หลวงโกษา ม ช อเด มว า ย ง 182 เป นเจ าเม องพ จ ตรในร ชสม ยสมเด จพระท น งส ร ยาศน อมร นทร นายทหารคนสำค ญของช มน มเจ าพระย

หลวงโกษา มีชื่อเดิมว่า ยัง^: 182 เป็นเจ้าเมืองพิจิตรในรัชสมัยสมเด็จพระที่นั่งสุริยาศน์อมรินทร์ นายทหารคนสำคัญของ(ชุมนุมเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง)) และชุมนุมเจ้าพระฝาง (เรือน) หลังการเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง และเป็นผู้พิชิตสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีได้เป็นคนแรกใน(ศึกเกยไชย)^: 163

หลวงโกษา (ยัง)

ผู้รักษาเมืองพระพิษณุโลก
ดำรงตำแหน่ง พ.ศ. 2312 – พ.ศ. 2313
เจ้าเมืองพิจิตร
ดำรงตำแหน่ง ไม่ปรากฏ – 7 เมษายน พ.ศ. 2310
กษัตริย์	สมเด็จพระที่นั่งสุริยาศน์อมรินทร์

ประวัติ

หลวงโกษา (ยัง) ใน พงศาวดารเชียงใหม่ มีบรรดาศักดิ์ว่า พระโกษา^: 45 เดิมเป็นเจ้าเมืองพิจิตร^: 55 ในรัชสมัยสมเด็จพระที่นั่งสุริยาศน์อมรินทร์ เป็นแม่ทัพคนสำคัญ^: 68 (บ้างว่าเป็นน้องชาย) ของเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) ที่คุมทัพพิษณุโลกมาป้องกันกรุงศรีอยุธยาในช่วงสงครามคราวเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง หลังจากเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) ตั้งชุมนุมพิษณุโลก หลวงโกษา (ยัง) ได้เป็นนายทัพมีบทบาทสำคัญในการสู้รับกับสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีที่เกยไชยจนได้รับชัยชนะนับว่าเป็นผู้พิชิตสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีได้เป็นคนแรก^: 163 เมื่อชุมนุมพิษณุโลกถูกผนวกเข้ากับชุมนุมเจ้าพระฝาง (เรือน) ได้เป็นผู้รักษาเมืองพิษณุโลกจนกระทั่งชุมนุมเจ้าพระฝาง (เรือน) แตกพ่ายให้กับสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี หลวงโกษา (ยัง) หลบหนีสูญหายไปจากประวัติศาสตร์ในที่สุด

การสงคราม

การเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง

คุมกองทัพพิษณุโลก

เมื่อ พ.ศ. 2308 กองทัพของเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) มีรี้พลขับไล่พม่าตั้งแต่หัวเมืองเหนือจนมาถึงวัดภูเขาทองตามพระราชประสงค์ของสมเด็จพระเจ้าเอกทัศ เจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) ได้ให้พระยาพลเทพกราบทูลถวายบังคมลาแทนตนเพื่อขอไปปลงศพมารดา และขอพระราชทานให้หลวงโกษา (ยัง) หลวงมหาดไทย และหลวงเสนา อยู่คุมทัพพิษณุโลกที่วัดภูเขาทองแทนตน สมเด็จพระเจ้าเอกทัศก็ทรงอนุญาตตามที่ขอ

พระราชพงศาวดาร ฉบับสมเด็จพระพนรัตน์ วัดพระเชตุพน ฉบับตัวเขียน กล่าวว่า :-

ขณะนั้นเจ้าพญาพิศณุโลก ให้พญาพลเทพกราบทูลพระกรุณาถวายบังคมลากลับขึ้นไปปลงศภมานดา จะฃอให้หลวงมหาดไท หลวงโกษา หลวงเทพเสนา อยู่คุมกองทับ ณะ วัดภูเขาทองแทนตัว ก็ทรงพระกรรุณาโปรดให้กลับไปเมือง

ช่วยเหลือเจ้าฟ้าจีดเข้ายึดเมืองพิษณุโลก

ในระหว่างที่หลวงโกษา (ยัง) อยู่คุมกองทัพพิษณุโลกอยู่นั้น เจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) ได้ยกทัพไปช่วยรบพม่า ณ เมืองสุโขไทย ส่วนหลวงโกษา (ยัง) คิดอ่านหมายให้เจ้าฟ้าจีด พระบุตรของพระองค์เจ้าดำขึ้นเป็นเจ้าเมืองแทนเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) จึงได้ลักลอบหนีคุมกองทัพไปช่วยเจ้าฟ้าจีดซึ่งต้องโทษอยู่ในพระราชวังหลวง เจ้าฟ้าจีดตัดสินบนผู้คุมขัง และทรงรวบรวมพรรคพวกรวมทั้งหม่อมเจ้าหญิงฉิม พระธิดา ให้หลวงโกษา (ยัง) ไปรับที่ค่ายภูเขาทองแล้วพากันหนีขึ้นไปยังเมืองพิษณุโลก ทางกรุงศรีอยุธยาได้ส่งข้าหลวงไปตามจับหลายนายแต่ไม่ทัน (พระราชพงศาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา กล่าวว่า เฉพาะกองทัพของหลวงโกษา (ยัง) เท่านั้นที่ยกทัพกลับไปเมืองพิษณุโลก ในขณะที่พระราชพงศาวดารฉบับอื่นกล่าวว่าทัพพิษณุโลกทั้งหมดเลิกทัพกลับไปพร้อมกัน)

เมื่อพวกเจ้าฟ้าจีดมาถึงจึงได้เข้ายึดเมืองพิษณุโลกและเผาจวนเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) ทิ้งเสีย ท่านผู้หญิงเชียง ภริยาของเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) ทราบข่าวจึงแอบล่องเรือไปเมืองสุโขไทยหมายจะบอกข่าวให้เจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) เมื่อเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) ทราบข่าวก็ต้องเลิกทัพกลางคันแล้วจึงตั้งค่ายรบกับพวกเจ้าฟ้าจีด กระทั่งฝ่ายเจ้าฟ้าจีดปราชัยถูกเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) จับถ่วงน้ำจนสิ้นพระชนม์ บรรดาพรรคพวกถูกประหารชีวิตยกเว้นหม่อมเจ้าหญิงฉิม หลวงโกษา (ยัง) คงหนีรอดพ้นไปได้

สภาพจลาจลหลังการเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง

ศึกที่เกยไชย

เมื่อ พ.ศ. 2311 ปีชวด ราวเดือนตุลาคมฤดูน้ำหลาก (ฤดูฝน) เป็นช่วงพ้นศึกสงครามจากพม่า หลวงโกษา (ยัง) ได้รับแต่งตั้งให้เป็นนายทัพของชุมนุมเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) ให้ยกทัพไปสกัดกองทัพของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี เนื่องจากเป็นนายทหารผู้มีฝีมือและเป็นผู้ชำนาญชัยภูมิหัวเมืองเหนือ^: 89 และขณะนั้นฤดูน้ำหลากจึงทำให้สังเกตเห็นง่ายจึงเป็นชัยภูมิที่ได้เปรียบในการรบ^: 60 เมื่อทัพฝ่ายสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีมาถึงตำบลเกยไชยเหนือปากน้ำโพ เขตเมืองนครสวรรค์ เรือเร็วฝ่ายหลวงโกษา (ยัง) ซึ่งดักซุ่มอยู่จึงเข้าโจมตีทันทีไม่ทันให้อีกฝ่ายรู้ตัว^: 89 กระสุนปืนฝ่ายหลวงโกษา (ยัง) ถูกพระชงฆ์ (หน้าแข้ง) ของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีได้รับบาดเจ็บ จึงต้องยกทัพกลับไปยังกรุงธนบุรี

พระราชพงศาวดารกรุงธนบุรี ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) กล่าวว่า :-

พระยาพิษณุโลกรู้ประพฤติเหตุ แต่งพลทหารให้หลวงโกษา (ยัง) ยกออกมาตั้งรับ พระเจ้าอยู่หัวเสด็จนำพลทั้งปวงเข้ารณรงค์ด้วยข้าศึกครั้งนั้น ฝ่ายข้าศึกยิงปืนมาดังห่าฝนต้องพระชงฆ์เบื้องซ้าย เลียบตัดผิวพระมังสะไปจึงให้ลาดทัพกลับยังกรุงธนบุรี

พระราชพงศาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา กล่าวว่า :-

เจ้าพระพิษณุโลก (เรือง) ได้ทราบข่าวศึก จึงแต่งให้หลวงโกษา (ยัง) ยกกองทัพลงมาตั้งรับ ได้รบกันเป็นสามารถ ข้าศึกยิงปืนมาต้องพระชงฆ์ข้างซ้าย จึงให้ล่าทัพหลวงกลับมายังกรุงธนบุรี

ฝ่ายหลวงโกษา (ยัง) มีชัยชนะจึงมีรี้พลกลับไปยังเมืองพิษณุโลก

ศึกเมืองพิษณุโลก – สวางคบุรี

เมื่อ พ.ศ. 2312 หลังจากชุมนุมเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) ผู้นำชุมนุมคือพระยาไชยบูรณ์ (จัน) ล่มสลายลงจากการเข้าโจมตีของชุมนุมเจ้าพระฝาง (เรือน) หัวเมืองเหนือใหญ่น้อยก็ตกอยู่ภายใต้อำนาจของเจ้าพระฝาง (เรือน) ทั้งสิ้น เมื่อเมืองพิษณุโลกถูกเข้ายึด เจ้าพระฝาง (เรือน) จึงได้ให้หลวงโกษา (ยัง) อยู่รักษาเมือง

เมื่อ พ.ศ. 2313 สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีมีรับสั่งให้จัดทัพหน้า 2 ทัพ โปรดให้พระยายมราช (บุญมา) ยกพล 5,000 เข้าตีเมืองพิษณุโลกทางทิศตะวันออก และโปรดให้พระยาพิชัยราชา ยกพล 5,000 เข้าตีเมืองทางทิศตะวันตก เจ้าพระฝาง (เรือน) ทราบข่าวศึกจึงได้ให้หลวงโกษา (ยัง) ผู้รักษาเมืองพิษณุโลกเตรียมรับศึก เมื่อทัพหน้าบุกเข้ามาถึงเมืองพิษณุโลกเมื่อวันเสาร์เดือนเก้า แรมสองค่ำ (8 สิงหาคม พ.ศ. 2313) มีรับสั่งให้ปล้นเมืองพิษณุโลกในคืนนั้นได้เข้าปะทะกับฝ่ายหลวงโกษา (ยัง) เพียงไม่ถึงวันทัพฝ่ายสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีจึงได้เมืองพิษณุโลก ส่วนหลวงโกษา (ยัง) หลบหนีไปรวบรวมพลตั้งค่ายอยู่ที่บ้านกระโทก (ปากโทก)^: 72 เหนือเมืองพิษณุโลกเล็กน้อย หมายจะต่อสู้แต่ไพร่พลฝ่ายหลวงโกษา (ยัง) หนีแตกกระเจิงไปเสียมาก หลวงโกษา (ยัง) จึงทิ้งค่ายแล้วหนีขึ้นไปสมทบกับเจ้าพระฝาง (เรือน) ณ เมืองสวางคบุรี

พระราชพงศาวดารเรื่อง ไทยรบพม่า กล่าวว่า :-

ฝ่ายเจ้าพระฝางรู้ว่ากองทัพกรุงธนบุรียกขึ้นไป จึงให้หลวงโกษายังซึ่งเคยเป็นนายทัพมารบกับพระเจ้ากรุงธนบุรีที่ตำบลเกยไชย เมื่อครั้งยังเป็นนายทหารของเจ้าพิษณุโลกเรืองนั้นคุมกองทัพลงมาตั้งรับอยู่ที่เมืองพิษณุโลก กองทัพหลวงของพระเจ้ากรุงธนบุรียกขึ้นไปถึงเมืองพิษณุโลก เมื่อ ณ วันเสาร์ เดือน ๙ แรม ๒ ค่ำ มีรับสั่งให้ปล้นเมืองในค่ำวันนั้นก็ได้เมืองพิษณุโลก หลวงโกษายังหนีออกจากเมืองไปรวบรวมพลตั้งค่ายหมายจะคอยต่อสู้อยู่ที่บ้านกะโทก แต่ไพร่พลแตกหนีกระจัดกระจายไปเสียมาก หลวงโกษายังเห็นเหลือกำลังก็ทิ้งค่ายหนีกลับขึ้นไปยังเมืองสวางคบุรี^: 201

หลังจากฝ่ายกองทัพหน้าของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีโดยมีพระยายมราช (บุญมา) และพระยาพิชัยราชาเป็นผู้คุมทัพได้เข้ายึดเมืองพิษณุโลกภายใต้อำนาจของเจ้าพระฝาง (เรือน) ภายในคืนเดียวจนสำเร็จ ฝ่ายทัพหลวงของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีมีรี้พลยกขึ้นไปตีเมืองสวางคบุรี เจ้าพระฝาง (เรือน) เข้าสู้รบตีต่อได้ 3 วัน^: 266 จึงปราชัยแตกพ่ายให้กับฝ่ายสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี เจ้าพระฝาง (เรือน) จึงพาพรรคพวกหนีไปเมืองเชียงใหม่ซึ่งขณะนั้นอยู่ภายใต้การปกครองของพม่า^: 266 ส่วนหลวงโกษา (ยัง) หลบหนีจนสูญหายไปจากประวัติศาสตร์ในที่สุด

พระราชพงศาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา กล่าวว่า :-

ฝ่ายกองทัพพระยายมราช และพระยาพิชัยราชายกขึ้นไปถึงเมืองสวางคบุรี ก็ให้ตั้งค่ายล้อมเมืองไว้ และเมืองสวางคบุรีนั้น ตั้งแต่ระเนียดไม้ขอนสักถมเชิงเทินดิน หามีกำแพงไม่ เจ้าพระฝางก็เกณฑ์พลทหารขึ้นรักษาเชิงเทินรอบเมืองยิงปืนใหญ่น้อยต่อรบป้องกันเมือง แต่คิดครั่นคร้ามพระเดชานุภาพเป็นกำลัง

บรรดาศักดิ์

หลวงโกษา (ยัง)^: 182 ศักดินา 5000
พระโกษา (ยัง)^: 45

ตำแหน่งราชการ

?? – 7 เมษายน พ.ศ. 2310 เจ้าเมืองพิจิตร หัวเมืองชั้นตรี
พ.ศ. 2312 – พ.ศ. 2313 ผู้รักษาเมืองพระพิษณุโลก (ชุมนุมเจ้าพระฝาง)

ทัศนะ

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงสันนิษฐานว่า หลวงโกษา (ยัง) เป็นผู้มีความชำนาญภูมิประเทศหัวเมืองฝ่ายเหนือ^: 89 ส่วนนักประวัติศาสตร์ไทยกล่าวถึงหลวงโกษา (ยัง) ว่าเป็นหนึ่งในข้าราชการที่ละทิ้งหน้าที่ระหว่างการทัพ เป็นสาเหตุประการหนึ่งของการเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง

กรมศิลปากร ได้วิเคราะห์พฤฒิการณ์ของหลวงโกษา (ยัง) ว่าเป็นศัตรูตัวร้ายของเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) นับตั้งแต่เหตุการณ์ลักลอบหนีทัพไปช่วยเหลือกรมขุนสุรินทรสงคราม (เจ้าฟ้าจีด) และคิดไม่ซื่อตรงโดยส่งเสริมกรมขุนสุรินทรสงครามให้ปรปักษ์ต่อเจ้าเมืองพิษณุโลกด้วยการก่อกบฏเข้ายึดเมืองพิษณุโลก บางทีหลวงโกษา (ยัง) อาจยกกรมขุนสุรินทรสงครามเป็นโล่ห์เพื่อประโยชน์ของตนในอนาคตก็อาจเป็นได้ เมื่อเจ้าพระยาพิษณุโลก (เรือง) ถูกหลวงโกษาหักหลังเช่นนั้นก็น่าจะสิ้นความหวังดีต่อหลวงโกษา (ยัง) ครั้นเจ้าฟ้าจีดถูกจับถ่วงน้ำ หลวงโกษาคงแตกไปจากเมืองพิษณุโลก บางทีจะหนีไปพักพิงในในสำนักเจ้าพระฝาง (เรือน) ฝ่ายเจ้าเมืองพิษณุโลกคงยังไม่มีเวลาติดตามไปปราบหลวงโกษา (ยัง) ให้สิ้นฤทธิ์

วัฒนธรรมร่วมสมัย

เรื่องราวของหลวงโกษา (ยัง) ปรากฏในงานวรรณกรรม ละคร และนวนิยายอิงประวัติศาสตร์ เช่น

นวนิยาย

สมบัติเจ้าพระฝาง แต่งโดยนวลแสงทอง กล่าวถึงหลวงโกษา (ยัง) หนีไปเข้ากับชุมนุมเจ้าพระฝาง (เรือน

กรุงแตก ประพันธ์โดยหลวงวิจิตรวาทการ (วิจิตร วิจิตรวาทการ) กล่าวถึงหลวงโกษา (ยัง) ในการรบที่เกยไชยและชุมนุมเจ้าพระฝาง (เรือน)

ตากสินมหาราช แต่งโดยแรงเงาและบงกชเพชร กล่าวถึงหลวงโกษา (ยัง) รบที่เกยไชยจนมีชัยชนะเหนือสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี

ฉันทลักษณ์

ลิลิตของ วัลลภิศร์ สดประเสริฐ กล่าวถึงหลวงโกษา (ยัง) ช่วยเหลือเจ้าฟ้าจีดเสด็จหนีออกจากกรุงศรีอยุธยา

๏ จักกล่าวขับกลับเล่าเจ้าฟ้าจีด		โปรดให้กีดกันกักตำหนักขัง
แต่แผ่นดินท้ายสระละบัลลังก์		เป็นโทษครั้งปิตุรงค์องค์เจ้าดำ

หลวงโกษาผลพิษณุโลก		อุปโลกน์จงรักภักดีค้ำ
จึงแสร้งเสเทถ่ายอุบายทำ		ลอบนำหนีโทษเป็นโสดมาฯ
— ลิลิต, วัลลภิศร์ สดประเสริฐ (2543)

ละคร

ฟ้าใหม่ มีตัวละครชื่อหลวงโกษา (ยัง) นำแสดงโดยเฉลิมพร พุ่มพันธ์วงศ์

ดูเพิ่ม

อ้างอิง

หมายเหตุ

เขียนอีกแบบว่า หลวงโกสา^: 45
ในพงศาวดารไทยมีทั้งชื่อ ผล ชื่อ ยัง หรือ ฝัง^: 109 แต่เข้าใจว่าชื่อ ยัง จะถูกต้อง
พงศาวดารไทย เขียนเชิงอรรถไว้ว่า "พงศาวดารเชียงใหม่ว่ากองทัพพระโกษายกขึ้นไปประชิด ดังนั้นคงจะเป็นทัพหลวงโกษา (ยัง) เมื่อแตกหนีไปจากเมืองพิษณุโลก"

เชิงอรรถ

ปรมานุชิตชิโนรส, สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระ. (2488). พระราชพงสาวดารกรุงสรีอยุธยา ฉบับความสมเด็ดกรมพระปรมานุชิตชิโนรส เล่ม ๓. พระนคร: โรงพิมพ์พระจันทร์. 137 หน้า. หน้า 507.
คณะกรรมการจัดงานเทิดพระเกียรติสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ประจำปี ๒๕๓๕. (2535). ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๖๕ โคลงยอพระเกียรติพระเจ้ากรุงธนบุรี นิราศพระยามหานุภาพไปเมืองจีน. พิมพ์เป็นอนุสรณ์ในงานเทิดพระเกียรติสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ณ บริเวณพระบรมราชานุสาวรีย์สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชและบริเวณถนนลาดหญ้า วันที่ ๒๗ – ๒๘ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๕๓๕. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. 189 หน้า. ISBN
ประชุมพงศาวดาร เล่ม ๖ (ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๖). พระนคร: องค์การค้าของคุรุสภา, 2506.
สมบัติ พลายน้อย. (2517). สารานุกรมประวัติศาสตร์ไทย. กรุงเทพฯ: บำรุงสาส์น. 508 หน้า. หน้า 76.
เชาวน์ รูปเทวินทร์. (2523). "การปราบก๊กต่างๆ", ใน ย่ำอดีต ชุด ๓: พระราชวีรกรรมอันหาญกล้า "ท่านบุญมา พระยาเสือ" เล่ม ๑ ภาคธนบุรี. กรุงเทพฯ: ทิพย์อักษร. 380 หน้า.
คณะกรรมการอำนวยการจัดงานฉลองสิริราชสมบัติครบ ๕๐ ปี. (2542). ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เล่ม ๓. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. 608 หน้า. หน้า 497.
ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จฯ กรมพระยา. (2494). ไทยรบพม่า เล่ม ๒. กรุงเทพฯ: คลังวิทยา. 544 หน้า.
ธีระวัฒน์ แสนคำ และคณะ (2564, สิงหาคม). เมืองสวางคบุรี : พัฒนาการทางประวัติศาสตร์ของชุมชนโบราณริมฝั่งแม่น้ำน่าน จังหวัดอุตรดิตถ์. 2021-11-02 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน พิษณุโลก: พิษณุโลกดอทคอม. 120 หน้า. ISBN
ธีระวัฒน์ แสนคำ. (2559). ศึกเจ้าพระฝาง เมื่อพระเจ้าตากสินปราบ “พวกสงฆ์อลัชชี” ที่เมืองสวางคบุรี. ศิลปวัฒนธรรมออนไลน์. สืบค้นเมื่อ 5 กันยายน 2566.
ดวงจันทร์ อาภาวัชรุตม์ เจริญเมือง. (2547). เมืองยั่งยืนในสังคมไทย: แนวคิดและประสบการณ์ของน่านและพิษณุโลก (Sustainable Cities in Thailand : Cases of Nan and Phitsanulok). เชียงใหม่: สถาบันวิจัยสังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่. หน้า 334.
ศานติ ภักดีคำ (บก.), สำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร (เผยแพร่). (2558). พระราชพงศาวดาร ฉบับสมเด็จพระพนรัตน์ วัดพระเชตุพน ตรวจสอบชำระจากเอกสารตัวเขียน. มูลนิธิ "ทุนพระพุทธยอดฟ้า" ในพระบรมราชูปถัมภ์ จัดพิมพ์โดยเสด็จพระราชกุศลในการพระราชทานเพลิงศพ พระธรรมปัญญาบดี (ถาวร ติสฺสานุกโร ป.ธ.๔) ณ เมรุหลวงหน้าพลับพลาอิศริยาภรณ์ วัดเทพศิรินทราวาส วันอาทิตย์ที่ ๑๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๕๘. กรุงเทพฯ: อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง. 558 หน้า. หน้า 334. ISBN
สุวิทย์ ธีรศาศวัต. (2525). เอกสารประกอบการศึกษาวิชาประวัติศาสตร์ไทย ๑ สมัยธนบุรี. ขอนแก่น: มหาวิทยาลัยขอนแก่น, คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์. 376 หน้า.
ชนม์สวัสดิ์ ชมพูนุท, หม่อมราชวงศ์. (2516). วีรกรรมนักรบไทย. กรุงเทพฯ: พิทยาคาร. 344 หน้า.
กรมศิลปากร. (2480). ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๖๕ พระราชพงศาวดารกรุงธนบุรี ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม). พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุลจักรพงษ์ โปรดพิมพ์แจกในงานพระราชทานเพลิงศพนายพันเอก พระยาสิริจุลเสวก (พัว จุลเสวก) ณ วัดมกุฎกษัตริยาราม วันที่ ๑๓ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๘๐. พระนคร: โรงพิมพ์เดลิเมล์. 196 หน้า. หน้า 24.
พระราชพงษาวดาร ฉบับพระราชหัดถเลขา ภาค ๑. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช พิมพ์ขึ้นเปนส่วนพระกุศลทานมัยในงานพระศพพระเจ้าบรมวงศ์เธอ (ชั้น ๓) กรมหลวงวรเสฐสุดา พระอรรคชายาเธอ พระองค์เจ้าอุบลรัตนนารีนาค กรมขุนอรรควรราชกัญญา สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้าจันทราสรัทวาร กรมขุนพิจิตรเจษฎจันทร์ สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้าเยาวมาลย์นฤมล กรมขุนสวรรคโลกย์ลักษณวดี. กรุงเทพฯ: ม.ป.พ., 2455. หน้า 31.
พินิจ จันทร และคณะ. (2565). ย้อนประวัติศาสตร์ ๔๑๗ ปี อยุธยา ๓๓ ราชัน ผู้ครองนคร. กรุงเทพฯ: เพชรพินิจ. 288 หน้า. ISBN
ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จฯ กรมพระยา. (2511). พระราชพงศาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา. (พิมพ์ครั้งที่ 6). กรุงเทพ: [ม.ป.พ.]. หน้า 630.
เพลิง ภูผา. (2557). รัฐประหารยึดบัลลังก์กษัตริย์บนแผ่นดินอยุธยา. กรุงเทพฯ: เจ้าพระยา. 192 หน้า. หน้า 190. ISBN
กรมศิลปากร. (2480). "เอกสารสำคัญทางประวัติ: บันทึกท้ายประวัติเจ้าพระยาสวรรคโลก ของ เถา ศรีชลาลัย", วารสารศิลปากร, 1(2), (สิงหาคม 2480):127.
นวลแสงทอง (ประโพธ เปาโรหิตย์). (2533). สมบัติเจ้าพระฝาง. กรุงเทพฯ: โลกทิพย์. 343 หน้า.
วิจิตรวาทการ, พลตรี หลวง. (2514). กรุงแตก. กรุงเทพฯ: เสริมวิทย์บรรณาคาร. 240 หน้า.
ปฐมพงษ์ สุขเล็ก. (2560). การเมือง เรื่องเล่า พระเจ้าตาก หลัง ๒๔๗๕. กรุงเทพฯ: มติชน. 254 หน้า. ISBN
วัลลภิศร์ สดประเสริฐ. (2543)."ลิลิต", นิตยสารพลอยแกมเพชร, 9(197). กรุงเทพฯ: ศีสารา. หน้า 55–56.
ศุภร บุนนาค. (2534). ฟ้าใหม่. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์สามัญชน. 976 หน้า. ISBN

[3] เขียนอีกแบบว่า หลวงโกสา^: 45

[6] ในพงศาวดารไทยมีทั้งชื่อ ผล ชื่อ ยัง หรือ ฝัง^: 109 แต่เข้าใจว่าชื่อ ยัง จะถูกต้อง

[9] พงศาวดารไทย เขียนเชิงอรรถไว้ว่า "พงศาวดารเชียงใหม่ว่ากองทัพพระโกษายกขึ้นไปประชิด ดังนั้นคงจะเป็นทัพหลวงโกษา (ยัง) เมื่อแตกหนีไปจากเมืองพิษณุโลก"

[1] ปรมานุชิตชิโนรส, สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระ. (2488). พระราชพงสาวดารกรุงสรีอยุธยา ฉบับความสมเด็ดกรมพระปรมานุชิตชิโนรส เล่ม ๓. พระนคร: โรงพิมพ์พระจันทร์. 137 หน้า. หน้า 507.

[:14-2] คณะกรรมการจัดงานเทิดพระเกียรติสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ประจำปี ๒๕๓๕. (2535). ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๖๕ โคลงยอพระเกียรติพระเจ้ากรุงธนบุรี นิราศพระยามหานุภาพไปเมืองจีน. พิมพ์เป็นอนุสรณ์ในงานเทิดพระเกียรติสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ณ บริเวณพระบรมราชานุสาวรีย์สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชและบริเวณถนนลาดหญ้า วันที่ ๒๗ – ๒๘ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๕๓๕. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. 189 หน้า. ISBN

[:1-4] ประชุมพงศาวดาร เล่ม ๖ (ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๖). พระนคร: องค์การค้าของคุรุสภา, 2506.

[5] สมบัติ พลายน้อย. (2517). สารานุกรมประวัติศาสตร์ไทย. กรุงเทพฯ: บำรุงสาส์น. 508 หน้า. หน้า 76.

[:17-7] เชาวน์ รูปเทวินทร์. (2523). "การปราบก๊กต่างๆ", ใน ย่ำอดีต ชุด ๓: พระราชวีรกรรมอันหาญกล้า "ท่านบุญมา พระยาเสือ" เล่ม ๑ ภาคธนบุรี. กรุงเทพฯ: ทิพย์อักษร. 380 หน้า.

[8] คณะกรรมการอำนวยการจัดงานฉลองสิริราชสมบัติครบ ๕๐ ปี. (2542). ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เล่ม ๓. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. 608 หน้า. หน้า 497.

[10] ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จฯ กรมพระยา. (2494). ไทยรบพม่า เล่ม ๒. กรุงเทพฯ: คลังวิทยา. 544 หน้า.

[:20-11] ธีระวัฒน์ แสนคำ และคณะ (2564, สิงหาคม). เมืองสวางคบุรี : พัฒนาการทางประวัติศาสตร์ของชุมชนโบราณริมฝั่งแม่น้ำน่าน จังหวัดอุตรดิตถ์. 2021-11-02 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน พิษณุโลก: พิษณุโลกดอทคอม. 120 หน้า. ISBN

[12] ธีระวัฒน์ แสนคำ. (2559). ศึกเจ้าพระฝาง เมื่อพระเจ้าตากสินปราบ “พวกสงฆ์อลัชชี” ที่เมืองสวางคบุรี. ศิลปวัฒนธรรมออนไลน์. สืบค้นเมื่อ 5 กันยายน 2566.

[13] ดวงจันทร์ อาภาวัชรุตม์ เจริญเมือง. (2547). เมืองยั่งยืนในสังคมไทย: แนวคิดและประสบการณ์ของน่านและพิษณุโลก (Sustainable Cities in Thailand : Cases of Nan and Phitsanulok). เชียงใหม่: สถาบันวิจัยสังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่. หน้า 334.

[14] ศานติ ภักดีคำ (บก.), สำนักงานเลขาธิการสภาผู้แทนราษฎร (เผยแพร่). (2558). พระราชพงศาวดาร ฉบับสมเด็จพระพนรัตน์ วัดพระเชตุพน ตรวจสอบชำระจากเอกสารตัวเขียน. มูลนิธิ "ทุนพระพุทธยอดฟ้า" ในพระบรมราชูปถัมภ์ จัดพิมพ์โดยเสด็จพระราชกุศลในการพระราชทานเพลิงศพ พระธรรมปัญญาบดี (ถาวร ติสฺสานุกโร ป.ธ.๔) ณ เมรุหลวงหน้าพลับพลาอิศริยาภรณ์ วัดเทพศิรินทราวาส วันอาทิตย์ที่ ๑๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๕๘. กรุงเทพฯ: อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง. 558 หน้า. หน้า 334. ISBN

[:9-15] สุวิทย์ ธีรศาศวัต. (2525). เอกสารประกอบการศึกษาวิชาประวัติศาสตร์ไทย ๑ สมัยธนบุรี. ขอนแก่น: มหาวิทยาลัยขอนแก่น, คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์. 376 หน้า.

[16] ชนม์สวัสดิ์ ชมพูนุท, หม่อมราชวงศ์. (2516). วีรกรรมนักรบไทย. กรุงเทพฯ: พิทยาคาร. 344 หน้า.

[17] กรมศิลปากร. (2480). ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๖๕ พระราชพงศาวดารกรุงธนบุรี ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม). พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุลจักรพงษ์ โปรดพิมพ์แจกในงานพระราชทานเพลิงศพนายพันเอก พระยาสิริจุลเสวก (พัว จุลเสวก) ณ วัดมกุฎกษัตริยาราม วันที่ ๑๓ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๘๐. พระนคร: โรงพิมพ์เดลิเมล์. 196 หน้า. หน้า 24.

[18] พระราชพงษาวดาร ฉบับพระราชหัดถเลขา ภาค ๑. สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช พิมพ์ขึ้นเปนส่วนพระกุศลทานมัยในงานพระศพพระเจ้าบรมวงศ์เธอ (ชั้น ๓) กรมหลวงวรเสฐสุดา พระอรรคชายาเธอ พระองค์เจ้าอุบลรัตนนารีนาค กรมขุนอรรควรราชกัญญา สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้าจันทราสรัทวาร กรมขุนพิจิตรเจษฎจันทร์ สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้าเยาวมาลย์นฤมล กรมขุนสวรรคโลกย์ลักษณวดี. กรุงเทพฯ: ม.ป.พ., 2455. หน้า 31.

[:7-19] พินิจ จันทร และคณะ. (2565). ย้อนประวัติศาสตร์ ๔๑๗ ปี อยุธยา ๓๓ ราชัน ผู้ครองนคร. กรุงเทพฯ: เพชรพินิจ. 288 หน้า. ISBN

[20] ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จฯ กรมพระยา. (2511). พระราชพงศาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา. (พิมพ์ครั้งที่ 6). กรุงเทพ: [ม.ป.พ.]. หน้า 630.

[21] เพลิง ภูผา. (2557). รัฐประหารยึดบัลลังก์กษัตริย์บนแผ่นดินอยุธยา. กรุงเทพฯ: เจ้าพระยา. 192 หน้า. หน้า 190. ISBN

[22] กรมศิลปากร. (2480). "เอกสารสำคัญทางประวัติ: บันทึกท้ายประวัติเจ้าพระยาสวรรคโลก ของ เถา ศรีชลาลัย", วารสารศิลปากร, 1(2), (สิงหาคม 2480):127.

[23] นวลแสงทอง (ประโพธ เปาโรหิตย์). (2533). สมบัติเจ้าพระฝาง. กรุงเทพฯ: โลกทิพย์. 343 หน้า.

[24] วิจิตรวาทการ, พลตรี หลวง. (2514). กรุงแตก. กรุงเทพฯ: เสริมวิทย์บรรณาคาร. 240 หน้า.

[25] ปฐมพงษ์ สุขเล็ก. (2560). การเมือง เรื่องเล่า พระเจ้าตาก หลัง ๒๔๗๕. กรุงเทพฯ: มติชน. 254 หน้า. ISBN

[26] วัลลภิศร์ สดประเสริฐ. (2543)."ลิลิต", นิตยสารพลอยแกมเพชร, 9(197). กรุงเทพฯ: ศีสารา. หน้า 55–56.

[27] ศุภร บุนนาค. (2534). ฟ้าใหม่. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์สามัญชน. 976 หน้า. ISBN