วัคซีนซับยูนิต

วัคซีนซับยูนิต (อังกฤษ: subunit vaccine) เป็นวัคซีนที่ทำด้วยส่วนประกอบของเชื้อโรคที่ทำให้ภูมิคุ้มกันตอบสนอง (คือมีสภาพเป็นแอนติเจนได้) วัคซีนซับยูนิตไม่ได้ใช้เชื้อโรคทั้งตัวซึ่งไม่เหมือนกับวัคซีนเชื้อลดฤทธิ์ (attenuated vaccine) หรือวัคซีนเชื้อตาย (inactivated vaccine) แต่ใช้เพียงส่วนของเชื้อโรคซึ่งทำให้ภูมิคุ้มกันตอบสนอง ส่วนต่าง ๆ เช่น โปรตีน พอลิแซ็กคาไรด์ หรือเพปไทด์ เพราะวัคซีนไม่มีส่วนที่ "ยังมีชีวิต" อยู่ของเชื้อโรค จึงไม่เสี่ยงก่อโรค ปลอดภัย และคงสภาพได้ดีกว่าวัคซีนที่ใช้เชื้อโรคทั้งตัว (เช่น วัคซีนเชื้อลดฤทธิ์และวัคซีนเชื้อตาย) ข้อดีอื่น ๆ รวมทั้งเป็นเทคโนโลยีที่ได้ใช้มานานแล้วและเหมาะใช้กับบุคคลที่มีภูมิคุ้มกันบกพร่อง ข้อเสียรวมทั้งการผลิตซับซ้อนกว่าวัคซีนบางชนิด (เช่น วัคซีนอาร์เอ็นเอ) อาจต้องเติมยาเสริม (adjuvant) หรืออาจจะต้องให้วัคซีนบูสต์ และต้องหาส่วนประกอบผสมจากเชื้อโรคเพื่อให้ก่อภูมิคุ้มกันได้ดีสุด

กลไก

วัคซีนซับยูนิตมีส่วนประกอบจากเชื้อโรค เช่น โปรตีนหรือพอลิแซ็กคาไรด์ โดยต้องเลือกส่วนประกอบผสมมาอย่างดีเพื่อก่อภูมิคุ้มกันที่ดีและสามารถกันโรคได้ เพราะภูมิคุ้มกันมีปฏิสัมพันธ์อย่างจำกัดกับเชื้อโรค โอกาสเสี่ยงผลข้างเคียงจึงน้อยกว่า วัคซีนที่มีประสิทธิภาพย่อมก่อการตอบสนองของภูมิคุ้มกันต่อเชื้อโรคและทำให้ระบบภูมิคุ้มกันจำโรคได้ ดังนั้น เมื่อติดโรคในอนาคต ก็จะทำให้ตอบสนองต่อเชื้อโรคได้อย่างรวดเร็ว

ข้อเสียอย่างหนึ่งก็คือส่วนประกอบของเชื้อโรคที่มีสภาพเป็นแอนติเจนอาจไม่มีรูปแบบทางโมเลกุลของเชื้อโรค (pathogen-associated molecular pattern) ซึ่งสามัญในเชื้อโรคกลุ่มหนึ่ง เป็นโครงสร้างที่เซลล์ภูมิคุ้มกันจัดว่าเป็นสัญญาณอันตราย ดังนั้น เมื่อไม่มี การตอบสนองของภูมิคุ้มกันจึงอ่อนกว่า ข้อเสียอีกอย่างก็คือ แอนติเจนเหล่านี้ไม่ทำให้เซลล์ติดเชื้อ ดังนั้น ภูมิคุ้มกันที่ก่อจึงอาจเกิดเพียงในน้ำเหลือง คือก่อแอนติบอดี แต่ไม่ก่อการตอบสนองของเซลล์ ภูมิจึงอาจอ่อนกว่าที่วัคซีนชนิดอื่น ๆ ทำให้เกิด เพื่อเพิ่มภูมิคุ้มกัน จึงอาจต้องเติมยาเสริม (adjuvant) หรือต้องให้วัคซีนบูสต์ (booster dose)

ชนิด

ความย่อเกี่ยวกับวัคซีนซับยูนิตชนิดต่าง ๆ

ชนิด	ความย่อ	ตัวอย่าง
โปรตีนซับยูนิต	มีโปรตีนโดยเฉพาะ ๆ จากเชื้อโรค (ไวรัสหรือแบคทีเรีย)	วัคซีนตับอักเสบบี, วัคซีนป้องกันโรคไอกรน
พอลิแซ็กคาไรด์	มีโซ่พอลิแซ็กคาไรด์ (โมเลกุลน้ำตาล) จากแคปซูลหุ้มเชื้อโรค เช่น ผนังเซลล์ของแบคทีเรียบางชนิด	วัคซีนพอลิแซ็กคาไรด์สำหรับโรคติดเชื้อนิวโมคอคคัส, วัคซีนไข้กาฬหลังแอ่นซึ่งป้องกันโรคจากแบคทีเรีย Neisseria meningitidis กลุ่ม A, C, W-135, แล Y
คอนจูเกต	มีโซ่พอลิแซ็กคาไรด์ซึ่งเชื่อมกับโปรตีนพาหะ (carrier protein) เช่น ทอกซอยด์ของเชื้อโรคคอตีบหรือของเชื้อโรคบาดทะยัก เพื่อเพิ่มการตอบสนองของภูมิคุ้มกัน	วัคซีนคอนจูเกตสำหรับโรคติดเชื้อนิวโมคอคคัส, วัคซีนคอนจูเกตสำหรับเชื้อฮีโมฟิลุส อินฟลูเอนซา ชนิดบี, วัคซีนคอนจูเกตสำหรับไข้กาฬหลังแอ่น

ข้อดี

• วัคซีนไม่เสี่ยงก่อโรคที่มุ่งจะป้องกัน
• ปลอดภัยสำหรับผู้มีภูมิคุ้มกันบกพร่อง
• คงสภาพได้ดีในสิ่งแวดล้อมต่าง ๆ (เช่น ทนอุณหภูมิต่าง ๆ ทนแสง ทนความชื้น)

ข้อเสีย

• ก่อภูมิคุ้มกันน้อยกว่าเทียบกับวัคซีนเชื้อลดฤทธิ์
  • จึงอาจต้องเติมยาเสริม
  • มักต้องให้วัคซีนหลายครั้งเพื่อให้มีภูมิคุ้มกันในระยะยาว
• ไม่ง่ายในการแยกหาส่วนผสมแอนติเจนโดยเฉพาะ ๆ เพื่อก่อภูมิคุ้มกันที่ได้ผล

เชิงอรรถและอ้างอิง

1. "Module 2 - Subunit vaccines". WHO Vaccine Safety Basics e-learning course. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2021-08-08.
2. "What are protein subunit vaccines and how could they be used against COVID-19?". GAVI. จากแหล่งเดิมเมื่อ 2021-08-17.
3. Baxter, D (December 2007). "Active and passive immunity, vaccine types, excipients and licensing". Occupational Medicine. 57 (8): 552–56. doi:10.1093/occmed/kqm110. PMID 18045976.
4. Moyle, PM; Toth, I (March 2013). "Modern subunit vaccines: development, components, and research opportunities". ChemMedChem. 8 (3): 360–76. doi:10.1002/cmdc.201200487. PMID 23316023. S2CID 205647062.
5. Vartak, A; Sucheck, SJ (April 2016). "Recent Advances in Subunit Vaccine Carriers". Vaccines. 4 (2): 12. doi:10.3390/vaccines4020012. PMC 4931629. PMID 27104575.