หม่อมเจ้าบันลุศิริศานต์ ดิศกุล

หม่อมเจ้าบันลุศิริศานต์ มีพระนามลำลองว่า ท่านหญิงเภา (กันยายน พ.ศ. 2441 — 22 เมษายน พ.ศ. 2455) เป็นพระธิดาในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ กับหม่อมเจิม (สกุลเดิม สนธิรัตน์) หม่อมเจ้าบันลุศิริศานต์ถึงชีพิตักษัยด้วยพระโรคพิษสุนัขบ้า การถึงชีพิตักษัยของหม่อมเจ้าบันลุศิริศานต์ได้เป็นจุดเริ่มต้นของการก่อตั้งสถานเสาวภา สภากาชาดไทย

หม่อมเจ้าบันลุศิริศานต์ ดิศกุล
หม่อมเจ้า ชั้น 4
ประสูติ	กันยายน พ.ศ. 2441
สิ้นพระชนม์	22 เมษายน พ.ศ. 2455 (13 ปี)
ราชสกุล	ดิศกุล
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ
พระมารดา	หม่อมเจิม ดิศกุล ณ อยุธยา

เหตุแห่งการถึงชีพิตักษัยของหม่อมเจ้าบันลุศิริศานต์ปรากฏรายละเอียดอยู่ในพระนิพนธ์ของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ เรื่อง "นิทานโบราณคดี" นิทานที่ 13 เรื่องอนามัย ซึ่งระบุไว้ว่าในปี พ.ศ. 2455 ขณะนั้นพระองค์ในฐานะเสนาบดีกระทรวงมหาดไทยพร้อมด้วยครอบครัวได้ตามเสด็จพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ซึ่งเสด็จออกไปประทับที่พระราชวังสนามจันทร์ จังหวัดนครปฐม บ่ายวันหนึ่งมีสุนัขบ้าวิ่งเข้ามาในเรือนรับรองอันเป็นที่ประทับของพระองค์และได้กัดขาหม่อมเจ้าบันลุศิริศานต์ซึ่งทรงหกล้มขณะทรงวิ่งหนีสุนัขบ้า ปรากฏเป็นแผลรอยเขี้ยว 2 แผล สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพจึงทรงรีบสืบหาแพทย์ที่ชำนาญการรักษาโรคพิษสุนัขบ้าในเวลานั้น ความทราบถึงพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงแนะนำให้สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ส่งตัวหม่อมเจ้าบันลุศิริศานต์ไปรักษายังสถาบันปาสเตอร์ที่เมืองไซง่อน อินโดจีนของฝรั่งเศส เนื่องจากที่นั่นมียาสำหรับรักษาโรคนี้ แต่เรือเดินทะเลประจำทางที่ไปไซ่ง่อนได้ออกเดินทางไปก่อนหน้านั้นไม่กี่วัน จำเป็นต้องรอถึง 15 วัน จึงจะมีเรือลำใหม่เข้ามาที่พระนคร จึงได้แต่รักษาอาการตามแบบแพทย์แผนไทยจนแผลหาย หลังจากนั้นประมาณ 3 เดือน เช้าวันที่ 22 เมษายน พ.ศ. 2455 หม่อมเจ้าบันลุศิริศานต์มีอาการของโรคกลัวน้ำ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงตามแพทย์ฝรั่งให้มาตรวจอาการ จึงทราบว่าหมดทางรักษาแล้ว อาการของหม่อมเจ้าบันลุศิริศานต์ได้ทรุดลงอย่างรวดเร็วและถึงชีพิตักษัยในเวลาดึกของค่ำวันนั้น

ประติมากรรมสำริดรูปหม่อมเจ้าบันลุศิริศานต์ ดิศกุล ปัจจุบันประดิษฐานอยู่ที่สถานเสาวภา

เมื่อหม่อมเจ้าบันลุศิริศานต์ถึงชีพิตักษัย นายแพทย์ชาวฝรั่งเศสซึ่งเป็นมิตรคนหนึ่งของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ได้แนะนำพระองค์เกี่ยวกับการจัดตั้งสถานปาสเตอร์ในกรุงเทพขึ้นเพื่อผลิตยารักษาและป้องกันโรคพิษสุนัขบ้า ซึ่งพระองค์ทรงเห็นด้วย เพราะทรงเคยเห็นกิจการของสถาบันปาสเตอร์ที่ปารีส ประเทศฝรั่งเศส เมื่อครั้งเสด็จไปราชการในทวีปยุโรปในปี พ.ศ. 2434 มาก่อน พระองค์จึงทรงขอพระบรมราชานุญาตประกาศบอกบุญเรี่ยไรเงิน และได้จัดตั้งสถานปาสเตอร์ขึ้นที่ตึกของกระทรวงมหาดไทยริมโรงเลี้ยงเด็ก ถนนบำรุงเมือง เมื่อปี พ.ศ. 2456 (ในเวลานั้นเรียกว่า "ปัสตุรสภา") ต่อมาในปี พ.ศ. 2460 กิจการดังกล่าวได้โอนจากกระทรวงมหาดไทยไปอยู่ในความดูแลของกองวิทยาศาสตร์ สภากาชาดสยาม โดยใช้สถานที่เดิมเป็นที่ทำการไปพลางก่อน และในปี พ.ศ. 2465 ได้ย้ายที่ตั้งมาอยู่ที่ทำการแห่งใหม่ในชื่อสถานเสาวภาจนถึงปัจจุบัน

พงศาวลี

พงศาวลีของหม่อมเจ้าบันลุศิริศานต์ ดิศกุล

16. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช               8. พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย                       17. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี               4. พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว                             18. เงิน แซ่ตัน               9. สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี                       19. สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์               2. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ                                   10. พระยาอัพภันตริกามาตย์ (ดิศ โรจนดิศ)                       5. เจ้าจอมมารดาชุ่ม ในรัชกาลที่ 4                             11. คล้าย โรจนดิศ                       1. หม่อมเจ้าบันลุศิริศานต์ ดิศกุล                                         3. หม่อมเจิม ดิศกุล ณ อยุธยา

อ้างอิง

• Jeffary Finestone. สมุดพระรูปพระราชโอรส พระราชธิดาและพระราชนัดดาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. กรุงเทพ : บริษัทกู๊ดวิว เพรส จำกัด, พ.ศ. 2543.
• ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา. นิทานโบราณคดี. พิมพ์ครั้งที่ 10. 2017-07-02 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน พระนคร: เขษมบรรณกิจ, พ.ศ. 2503. หน้า 287-292.

แหล่งข้อมูลอื่น

• นิทานโบราณคดี (ออนไลน์) โดยเว็บไซต์ vajirayana.org