ท้าวนาง (ฝ่ายใน)

ท้าวนาง คือสตรีอาวุโสที่ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์และมีหน้าที่รับราชการฝ่ายในในพระบรมมหาราชวัง มักเป็นเจ้าจอมหรือเจ้าจอมมารดาในรัชกาลก่อน หรือหญิงราชนิกุล

ตำแหน่งและหน้าที่ความรับผิดชอบ

ในสมัยรัตนโกสินทร์มีการจัดระเบียบการปกครองฝ่ายใน โดยมีท้าววรจันทร เป็นหัวหน้า และมีผู้ช่วยในด้านต่าง ๆ คือ ว่าการพนักงาน ว่าการวิเสท ว่าการโขลน ว่าการทั่วไป และว่าการพระคลังใน โดยในแต่ละด้านจะมีหัวหน้ากำกับบังคับบัญชา ทั้งนี้ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้แต่งตั้งตำแหน่ง ท้าววรคณานันท์ เป็นหัวหน้าอีกชั้น ทำให้ตำแหน่ง ท้าววรจันทร เป็นผู้ช่วย

เสด็จอธิบดีฝ่ายใน

เสด็จอธิบดีฝ่ายใน เป็นตำแหน่งที่ตั้งขึ้นในสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเพื่อให้สอดคล้องกับการปกครองในเชิงงานข้าราชการตามแบบแผนใหม่โดยขึ้นตรงกับกระทรวงวัง จัดเป็นตำแหน่งผู้ควบคุมฝ่ายในสูงสุดและทำหน้าที่ควบคู่กับท้าววรจันทร ผู้ที่ดำรงตำแหน่งนี้คือพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงทิพยรัตนกิริฏกุลินี

ผู้สำเร็จราชการฝ่ายใน

ผู้สำเร็จราชการฝ่ายใน เป็นตำแหน่งที่เริ่มในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย เพื่อบังคับบัญชาฝ่ายในต่างพระเนตรพระกรรณ โดยจะแต่งตั้งผู้ที่ทรงไว้วางพระราชหฤทัย ดังนี้

• เจ้าคุณหญิงนุ่น บุนนาค (เจ้าคุณวังหลวง ผู้สำเร็จราชการฝ่ายใน พระบรมมหาราชวัง) ธิดาเจ้าพระยาอรรคมหาเสนา (บุนนาค) กับเจ้าคุณพระราชพันธุ์นวล
• เจ้าคุณหญิงคุ้ม บุนนาค (เจ้าคุณวังหน้า ผู้สำเร็จราชการฝ่ายใน ฝ่ายพระราชวังบวร) ธิดาเจ้าพระยาอรรคมหาเสนา (บุนนาค) กับเจ้าคุณพระราชพันธุ์นวล

เจ้าคุณฝ่ายใน

เจ้าคุณฝ่ายใน เป็นตำแหน่งที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้แต่งตั้งและพระราชทานสัญญาบัตร เพื่อรับราชการฝ่ายในเป็นการเฉพาะตัว ดังนี้

• เจ้าคุณแข บุนนาค ธิดาสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ (ดิศ บุนนาค) กับท่านผู้หญิงจันทร์
• เจ้าคุณปุก บุนนาค ธิดาสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ (ดิศ บุนนาค) กับท่านผู้หญิงจันทร์
• เจ้าคุณหรุ่น บุนนาค ธิดาสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ (ดิศ บุนนาค) กับท่านผู้หญิงจันทร์
• เจ้าคุณนุ่ม บุนนาค ธิดาสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ (ทัต บุนนาค) กับท่านผู้หญิงน้อย
• เจ้าคุณเป้า บุนนาค ธิดาสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ (ทัต บุนนาค) กับท่านผู้หญิงน้อย
• เจ้าคุณคลี่ บุนนาค ธิดาสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ (ทัต บุนนาค) กับท่านผู้หญิงน้อย

ท้าววรจันทร

ท้าววรจันทร บรมธรรมิกภักดี นารีวรคณานุรักษา หรือสะกดว่า ท้าววรจัน เป็นตำแหน่งสมเด็จพระพี่เลี้ยงของกษัตริย์หรือพระราชโอรสที่ยังมิได้โสกันต์ และพระราชธิดาชั้นสมเด็จเจ้าฟ้า เป็นหัวหน้าท้าวนางทั้งปวง บังคับบัญชาทั่วไปในราชสำนักฝ่ายใน ตลอดจนมีหน้าที่ตักเตือนว่ากล่าวพระบรมวงศานุวงศ์ฝ่ายใน และพระสนมกำนัล โดยจะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้ง พระพี่เลี้ยง หรือ เจ้าจอม หรือ บุคคลที่ทรงไว้วางพระราชหฤทัย ให้ดำรงตำแหน่งนี้

ในสมัยรัตนโกสินทร์ มีบุคคลที่ได้รับพระมหากรุณาธิคุณ โปรดเกล้าฯ ให้เป็น ท้าววรจันทร ดังนี้

• ท้าววรจันทร (แจ่ม) ธิดาท่านผู้หญิงแก้ว ภรรยาเจ้าพระยามหาเสนา
• ท้าววรจันทร (เจ้าจอมมารดาอิ่ม ในรัชกาลที่ 1) ธิดาเจ้าพระยารัตนาธิเบศร์ (กุน) ที่สมุหนายก
• ท้าววรจันทร (เจ้าจอมมารดาปราง ในรัชกาลที่ 2)
• ท้าววรจันทร (คุณมาไลย)
• ท้าววรจันทร์ (เจ้าจอมมารดาวาด ในรัชกาลที่ 4)

ท้าวสมศักดิ์

ท้าวสมศักดิ์เป็นตำแหน่งคุณท้าวว่าการพนักงานทั้งปวง เช่น เครื่องนมัสการ ดูแลหอพระ ในสมัยรัตนโกสินทร์ มีผู้ได้รับพระมหากรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็น ท้าวสมศักดิ์ อาทิ

• ท้าวสมศักดิ์ (มณี)
• ท้าวสมศักดิ์ (เจ้าจอมมารดาอึ่ง ในรัชกาลที่ 3)
• ท้าวสมศักดิ์ (เจ้าจอมมารดาเหม ในรัชกาลที่ 4)
• ท้าวสมศักดิ์ (โหมด) ( ? - 31 สิงหาคม พ.ศ. 2445)
• ท้าวสมศักดิ์ (หม่อมราชวงศ์ปุย มาลากุล)

ท้าวอินทรสุริยา

ท้าวอินทรสุริยา สรรพาหารพิจาริณี เป็นตำแหน่งคุณท้าวว่าการห้องวิเสท ในสมัยรัตนโกสินทร์ มีผู้ได้รับพระมหากรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็น ท้าวอินทรสุริยา อาทิ

• ท้าวอินทรสุริยา ( ? - 24 ธันวาคม พ.ศ. 2446)
• ท้าวอินทรสุริยา (ชื่น) (24 ธันวาคม พ.ศ. 2446 - )
• ท้าวอินทรสุริยา (อาบ ชูโต) พระพี่เลี้ยงในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร
• ท้าวอินทรสุริยา (เปลี่ยน) (25 พฤษภาคม พ.ศ. 2449 - )
• ท้าวอินทรสุริยา (เนื่อง จินตดุล) (พ.ศ. 2493 - 16 ตุลาคม 2517) พระพี่เลี้ยงในสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทูลกระหม่อมหญิงอุบลรัตนราชกัญญา สิริวัฒนาพรรณวดี พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี และสมเด็จพระเจ้าน้องนางเธอ เจ้าฟ้าจุฬาภรณวลัยลักษณ์ อัครราชกุมารี กรมพระศรีสวางควัฒน วรขัตติยราชนารี)

ท้าวอินทรสุริยา มีผู้ช่วยในการกำกับห้องวิเสท อาทิ

• ท้าววนิดาพิจาริณี - ผู้ช่วยราชการวิเสท
  • ท้าววนิดาพิจาริณี (เหม สุจริตกุล)
  • ท้าววนิดาพิจาริณี (เจ้าจอมมารดาสุ่น ในรัชกาลที่ 4)
  • ท้าววนิดาพิจาริณี (เจ้าจอมเพิ่ม ในรัชกาลที่ 5)
  • ท้าววนิดาพิจาริณี (บาง สนิทวงศ์ ณ อยุธยา) พระอัยกีในสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง
• ท้าวเทพภักดี - นายวิเสทกลาง
• ท้าวทองพยศ - นายวิเสทกลาง (หวาน)
• ท้าวทองกีบม้า - นายวิเสทใน (หวาน)
• ท้าวยอดมณเฑียร - นายวิเสทใน
• ท้าวอินทกัลยา - นายวิเสทนอก
• ท้าวมังศรี - นายวิเสทนอก หมากพลู
• ท้าวปฏิบัติบิณฑทาน - นายวิเศท ทรงบาตร
• ท้าวสำราญมุข - นายวิเสท
• ท้าวราชโภชนาจารินี - นายวิเสท

ท้าวศรีสัจจา

ท้าวศรีสัจจา เป็นตำแหน่งคุณท้าวว่าว่าการโขลน ควบคุมประตูวัง และการอารักขาทั้งปวงในสมัยรัตนโกสินทร์ มีผู้ได้รับพระมหากรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็น ท้าวศรีสัจจา อาทิ

• ท้าวศรีสัจจา (มิ)
• ท้าวศรีสัจจา (เลื่อน บุนนาค) - ธิดาสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาพิไชยญาติ (ทัต บุนนาค)
• ท้าวศรีสัจจา (เจ้าจอมมารดาอิ่ม ในรัชกาลที่ 4)
• (21 มิถุนายน 2449 - )
• ท้าวศรีสัจจา (สังวาลย์ บุณยรัตพันธุ์) (เป็นท้าวนางท่านสุดท้าย เพราะหลังจาก พ.ศ. 2495 ไม่มีการสถาปนาบรรดาศักดิ์ท้าวนางอีก)

ท้าวโสภานิเวศน์

ท้าวโสภานิเวศน์ เป็นตำแหน่งคุณท้าวว่าการทั่วไป ช่วยราชการในกองบัญชาการของท้าววรจันทร ในสมัยรัตนโกสินทร์ มีผู้ได้รับพระมหากรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็น ท้าวโสภานิเวศน์ อาทิ

ท้าวทรงกันดาล

ท้าวทรงกันดาล เป็นตำแหน่งคุณท้าวว่าการพระคลังฝ่ายใน มีหน้าที่ควบคุม ดูแลการเบิกจ่ายต่างๆ ทั้งเงิน และเครื่องใช้ ในสมัยรัตนโกสินทร์ มีผู้ได้รับพระมหากรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็น ท้าวทรงกันดาล อาทิ

• ท้าวทรงกันดาล (เจ้าจอมมารดาหุ่น ในรัชกาลที่ 4)
• ท้าวทรงกันดาล (หม่อมราชวงศ์ปุย มาลากุล)

ท้าวทรงกันดาลมีผู้ช่วยราชการพระคลังใน 1 ตำแหน่งคือ ท้าวสุภัตติการภักดี โดยมีผู้ได้รับพระมหากรุณาธิคุณโปรดเกล้าฯ อาทิ

• ท้าวสุภัตติการภักดี (เจ้าจอมมารดาเหม ในรัชกาลที่ 4) (21 พฤศจิกายน 2435 -)
• (16 มกราคม 2442 - 21 มิถุนายน 2449)
• (1 ธันวาคม 2453 - )

ในรัชกาลที่ 6 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เปลี่ยนชื่อตำแหน่งเป็น ท้าวภัณฑสารนุรักษ์ และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้ง คือ

• ท้าวภัณฑสารนุรักษ์ (เจ้าจอมเพิ่ม ในรัชกาลที่ 5) (15 เมษายน 2455 - )

ท้าววรคณานันท์

ในรัชกาลที่ 5

• ถึงแก่อสัญกรรมวันที่ 28 สิงหาคม พ.ศ. 2428 อายุ 88 ปี

ในสมัยรัชกาลที่ 6 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดระเบียบการปกครองฝ่ายใน และปรับเปลี่ยนบรรดาศักดิ์ใหม่ โดยให้มี ท้าววรคณานันท์ อัพภันตรปตานี ราชนารีกิจวิจารณ์ เป็นใหญ่กว่าท้าวนางทั้งปวง โดยมีผู้ที่ทรงได้รับพระมหากรุณาโปรดเกล้าฯ ดังนี้

• ท้าววรคณานันท์ (หม่อมราชวงศ์แป้ม มาลากุล) (16 พฤศจิกายน 2462 - 12 กุมภาพันธ์ 2481
• ท้าววรคณานันท์ (เจ้าจอมหม่อมราชวงศ์ปั้ม ในรัชกาลที่ 5) (16 พฤษภาคม 2493 - 17 พฤษภาคม 2502

นอกจากนั้น ยังทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เพิ่มตำแหน่ง เพื่อช่วยราชการในตำแหน่งอื่น ๆ อาทิ

• ท้าวราชกิจวรภัตร (แพ บุนนาค)
• ท้าวราชกิจวรภัตร ศรีสวัสดิรสหาร (ปุย) - นายห้องเครื่อง
• ท้าวศรีสุนทรนาฎ (แก้ว อำนาจณรงค์ราญ)
• ท้าวอนงค์รักษา (คุณหญิงพร้อง ไพชยนต์เทพ) - รับราชการในสมเด็จพระบรมราชินี
• ท้าวสัตยานุรักษ์ (สาย โรจนประดิษฐ์) - รับราชการกรมโขน

อ้างอิง

1. พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2554, หน้า 567
2. พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2554, หน้า 566
3. . คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2004-12-10. สืบค้นเมื่อ 2010-10-03.
4. ส.พลายน้อย. พระบรมราชินีและเจ้าจอมมารดาแห่งราชสำนักสยาม. พิมพ์ครั้งที่ 5. กรุงเทพฯ : ฐานบุ๊คส์. 2554, หน้า 284
5. ส.พลายน้อย. พระบรมราชินีและเจ้าจอมมารดาแห่งราชสำนักสยาม. พิมพ์ครั้งที่ 5. กรุงเทพฯ : ฐานบุ๊คส์. 2554, หน้า 315
6. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2445/006/93.PDF
7. ส.พลายน้อย. พระบรมราชินีและเจ้าจอมมารดาแห่งราชสำนักสยาม. พิมพ์ครั้งที่ 5. กรุงเทพฯ : ฐานบุ๊คส์. 2554, หน้า 319
8. ส.พลายน้อย. พระบรมราชินีและเจ้าจอมมารดาแห่งราชสำนักสยาม. พิมพ์ครั้งที่ 5. กรุงเทพฯ : ฐานบุ๊คส์. 2554, หน้า 349
9. ส.พลายน้อย. พระบรมราชินีและเจ้าจอมมารดาแห่งราชสำนักสยาม. พิมพ์ครั้งที่ 5. กรุงเทพฯ : ฐานบุ๊คส์. 2554, หน้า 320
10. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2451/013/413_1.PDF
11. "เรื่องพระราชทานสัญญาบัตรบรรดาศักดิ์ฝ่ายใน" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 69 (28ง): 1212. 6 พฤษภาคม พ.ศ. 2495. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |date= ((help))
12. (PDF). คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2015-10-02. สืบค้นเมื่อ 2010-10-03.
13. ส.พลายน้อย. พระบรมราชินีและเจ้าจอมมารดาแห่งราชสำนักสยาม. พิมพ์ครั้งที่ 5. กรุงเทพฯ : ฐานบุ๊คส์. 2554, หน้า 321
14. ส.พลายน้อย. พระบรมราชินีและเจ้าจอมมารดาแห่งราชสำนักสยาม. พิมพ์ครั้งที่ 5. กรุงเทพฯ : ฐานบุ๊คส์. 2554, หน้า 282
15. ส.พลายน้อย. พระบรมราชินีและเจ้าจอมมารดาแห่งราชสำนักสยาม. พิมพ์ครั้งที่ 5. กรุงเทพฯ : ฐานบุ๊คส์. 2554, หน้า 311
16. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2468/D/3890.PDF
17. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2441/043/447_2.PDF
18. (PDF). คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2015-10-02. สืบค้นเมื่อ 2010-10-03.
19. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2452/D/1933.PDF
20. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2454/D/129.PDF
21. "ข่าวตาย" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 1 (37): 333. 22 กันยายน 2428. สืบค้นเมื่อ 19 สิงหาคม 2563. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
22. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2462/D/2331_1.PDF
23. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2493/D/025/1803_1.PDF
24. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2463/D/3048.PDF
25. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2468/D/3890.PDF
26. http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2468/D/3890.PDF