไสยาสน์ขนาดใหญ่ว่าเป็น ปางโปรดอสุรินทราหู อย่างไรก็ตาม ปางนี้ไม่ปรากฏอยู่ในตำราพระพุทธรูปปางต่าง ๆ ตามมติ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส ด้วยตำราดังกล่าวได้มีการรวบรวมปางพระพุทธรูปที่ทรงคิดจากเรื่องราวในพุทธประวัติรวมทั้งสิ้น 40 ปาง ซึ่งถือเป็นต้นแบบของปางพระพุทธรูปในสมัยรัตนโกสินทร์ แต่ปรากฏอยู่ในหนังสือตำนานพระพุทธรูปปางต่าง ๆ ที่เขียนขึ้นราว พ.ศ. 2505 โดยพระธรรมโกศาจารย์ (ชอบ อนุจารี)

พระพุทธรูปปางไสยาสน์ขนาดใหญ่ในไทย

อันดับ	ชื่อ	วัด	ที่ตั้ง	ความยาว	ความสูง	ปีที่สร้างเสร็จ	ภาพ	อ้างอิง
1	พระพุทธไสยาสน์	วัดสะพานเลือก	อำเภอท่าใหม่ จังหวัดจันทบุรี	56 เมตร	16 เมตร	พ.ศ. 2547
2	พระพุทธไสยาสน์	วัดไผ่ล้อม	อำเภอเมือง จังหวัดจันทบุรี	54.19 เมตร		พ.ศ. 2531
3	พระศากยมุนีศรีสุเมธบพิตร	วัดบางพลีใหญ่กลาง	อำเภอบางพลี จังหวัดสมุทรปราการ	52.7 เมตร	18 เมตร
4	พระพุทธไสยาสน์	วัดสะตือ	อำเภอท่าเรือ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา	52 เมตร		พ.ศ. 2413
5	พระศรีเมืองทอง	วัดขุนอินทประมูล	อำเภอโพธิ์ทอง จังหวัดอ่างทอง	50 เมตร		ก่อน พ.ศ. 2296
	พระพุทธไสยาสน์	วัดป่าโมกวรวิหาร	อำเภอป่าโมก จังหวัดอ่างทอง	50 เมตร		ก่อน พ.ศ. 2135
	พระพุทธไสยาสน์วิเชียรบุรีศรีรัตนมิ่งมงคล	วัดวิเชียรบำรุง	อำเภอวิเชียรบุรี จังหวัดเพชรบูรณ์	50 เมตร	5 เมตร	ก่อน พ.ศ. 2135
8	พระนอนจักรสีห์	วัดพระนอนจักรสีห์วรวิหาร	อำเภอเมือง จังหวัดสิงห์บุรี	47.40 เมตร		ก่อน พ.ศ. 2297
9	พระพุทธไสยาส	วัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร	เขตพระนคร กรุงเทพมหานคร	46 เมตร	15 เมตร	พ.ศ. 2375
10	พระนอนแหลมพ้อ	วัดแหลมพ้อ	อำเภอนาหม่อม จังหวัดสงขลา	42.99 เมตร		พ.ศ. 2537
11	พระพุทธไสยาสน์	วัดพระพุทธไสยาสน์	อำเภอเมือง จังหวัดเพชรบุรี	43 เมตร
12	พระพุทธไสยาสน์	วัดโลกยสุธาราม	อำเภอพระนครศรีอยุธยา จังหวัดพระนครศรีอยุธยา	42 เมตร	8 เมตร	พ.ศ. 1995
13	พระโสคันธ์	วัดพิกุลโสคันธ์	อำเภอบางบาล จังหวัดพระนครศรีอยุธยา	40 เมตร		พ.ศ. 2456
	พระพุทธไสยาสน์	วัดไทยวัฒนาราม	อำเภอแม่สอด จังหวัดตาก	40 เมตร
15	พระพุทธมหัตตมงคล	วัดมหัตตมังคลาราม (วัดหาดใหญ่ใน)	อำเภอหาดใหญ่ จังหวัดสงขลา	35 เมตร	15 เมตร	พ.ศ. 2519
16	พระพุทธไสยาสน์	วัดราษฎร์ประคองธรรม	อำเภอบางใหญ่ จังหวัดนนทบุรี	32 เมตร

อื่น ๆ

พระไสยาสน์มงคลสรรเพชญ ยาว 23.59 เมตร วัดสามวิหาร ยาว 21 เมตร พระพุทธไสยาสน์นารถชนินทร์ ชินสากยบรมสมเด็จ สรรเพชญพุทธบพิตร วัดราชโอรสารามราชวรวิหาร เขตจอมทอง กรุงเทพมหานคร ยาว 20 เมตร สูง 6 เมตร พระพุทธไสยาสน์ วัดใหญ่ชัยมงคล ยาว 8 เมตร พระพุทธไสยาสน์ วัดเสนาสนารามราชวรวิหาร ยาว 14.2 เมตร พระพุทธรรมิกราชมหาลาภอุดม วัดธรรมิกราช ยาว 12 เมตร วัดพระนอน จังหวัดแม่ฮ่องสอน วัดพระนอน จังหวัดแม่ฮ่องสอน พ.ศ. 2427 ยาว 11.9 เมตร วัดพระนอน จังหวัดแพร่ ยาว 9 เมตร ยาว 7 เมตร วัดพระรูป สุพรรณบุรี ยาว 3 เมตร สูง 3 เมตร วัดพนมยงค์ วัดพุทไธศวรรย์ วัดพระธาตุสุโทนมงคลคีรี วัดพระนอน จังหวัดสุพรรณบุรี มีลักษณะนอนหงาย วัดพระนอน จังหวัดนนทบุรี สร้างขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2388

วัดพระนอน จังหวัดสิงห์บุรี วัดพระนอน จังหวัดเพชรบูรณ์ วัดพระนอน จังหวัดพระนครศรีอยุธยา วัดพระนอน จังหวัดนครสวรรค์ วัดพระนอน จังหวัดเชียงใหม่ (วัดนก) อำเภอเมือง จังหวัดอ่างทอง วัดสมเด็จ อำเภอสังขละบุรี จังหวัดกาญจนบุรี วัดป่าภูก้อน วัดพระธาตุสามหมื่น วัดป่าประดู่ ระยอง อ.เมืองราชบุรี จ.ราชบุรี วัดกู้ อ.ปากเกร็ด จ.นนทบุรี วัดสุวรรณคูหา วัดไสไทย วัดถ้ำพระพุทธ ถ้ำเขาย้อย วัดธาตุน้อย วัดจันดี

กำลังก่อสร้าง

• พระพุทธเมตตามหาโลกนารถ ยาว 99 เมตร อุทยานลานบุญมหาวิหาร สมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต พรหมรังสี) อ.สีคิ้ว จ.นครราชสีมา
• พระนอนใหญ่ (พระพุทธสีหไสยาสน์) ยาว 209 เมตร วัดป่าสว่างบุญ อ.แก่งคอย จ.สระบุรี
• พระพุทธสีหไสยาสน์ชนะมาร 108 เมตร วัดพระธาตุผาซ่อนแก้ว อำเภอเขาค้อ จังหวัดเพชรบูรณ์

ดูเพิ่ม

• รายชื่อรูปปั้นที่สูงที่สุดในประเทศไทย

อ้างอิง

1. [1] พุทธปฏิมาไสยาสน์ขนาดใหญ่ในดินแดนไทย:คติการสร้างที่ปรับเปลี่ยน และความสัมพันธ์กับขนาดการสร้าง
2. พระพุทธไสยาสน์ปางต่างๆ
3. ไขข้อข้องใจ “พระนอน...เพราะอะไร?”
4. ฐานข้อมูลแหล่งโบราณคดีที่สำคัญในประเทศไทย
5. วัดธรรมจักรเสมาราม
6. . คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2021-04-18. สืบค้นเมื่อ 2021-10-02.
7. ขอพรพระนอนองค์ใหญ่ วัดไผ่ล้อม จันทบุรี
8. ceediz.com. "วัดบางพลีใหญ่กลาง". สืบค้นเมื่อ 30 กันยายน 2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
9. ไปด้วยกัน.คอม. . คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2021-09-30. สืบค้นเมื่อ 30 กันยายน 2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
10. จังหวัดอ่างทอง. . คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2021-09-30. สืบค้นเมื่อ 30 กันยายน 2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
11. ธรรมมะไทย. "พระพุทธไสยาสน์วัดป่าโมก". สืบค้นเมื่อ 30 กันยายน 2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
12. ททท. "วัดวิเชียรบำรุง". สืบค้นเมื่อ 30 กันยายน 2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
13. ไปด้วยกัน.คอม. . คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2021-09-30. สืบค้นเมื่อ 30 กันยายน 2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
14. กลุ่มงานข้อมูลสารสนเทศและการสื่อสาร สำนักงานจังหวัดอ่างทอง. . คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2020-04-11. สืบค้นเมื่อ 03-10-2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
15. อบจ.สงขลา (2017-07-13). "พระนอนวัดแหลมพ้อ หนึ่งเดียว พระนอนบนเกาะยอ ที่ต้องไปชม". สืบค้นเมื่อ 30 กันยายน 2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
16. ททท. (2017-07-13). "วัดโลกยสุธาราม". สืบค้นเมื่อ 30 กันยายน 2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
17. จังหวัดพระนครศรีอยุธยา (2017-07-13). "วัดโลกยสุธาราม". สืบค้นเมื่อ 30 กันยายน 2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
18. จังหวัดพระนครศรีอยุธยา (2017-07-13). . คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2021-09-30. สืบค้นเมื่อ 30 กันยายน 2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
19. พระนอนศักดิ์สิทธิ์เมืองไทย
20. ททท. "วัดราษฎร์ประคองธรรม". สืบค้นเมื่อ 30 กันยายน 2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
21. https://www.bloggertrip.com/mahattamangkhalaramtemple/ วัดมหัตตมังคลาราม (วัดหาดใหญ่ใน) อำเภอหาดใหญ่ จังหวัดสงขลา
22. ททท. "วัดราษฎร์ประคองธรรม". สืบค้นเมื่อ 30 กันยายน 2564. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
23. http://www.mahathera.onab.go.th/files/mati_doc/CCF01792551_00144.pdf
24. . คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2021-09-30. สืบค้นเมื่อ 2021-10-02.
25. วัดพระนอน ตำนานวัดพระนอนจากใบลาน
26. ‘สรพงศ์ ชาตรี’ ตั้งเศียรพระนอนยาว 99 เมตร หล่อด้วยทองสัมฤทธิ์องค์ใหญ่ที่สุดในโลก