ม การแนะนำว า บทความน ควรรวมเข าก บ บ ช หมวดคำอ กษรจ น จ น 部首 พ นอ น bùshǒu หมายถ งด ชน คำศ พท ใน หร อภาษาอ นท ใช อ กษรจ

หมวดคำอักษรจีน (จีน: 部首; พินอิน: bùshǒu) หมายถึงดัชนีคำศัพท์ใน (หรือภาษาอื่นที่ใช้อักษรจีน) ซึ่งแบ่งตามลักษณะของการประกอบอักษร อักษรจีนแต่ละตัวจะถูกจัดเข้าไว้ในหมวดคำเพียงหมวดเดียว เรียงตามลำดับจำนวนขีดและการเขียน และแต่ละหมวดก็จะมีความหมายไปในทางเดียวกัน

การแบ่งอักษรจีนเป็นหมวดคำเริ่มต้นขึ้นในอักษรานุกรม (說文解字) เขียนโดย (許慎) นักคัมภีรศาสตร์สมัยราชวงศ์ฮั่นตะวันออก แต่เดิม สวี่ เซิ่น ได้แบ่งหมวดคำอักษรจีนไว้เป็น 540 หมวด ต่อมาพจนานุกรมคังซีในสมัยราชวงศ์ชิง ได้รวบรวมหมวดคำที่คล้ายกันเข้าจนเหลือ 214 หมวด เช่นเดียวกับ และเมื่อมีการประกาศใช้อักษรจีนตัวย่อ จึงมีหมวดคำ 200 หมวดเท่านั้น (ส่วนเรียงลำดับตามพินอิน)

ความหมายของหมวดคำ

การแบ่งอักษรจีนออกเป็นหมวดคำนั้น นอกจากจะสามารถใช้เป็นดัชนีในพจนานุกรมแล้ว ยังแสดงให้เห็นถึงความหมายโดยรวมของอักษรจีนที่อยู่ภายใต้หมวดคำหนึ่ง ๆ เพราะหมวดคำทุกหมวดมีความหมายในตัวเอง เช่นหมวดคำ 人 โดยตัวศัพท์เองแปลว่า คน เมื่อประกอบกับส่วนอื่นจึงมีความหมายที่เกี่ยวกับคน หรือกิริยาอาการของคน เช่นคำว่า 从 คนหนึ่งอยู่หน้าอีกคนหนึ่งอยู่หลัง ความหมายโดยรวมจึงหมายถึง เดินตามกัน หรือคำว่า 众 เป็นลักษณะของคนอยู่รวมกันสามคน ความหมายโดยรวมจึงหมายถึง มวลชน หมวดคำอาจมีรูปร่างที่เปลี่ยนแปลงไปเมื่อผสมกับส่วนอื่น เช่นหมวดคำ 人 อาจแปลงรูปไปเป็น 亻 ใส่ไว้ที่ข้างซ้ายของอักษร อาทิ 休他作 เป็นต้น

อักษรหมวดคำหลายหมวดสามารถเขียนโดด ๆ ได้ เป็นคำและมีความหมาย เรียกว่า หมวดคำอิสระ เช่น 口 หมายถึงปาก 女 หมายถึงผู้หญิง 水 หมายถึงน้ำ 火 หมายถึงไฟ เป็นต้น แต่บางหมวดถึงแม้จะมีความหมายแต่ก็ไม่สามารถเขียนโดด ๆ ได้ และไม่ถือเป็นคำ เรียกว่า หมวดคำไม่อิสระ เช่น 宀 หมายถึงหลังคา แต่ไม่เป็นคำ ต้องประกอบกับส่วนอื่นจึงจะเป็นคำได้ บางหมวดก็เป็นเพียงรูปแปลงของหมวดคำอื่นเช่น 忄 และ ⺗ เป็นรูปแปลงของ 心 หมายถึงหัวใจ รูปแปลงเหล่านี้จึงเป็นหมวดย่อยของหมวดคำหลัก และจัดอยู่ในหมวดเดียวกันในลำดับพจนานุกรม

ส่วนที่อยู่ถัดจากหมวดคำ อาจให้ความหมายตามลักษณะที่ปรากฏ หรือให้เพียงแค่เสียงอ่านที่ใกล้เคียงอย่างใดอย่างหนึ่ง ตัวอย่างเช่น 好 (hǎo) ประกอบด้วยหมวดคำ 女 หมายถึงผู้หญิงและ 子 หมายถึงลูกชาย เนื่องจากชาวจีนมีคตินิยมว่าถ้าผู้หญิงมีลูกชายเป็นเรื่องดี คำนี้จึงแปลว่า ในขณะที่ 媽/妈 (mā) แปลว่า แม่ ประกอบด้วยหมวดคำ 女 หมายถึงผู้หญิงและ 馬/马 (mǎ) ซึ่งเป็นศัพท์เลียนเสียงเท่านั้น (ความหมายแท้จริงของส่วนหลังคือ ม้า ไม่ได้หมายความว่าเป็นม้าตัวเมีย) แต่ก็มีอักษรจีนอีกจำนวนหนึ่งที่ไม่ได้สัมพันธ์กับความหมายของหมวดคำหรือเสียงเลย ในกรณีนี้การจัดหมวดคำเพียงเพื่อให้สามารถค้นหาได้ในพจนานุกรมเท่านั้น ตัวอย่างเช่น 九 (jiǔ) แปลว่าเก้า จัดอยู่ในหมวดคำ 乙 (yǐ) ซึ่งหมายถึงที่สองหรือหักงอ

ของคำที่มีความหมายเดียวกันและอ่านเหมือนกัน โดยเฉพาะกับอักษรโบราณที่เลิกใช้หรือไม่นิยมใช้ หรือเป็นอักษรตัวย่อ-ตัวเต็ม ไม่จำเป็นต้องจัดอยู่ในหมวดคำเดียวกัน เช่น 礦 ตัวย่อ 矿 (kuàng) แปลว่าเหมืองแร่หรือสายแร่ ทั้งสองอยู่ในหมวดคำ 石 (หิน) อักษรต่างรูปของคำนี้คือ 鑛 อยู่ในหมวดคำ 金 (ทอง) อีกตัวอย่างหนึ่ง 後 (hòu) แปลว่าข้างหลังหรือหลังจาก อยู่ในหมวดคำ 彳 (ถนนหรือเดิน) ส่วนตัวย่อคือ 后 พบได้ในหมวดคำ 口 (ปาก)

ตำแหน่งของหมวดคำ

ตำแหน่งของหมวดคำในอักษรจีนอาจจัดวางอยู่ได้หลายตำแหน่ง ทั้งซ้าย ขวา บน ล่าง คลุมบน ห่อล่าง ล้อมรอบ หรือแม้แต่ทับซ้อนเข้าไปข้างใน การจำแนกหมวดคำอักษรจีนจึงต้องอาศัยประสบการณ์การค้นหาบ่อยครั้ง ทราบว่าหมวดคำที่เปลี่ยนรูปมีอะไรบ้าง ปกติแล้วเรามักจะสังเกตได้ว่าหมวดคำกลุ่มหนึ่งมักจะอยู่ที่ตำแหน่งเดิมตลอดเวลา แต่หากเป็นกรณีพิเศษอื่นก็ต้องจดจำ

ต่อไปนี้เป็นการแยกแยะหมวดคำตามตำแหน่งที่วาง ซึ่งมีเจ็ดประเภทหลักและเจ็ดประเภทย่อย ตำแหน่งเหล่านี้มีการตั้งชื่อในภาษาญี่ปุ่นด้วย

วางข้างซ้าย (偏 เฮ็ง) เช่น 略 ประกอบขึ้นจากหมวดคำ 田 กับส่วน 各
วางข้างขวา (旁 สึกุริ) เช่น 期 ประกอบขึ้นจากหมวดคำ 月 กับส่วน 其
วางข้างบน (冠 คัมมุริ) เช่น 歩 ประกอบขึ้นจากหมวดคำ 止 กับส่วน 少 อีกตัวอย่างหนึ่ง 男 ประกอบขึ้นจากหมวดคำ 田 กับส่วน 力
วางข้างล่าง (脚 อะชิ) เช่น 志 ประกอบขึ้นจากหมวดคำ 心 กับส่วน 士 อีกตัวอย่างหนึ่ง 畠 ประกอบขึ้นจากหมวดคำ 田 กับส่วน 白
ประเภทย่อยของอะชิ
- ประกบข้างบนและข้างล่าง เช่น 亘 ประกอบขึ้นจากหมวดคำ 二 กับส่วน 日
- แทรกไว้ตรงกลาง เช่น 昼 ประกอบขึ้นจากหมวดคำ 日 กับส่วนบน 尺 และส่วนล่าง 一
คลุมข้างบนและข้างซ้าย (垂 ทะเระ) เช่น 房 ประกอบขึ้นจากหมวดคำ 戸 กับส่วน 方
ห่อข้างล่างและข้างซ้าย (繞 เนียว) เช่น 起 ประกอบขึ้นจากหมวดคำ 走 กับส่วน 己
ล้อมรอบ (構 คะมะเอะ) เช่น 国 ประกอบขึ้นจากหมวดคำ 囗 กับส่วน 玉
ประเภทย่อยของคะมะเอะ
- ล้อมรอบเปิดข้างล่าง เช่น 間 ประกอบขึ้นจากหมวดคำ 門 กับส่วน 日
- ล้อมรอบเปิดข้างบน เช่น 凶 ประกอบขึ้นจากหมวดคำ 凵 กับส่วน 乄
- ล้อมรอบเปิดข้างขวา เช่น 医 ประกอบขึ้นจากหมวดคำ 匚 กับส่วน 矢
- คลุมข้างบนและข้างขวา เช่น 式 ประกอบขึ้นจากหมวดคำ 弋 กับส่วน 工
- ประกบข้างซ้ายและข้างขวา เช่น 街 ประกอบขึ้นจากหมวดคำ 行 กับส่วน 圭

หมวดคำเดียวกันอาจมีตำแหน่งการวางที่แตกต่างกันได้ ทำให้อักษรบางตัวอาจไม่อยู่ในหมวดคำตามที่คาดการณ์ไว้เช่น 聞 อยู่ในหมวดคำ 耳 แทนที่จะเป็น 門; 化 อยู่ในหมวดคำ 匕 แทนที่จะเป็น 人; 章 กับ 意 อยู่ในหมวดคำ 立 กับ 音 ตามลำดับ เป็นต้น

การค้นหาในพจนานุกรม

ปกติแล้วพจนานุกรมจะมีดัชนีเลขหน้าเริ่มต้นสำหรับหมวดคำอักษรจีนตัวนั้น แต่เนื่องจากในหนึ่งหมวดมีคำศัพท์มาก พจนานุกรมหลายเล่มจึงได้รวมคำศัพท์ทั้งหมดเก็บไว้เป็นดัชนีด้วย แล้วลำดับอักษรด้วยจำนวนขีดเพื่อให้ค้นหาง่ายขึ้น ตัวอย่างเช่น ต้องการหาคำว่า 拾 เราอาจสามารถเปิดไปดูที่หมวดคำ 手 (รูปแปลงคือ 扌 หมายถึง มือ) แล้วไล่ดูไปจนกว่าจะพบคำที่ต้องการซึ่งอาจใช้เวลามาก แต่ด้วยดัชนีคำศัพท์ทั้งหมด จะต้องนับว่าส่วนที่เหลือวาดอีกกี่ขีดจึงจะครบอักษรทั้งตัว ในกรณีนี้ 合 ประกอบขึ้นจากการเขียน 6 ขีด ในดัชนีคำศัพท์ ณ ตำแหน่ง 手 + 6 ขีด (หรือ 扌 + 6 ขีด) ก็จะมีคำว่า 拾 ปรากฏอยู่ จึงสามารถเปิดไปยังหน้าที่มีคำนั้นอยู่ได้โดยตรง และได้ความหมายว่า เก็บขึ้นมาจากพื้น ข้อเสียของระบบนี้อยู่ที่ตัวผู้ค้นหาหากไม่ทราบว่าหมวดคำคืออะไร หมวดคำรูปแปลงเป็นอย่างไร และมีลำดับขีดเขียนอย่างไร ซึ่งอักษรบางตัวอาจมีการเขียนที่ซับซ้อนจนไม่สามารถแยกแยะ ทำให้ค้นหาไม่เจอก็เป็นได้

พจนานุกรมบางเล่มได้รวมอักษร 〇 หมายถึงเลขศูนย์เข้าไปด้วย ซึ่งเขียนโดยการตวัดครั้งเดียว (1 ขีด) เป็นอักษรพิเศษที่ไม่จัดอยู่ในหมวดใด บางครั้งอาจมีอักษรจีนบางตัวที่จัดหมวดคำไม่ได้ รวมอยู่ท้าย ๆ ดัชนีคำศัพท์ โดยเฉพาะกับพจนานุกรมที่เรียงลำดับตามอักษรจีนตัวย่อ

หมวดคำในคอมพิวเตอร์

ถึงแม้เราจะสามารถใช้อักษรจีนแทนหมวดคำได้โดยตรง แต่ในยูนิโคดก็มีช่วงอักขระที่จองไว้ให้สำหรับหมวดคำอักษรจีนโดยเฉพาะ เพื่อให้สะดวกใช้ในการสร้างดัชนี มีสองช่วงคือหมวดคำแบบคังซีตามดั้งเดิม (U+2F00–U+2FDF) และหมวดคำส่วนขยายที่ใช้กับอักษรตัวย่อ หรือใช้ในภาษาอื่นที่นอกเหนือไปจากภาษาจีน (U+2E80–U+2EFF)

หมวดคำจีนญี่ปุ่นเกาหลี ส่วนเพิ่มเติม Unicode.org chart (PDF)
	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9	A	B	C	D	E	F
U+2E8x	⺀	⺁	⺂	⺃	⺄	⺅	⺆	⺇	⺈	⺉	⺊	⺋	⺌	⺍	⺎	⺏
U+2E9x	⺐	⺑	⺒	⺓	⺔	⺕	⺖	⺗	⺘	⺙		⺛	⺜	⺝	⺞	⺟
U+2EAx	⺠	⺡	⺢	⺣	⺤	⺥	⺦	⺧	⺨	⺩	⺪	⺫	⺬	⺭	⺮	⺯
U+2EBx	⺰	⺱	⺲	⺳	⺴	⺵	⺶	⺷	⺸	⺹	⺺	⺻	⺼	⺽	⺾	⺿
U+2ECx	⻀	⻁	⻂	⻃	⻄	⻅	⻆	⻇	⻈	⻉	⻊	⻋	⻌	⻍	⻎	⻏
U+2EDx	⻐	⻑	⻒	⻓	⻔	⻕	⻖	⻗	⻘	⻙	⻚	⻛	⻜	⻝	⻞	⻟
U+2EEx	⻠	⻡	⻢	⻣	⻤	⻥	⻦	⻧	⻨	⻩	⻪	⻫	⻬	⻭	⻮	⻯
U+2EFx	⻰	⻱	⻲	⻳

หมวดคำแบบคังซี Unicode.org chart (PDF)
	0	1	2	3	4	5	6	7	8	9	A	B	C	D	E	F
U+2F0x	⼀	⼁	⼂	⼃	⼄	⼅	⼆	⼇	⼈	⼉	⼊	⼋	⼌	⼍	⼎	⼏
U+2F1x	⼐	⼑	⼒	⼓	⼔	⼕	⼖	⼗	⼘	⼙	⼚	⼛	⼜	⼝	⼞	⼟
U+2F2x	⼠	⼡	⼢	⼣	⼤	⼥	⼦	⼧	⼨	⼩	⼪	⼫	⼬	⼭	⼮	⼯
U+2F3x	⼰	⼱	⼲	⼳	⼴	⼵	⼶	⼷	⼸	⼹	⼺	⼻	⼼	⼽	⼾	⼿
U+2F4x	⽀	⽁	⽂	⽃	⽄	⽅	⽆	⽇	⽈	⽉	⽊	⽋	⽌	⽍	⽎	⽏
U+2F5x	⽐	⽑	⽒	⽓	⽔	⽕	⽖	⽗	⽘	⽙	⽚	⽛	⽜	⽝	⽞	⽟
U+2F6x	⽠	⽡	⽢	⽣	⽤	⽥	⽦	⽧	⽨	⽩	⽪	⽫	⽬	⽭	⽮	⽯
U+2F7x	⽰	⽱	⽲	⽳	⽴	⽵	⽶	⽷	⽸	⽹	⽺	⽻	⽼	⽽	⽾	⽿
U+2F8x	⾀	⾁	⾂	⾃	⾄	⾅	⾆	⾇	⾈	⾉	⾊	⾋	⾌	⾍	⾎	⾏
U+2F9x	⾐	⾑	⾒	⾓	⾔	⾕	⾖	⾗	⾘	⾙	⾚	⾛	⾜	⾝	⾞	⾟
U+2FAx	⾠	⾡	⾢	⾣	⾤	⾥	⾦	⾧	⾨	⾩	⾪	⾫	⾬	⾭	⾮	⾯
U+2FBx	⾰	⾱	⾲	⾳	⾴	⾵	⾶	⾷	⾸	⾹	⾺	⾻	⾼	⾽	⾾	⾿
U+2FCx	⿀	⿁	⿂	⿃	⿄	⿅	⿆	⿇	⿈	⿉	⿊	⿋	⿌	⿍	⿎	⿏
U+2FDx	⿐	⿑	⿒	⿓	⿔	⿕

อ้างอิง

เธียรชัย เอี่ยมวรเมธ. พจนานุกรม จีน-ไทย. กรุงเทพฯ : รวมสาส์น, 2541.
เธียรชัย เอี่ยมวรเมธ. พจนานุกรม จีน-ไทย ฉบับใหม่ (ฉบับพิมพ์หนังสือตัวเต็ม). กรุงเทพฯ : รวมสาส์น, 2545.
นริศ วศินานนท์. ร้อยหมวดคำ จำอักษรจีน. กรุงเทพฯ : ทฤษฎี, 2550.

แหล่งข้อมูลอื่น

六書 Liùshū หลักการประดิษฐ์ตัวอักษรจีน เครือข่ายข้อมูลเพื่อการเรียนการสอนภาษาจีน จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย