กาญจนาคพันธ์

รองอำมาตย์โท ขุนวิจิตรมาตรา นามเดิม สง่า กาญจนาคพันธุ์ (7 กรกฎาคม พ.ศ. 2440 – 2 กรกฎาคม พ.ศ. 2523) ผู้สร้างหนัง ผู้กำกับภาพยนตร์ไทย ผู้ประพันธ์เพลงต่าง ๆ หลายเพลง ซึ่งรวมถึงเนื้อร้องเพลงชาติไทยฉบับแรกสุดในปี พ.ศ. 2475 และเป็นผู้แต่งหนังสือต่าง ๆ หลายเรื่อง เช่น หลักไทย ภูมิศาสตร์สุนทรภู่ เป็นต้น นับได้ว่าเป็นนักคิด นักค้นคว้า และนักเขียนสำคัญคนหนึ่งของ ยุครัตนโกสินทร์

รองอำมาตย์โท ขุนวิจิตรมาตรา (สง่า กาญจนาคพันธุ์) ต.ช., ต.ม.
เกิด	7 กรกฎาคม พ.ศ. 2440 ตำบลบางลำเจียก อำเภอบางยี่เรือ จังหวัดธนบุรี
เสียชีวิต	2 กรกฎาคม พ.ศ. 2523 (82 ปี) โรงพยาบาลโรงงานยาสูบ กรุงเทพมหานคร
สัญชาติ	ไทย
อาชีพ	ผู้กำกับ, นักเขียน, นักแต่งเพลง
คู่สมรส	วิเชียร อภิวัฒน์
บุตร	7 คน
บิดามารดา	ขุนสารการ (ทองดี) (บิดา) คุณพับ (มารดา)

ประวัติ

เกิดวันที่ 7 กรกฎาคม พ.ศ. 2440 บิดาชื่อ ขุนสารการ (ทองดี) อาชีพรับราชการ สังกัดกระทรวงมหาดไทย และเป็นผู้พิพากษา มารดาชื่อ พับ

จบการศึกษาชั้นมัธยมศึกษาปีที่ 8 จากโรงเรียนสวนกุหลาบวิทยาลัย เข้ารับราชการเป็นล่ามภาษาอังกฤษในกรมแผนที่ กระทรวงกลาโหม เมื่อ พ.ศ. 2463 ต่อมาในปี พ.ศ. 2467 โอนย้ายไปรับราชการในกระทรวงพาณิชย์ จนเกษียณอายุในตำแหน่งหัวหน้ากองมาตราชั่งตวงวัดเมื่อปี พ.ศ. 2500

เริ่มชีวิตนักประพันธ์ด้วยการเขียน บทละครร้อง ตั้งแต่อายุได้ 20 ปี หลังจากนั้นก็ได้ทำงานเขียนประเภท นิยาย สารคดี การประพันธ์เพลง และภาพยนตร์

ในปี พ.ศ. 2473 แห่ง ติดต่อให้ช่วยแต่งเรื่อง จึงได้ประพันธ์บทถ่ายทำเรื่องแรกในชีวิต "" และเป็นผู้กำกับการแสดงด้วย

ต่อมาเป็นผู้ประพันธ์เรื่องและเพลงตลอดจนกำกับการแสดงเรื่อง "หลงทาง" ซึ่งออกฉายเป็นครั้งแรกเมื่อวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2475 "หนังพูด" เรื่องยาวครั้งแรก ของ ภาพยนตร์เสียงศรีกรุง มีเพลงประกอบทั้งหมด 6 เพลง คือ เพลงพัดชา เพลงบัวบังใบ เพลงลาวเดินดง เพลงกุหลาบหอม (ขึ้นพลับพลา) เพลงโยสะลัม และเพลงเงี้ยว โดย ใช้ทำนองเพลงไทยเดิมทั้งหมด แล้วใส่เนื้อร้องประกอบเข้าไป ออกฉายที่โรงภาพยนตร์พัฒนากร ได้รับคำชมเชยเป็นอย่างดี ทำให้ศรีกรุงได้ชื่อว่าเป็นผู้บุกเบิกภาพยนตร์เสียงอย่างสมบูรณ์แบบ

ร่วมงานกับภาพยนตร์เสียงศรีกรุงโดยตลอด สร้างผลงานที่น่าจดจำไว้หลายเรื่อง ทั้งข่าวสารคดี และแนวบันเทิงคดี เช่น บันทึกเหตุการณ์ ฉลองกรุงรัตนโกสินทร์ครบ 150 ปี (2475) และ บันทึกเหตุการณ์ สมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัวพระราชทานรัฐธรรมนูญ (2475) ทั้งสองเรื่องเป็นข่าวสารคดี ส่วนแนวบันเทิงคดีปีเดียวกัน คือ เรื่อง "" หนังพูดเรื่องยาวแรกของหนังเสียงศรีกรุง

เมื่อเกิดการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ใน พ.ศ. 2475 คณะราษฎร์ได้ประกาศใช้เพลงชาติมหาชัย ซึ่งประพันธ์เนื้อร้องโดย เจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรี (สนั่น เทพหัสดิน ณ อยุธยา) ต่อมาจึงเปลี่ยนเป็นเพลงชาติฉบับที่แต่งทำนองโดยพระเจนดุริยางค์ เมื่อแรกๆ นั้น ได้ใช้คำร้องของขุนวิจิตรมาตรา (สง่า กาญจนาคพันธ์) ประพันธ์ เป็นเพลงชาติไทยฉบับที่ห้า ใช้"ระหว่างปี พ.ศ. 2475–2477

ในปี พ.ศ. 2485 เกิดสงครามมหาเอเซียบูรพา สร้างความเดือดร้อน เกิดภาวะขาดแคลนขึ้นในอุตสาหกรรมทุกระดับ ไม่เว้นแม้แต่ อุตสาหกรรมภาพยนตร์ ฟิล์มเริ่มขาดแคลน ศรีกรุงเลิกทำหนัง เหลือแต่ของรัฐบาลที่มีเนื้อหาปลุกใจให้รักชาติทั้งหมด หนึ่งในหลายเรื่องที่โดดเด่นคือ "บ้านไร่นาเรา" ของกองทัพอากาศ เรื่องราวของชาวนากับอุดมการณ์รักชาติ ที่สอดคล้องกับนโยบายการบริหารประเทศของ จอมพล ป. พิบูลสงครามผู้นำประเทศ ในสมัยนั้น รวมทั้งเพลงประกอบอมตะ "บ้านไร่นาเรา" โดยพระเจนดุริยางค์ ประพันธ์ทำนองในแนวของความขยันขันแข็งในการทำงาน บ้านเมืองอุดมสมบูรณ์ และเป็นเพลงที่ ยกย่องเป็น เพลงลูกทุ่ง เพลงแรกในงานวันเพลงลูกทุ่ง

พ.ศ. 2486 ประพันธ์บทละครเวทีและเพลงอมตะเรื่อง "ศรอนงค์" จัดแสดงโดยคณะละครของพระนางเธอ ลักษมีลาวัณ พระมเหสีในรัชกาลที่ 6 ซึ่งทรงดำริให้เป็นมรหสพเพื่อบำรุงขวัญกำลังใจของประชาชนในภาวะเงียบเหงายามสงคราม ที่ศาลาเฉลิมกรุง ละครและเพลงประกอบยังคงได้รับความนิยม เป็นละครทางทีวีและรีวิวคอนเสิร์ตจนทุกวันนี้

หลังสงครามโลกครั้งที่สอง ได้ประพันธ์เรื่องเพื่อทำภาพยนตร์ อีกครั้งใน พ.ศ. 2495 เรื่อง "ทะเลรัก" อำนวยการสร้างโดย ปีถัดมาภาพยนตร์จากนวนิยายชื่อเดียวกัน (ที่ประพันธ์ไว้เมื่อปี พ.ศ. 2469) เรื่อง "วารุณี" ภาพยนตร์ทั้งสองเรื่องเป็นภาพยนตร์ 16 มิลลิเมตรบันทึกเสียงลงในฟิล์ม ประสบความสำเร็จพอสมควร งานประพันธ์อีกเรื่องเป็นบทละครประกอบเพลงทางไทยทีวีช่อง 4 เรื่อง "มาร์โคโลกับคุบไบลข่าน" นำแสดงโดย อารีย์ นักดนตรี คู่กับ กำธร สุวรรณปิยะศิริ ซึ่งรับบทนำครั้งแรก พ.ศ. 2502กับเรื่องอื่นๆ ได้แก่ เจ้าจอมเจียวกุน ไซซี ฮวนลิฮวยกับซิเต็งซัน ฯลฯ

พ.ศ. 2514 ภาพยนตร์เสียงศรีกรุง กลับมาสร้างหนังซาวด์ออนฟิล์มอีกครั้ง (ท่ามกลางกระแสนิยมการสร้างหนัง 16 มม. และหนังสโคป เสียงพากย์ในฟิล์ม) และได้เชิญเป็นผู้กำกับการแสดงเรื่อง กลัวเมีย (สร้างใหม่ ) ก่อนปิดกิจการถาวรในปีต่อมา

นับแต่นั้นก็มิได้เกี่ยวข้องกับงานภาพยนตร์อีกเลย จนวาระสุดท้ายของชีวิต เมื่อวันที่ 2 กรกฎาคม พ.ศ. 2523 มีอายุได้ 83 ปี

ครอบครัว

สมรสกับ นางสาววิเชียร อภิวัฒน์ ธิดาของ นายจิ๋ว และ นางเล็ก มีบุตร-ธิดา รวม 7 ท่าน คือ

• นายโสภณ กาญจนาคพันธุ์
• นายโสภิณ กาญจนาคพันธุ์
• นางโสภา เปี่ยมพงศ์สานต์ ภรรยา นายเสวตร เปี่ยมพงศ์สานต์
• นายชาญ กาญจนาคพันธุ์
• นายดิเรก กาญจนาคพันธุ์
• นางสีแพร จริตงาม ภรรยา เรืออากาศเอกสงวน จริตงาม
• ร้อยเอก เอก กาญจนาคพันธุ์

ผลงาน

ภาพยนตร์

• รบระหว่างรัก (2474) กำกับ / เรื่อง (หนังเงียบ)
• ท้าวกกขนาก (2475) กำกับ / เรื่อง (หนังเงียบ)
• (2475) กำกับ / เรื่องและเพลง
• ปู่โสมเฝ้าทรัพย์ (2476) กำกับ / เรื่องและเพลง
• เลือดทหารไทย (2478) กำกับ / เรื่องและเพลง
• พญาน้อยชมตลาด (2478) เพลง
• เมืองแม่หม้าย (2478) เพลง
• เพลงหวานใจ (2480) กำกับ / เรื่องและเพลง
• บ้านไร่นาเรา (2485) เรื่องและเพลง
• ทะเลรัก (2495) กำกับ / เรื่อง
• วารุณี (2496) กำกับ / เรื่อง
• กลัวเมีย (2514) กำกับ

ละคร

• ศรอนงค์ (เรื่องและเพลง ละครเวทีคณะของพระนางเธอ ลักษมีลาวัณ ช่วงสงครามมหาเอเซียบูรพา ศาลาเฉลิมกรุง พ.ศ. 2486)
• มาร์โคโปโลกับคุบไบลข่าน (เรื่องและเพลง ไทยทีวีช่อง 4 บางขุนพรหม พ.ศ. 2502)
• เจ้าจอมเจียวกุน (เรื่องและเพลง ไทยทีวี)
• ไซซี (เรื่องและเพลง ไทยทีวี)
• ฮวนลิฮวยกับซิเต็งซัน (เรื่อง ไทยทีวี)

บทเพลง

เพลงชาติสยามฉบับราชการ พ.ศ. 2477 (บทร้อง 2 บทแรกประพันธ์โดยขุนวิจิตรมาตราเมื่อ พ.ศ. 2475 และได้แก้ไขเพิ่มเติมสำหรับเข้าประกวดเพลงชาติฉบับราชการในปี พ.ศ. 2476)

ส่วนใหญ่รับหน้าที่ประพันธ์คำร้องมากกว่า หลายเพลงได้รับความนิยมอย่างต่อเนื่องแม้ภาพยนตร์เรื่องนั้น ๆ จะออกจากโรงไปแล้ว

• บวงสรวง (จากภาพยนตร์ "เมืองแม่หม้าย" - พ.ศ. 2470)
• กุหลาบหอม (ขึ้นพลับพลา) (จากภาพยนตร์ "หลงทาง" - พ.ศ. 2474)
• บัวบังใบ (จากภาพยนตร์ "หลงทาง" - พ.ศ. 2474)
• เนื้อร้องเพลงชาติสยาม พ.ศ. 2475 (ทำนองโดยพระเจนดุริยางค์)
• ลาทีกล้วยไม้ (จากภาพยนตร์ "ปู่โสมเฝ้าทรัพย์" - พ.ศ. 2476)
• (จากภาพยนตร์ "เลือดทหารไทย" - พ.ศ. 2477)
• เพลงประจำมหาวิทยาลัยวิชาธรรมศาสตร์และการเมือง (ทำนองมอญดูดาว พ.ศ. 2477)
• เธอใกล้หรือไกล (จากภาพยนตร์ "เพลงหวานใจ" - พ.ศ. 2480)
• บ้านไร่นาเรา (จากภาพยนตร์ชื่อเรื่องเดียวกัน - พ.ศ. 2485)
• ศรอนงค์ (ประกอบละครเวที-โทรทัศน์ หลังสงครามโลกครั้งที่สอง)
• นี่แหละสวรรค์ (ผลงานช่วงหลังสงคราม ขับร้องโดยศรีสุดา รัชตะวรรณ นักร้องวงดนตรีสุนทราภรณ์)
• อย่ามัวมอง (ศรีสุดา รัชตะวรรณขับร้อง)
• กบใต้กอบัว (ดัดแปลงจากโคลงโลกนิติ ศรีสุดา รัชตะวรรณ ขับร้อง)
• บัวไกลตา (เพลงประกอลละคร ชวลี ช่วงวิทย์ ขับร้อง)
• บัวแนบน้ำ (เพลงประกอบละครโทรทัศน์ อารีย์ นักดนตรี ขับร้อง)
• มิ่งไม้เหมย (แต่งเพื่อประกอบละครโทรทัศน์ อารีย์ นักดนตรี ขับร้อง วงดนตรีสุนทราภรณ์บรรเลง เมื่อปี พ.ศ. 2501)
• หลงเงา (อารีย์ นักดนตรีขับร้อง ประกอบละครเรื่อง)
• รำพึงรัก (เพลงประกอบละครกำธร สุวรรณปิยะศิริขับร้อง)
• รักแน่หรือ (เพลงประกอบละครอารีย์ นักดนตรีขับร้อง)
• รำวงมาลัยลอย(หมู่วงดนตรีสุนทราภรณ์ขับร้อง)
• ร็อคเร่งรัก (ศรีสุดา รัชตะวรรณ ขับร้องออกอากาศ)
• ไม่มีชายจริง (มีอีกชื่อว่าชายชายคาวรนุช อารีย์ขับร้อง)
• แม่น้ำสวรรค์ (อารีย์ นักดนตรีขับร้อง)

ฯลฯ

หนังสือ

• หลักไทย (งานค้นคว้าเกี่ยวกับทฤษฎีชนชาติไทย ได้รับพระราชทานรางวัลจากรัชกาลที่ 7 เมื่อ พ.ศ. 2471)
• เด็กคลองบางหลวง
• กรุงเทพฯ เมื่อวานนี้
• กรุงเทพเมื่อ 70 ปีก่อน
• 80 ปีในชีวิตข้าพเจ้า
• สำนวนไทย
• ภูมิศาสตร์สุนทรภู่
• ภูมิศาสตร์วัดโพธิ์
• คอคิดขอเขียน
• สิ่งที่คิดเห็นในเรื่องคาวี
• ประวัติการค้าไทย
• โหงวโฮ้วเพ็งปัก

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. 2495 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 3 ตริตาภรณ์ช้างเผือก (ต.ช.)
• พ.ศ. 2491 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 3 ตริตาภรณ์มงกุฎไทย (ต.ม.)
• พ.ศ. 2479 – เหรียญพิทักษ์รัฐธรรมนูญ (พ.ร.ธ.)
• พ.ศ. 2496 – เหรียญจักรพรรดิมาลา (ร.จ.พ.)
• พ.ศ. 2493 – เหรียญบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ 9 (ร.ร.ศ.9)

อ้างอิง

1. อารีย์ นักดนตรี, โลกมายาของอารีย์, กายมารุต 2546 หน้า 214-224
2. ราชกิจจานุเบกษา, แจ้งความสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ 2022-07-05 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๖๙ ตอนที่ ๗๓ ง ฉบับพิเศษ หน้า ๑๔๓, ๑๒ ธันวาคม ๒๔๙๕
3. ราชกิจจานุเบกษา, แจ้งความสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ 2022-09-29 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๖๕ ตอนที่ ๗๕ ง ฉบับพิเศษ หน้า ๕๓๓, ๒๕ ธันวาคม ๒๔๙๑
4. ราชกิจจานุเบกษา, บัญชีรายนามข้าราชการและราษฎร ที่ได้รับพระราชทานเหรียญพิทักษ์รัฐธรรมนูญ 2022-07-28 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๕๓ ตอนที่ ๐ ง หน้า ๙๘๑, ๙ สิงหาคม ๒๔๗๙
5. ราชกิจจานุเบกษา, แจ้งความสำนักนายกรัฐมนตรี เรื่อง พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ 2022-05-11 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, เล่ม ๗๐ ตอนที่ ๗๘ ง ฉบับพิเศษ หน้า ๓๐๖, ๒๓ ธันวาคม ๒๔๙๖

• ชีวประวัติ ขุนวิจิตรมาตรา (สง่า กาญจนาคพันธุ์) ที่ ฐานข้อมูลภาพยนตร์ไทย
• ขุนวิจิตรมาตรา หรือ สง่า กาญจนาคพันธุ์ (ผู้กำกับภาพยนตร์รุ่นบุกเบิก) 2006-03-01 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน มูลนิธิหนังไทย
• ประวัติ ขุนวิจิตรมาตรา หรือ สง่า กาญจนาคพันธุ์