พระบัณฑูรน้อย

กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข หรือ กรมพระราชวังหลัง เป็นตำแหน่งรองลงมาจากกรมพระราชวังบวรสถานมงคลที่พระมหากษัตริย์ทรงแต่งตั้งขึ้น เกิดขึ้นครั้งแรกในสมัยอยุธยา โดยสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช ทรงสร้างวังขึ้นหลังพระราชวังหลวง พระราชทานให้เป็นที่ประทับของสมเด็จพระเอกาทศรถ ดังนั้น จึงเกิดคำว่า "วังหลัง" ขึ้นมา ต่อมา ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช โปรดให้พระไตรภูวนาถทิตยวงศ์ พระราชอนุชา ประทับที่วังหลังอีกพระองค์ อย่างไรก็ตาม ทั้งสมเด็จพระเอกาทศรถและพระไตรภูวนาถทิตยวงศ์เพียงแต่ประทับอยู่ในวังหลังเท่านั้น แต่ไม่ได้มีการเพิ่มยศศักดิ์แต่ประการใด

กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข
สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมพระอนุรักษ์เทเวศร์ (องค์สุดท้าย)
จวน	พระราชวังบวรสถานพิมุข
ผู้แต่งตั้ง	พระมหากษัตริย์ไทย
วาระ	ตลอดพระชนม์ชีพ​​
ผู้ประเดิมตำแหน่ง	นายจบคชประสิทธิ์
สถาปนา	พ.ศ. 2231
คนสุดท้าย	สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมพระอนุรักษ์เทเวศร์
ยกเลิก	พ.ศ. 2349 (118 ปี)

ในรัชสมัยสมเด็จพระเพทราชา เมื่อพระองค์เสด็จขึ้นครองราชย์ ทรงแต่งตั้งหลวงสรศักดิ์ขึ้นเป็นกรมพระราชวังบวรสถานมงคล และได้แต่งตั้งให้นายจบคชประสิทธิ์ขึ้นเป็น "กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข" ให้ทรงรับพระราชบัญชา ซึ่งถือเป็นกรมพระราชวังหลังพระองค์แรกในสมัยอยุธยา ต่อมา ในรัชสมัยสมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ 8 (หรือ สมเด็จพระเจ้าเสือ) พระองค์ทรงสถาปนาเจ้าฟ้าเพชร พระราชโอรสพระองค์ใหญ่ที่กรมพระราชวังบวรสถานมงคล หรือพระบัณฑูรใหญ่ และทรงสถาปนาเจ้าฟ้าพร พระราชโอรสพระองค์เล็กที่กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข แต่โปรดให้ออกพระนามกรมว่า "พระบัณฑูรน้อย" เนื่องจากพระองค์อาจจะทรงรังเกียจตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานพิมุขเนื่องจากในรัชสมัยสมเด็จพระเพทราชาเมื่อทรงสถาปนานายจบคชประสิทธิขึ้นเป็นกรมพระราชวังบวรสถานพิมุขได้ไม่นาน นายจบคชประสิทธิก็ถูกสำเร็จโทษ

เมื่อถึงสมัยรัตนโกสินทร์ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงสถาปนาให้สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมพระอนุรักษ์เทเวศร์ ซึ่งทรงมีความดีความชอบรบทัพจับศึกมาแต่ครั้งกรุงธนบุรี ขึ้นดำรงตำแหน่ง "กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข" พระองค์แรกแห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ภายหลังการเสด็จทิวงคตของกรมพระราชวังบวรสถานพิมุขแล้ว ก็ไม่มีการสถาปนากรมพระราชวังหลังขึ้นอีกเลย แม้จะมีการสถาปนาตำแหน่งพระบัณฑูรน้อยต่อสมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนเสนานุรักษ์ ก็ถือว่าการเสด็จทิวงคตเป็นการสิ้นสุดของตำแหน่งกรมพระราชวังบวรสถานพิมุขนับตั้งแต่นั้นมา

รายพระนามกรมพระราชวังบวรสถานพิมุข

สมัยอยุธยา
พระมหากษัตริย์	กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข
สมเด็จพระเพทราชา	นายจบคชประสิทธิ์
สมเด็จพระเจ้าสุริเยนทราธิบดี	เจ้าฟ้าพร (ออกพระนามว่า พระบัณฑูรน้อย)
สมัยรัตนโกสินทร์
พระมหากษัตริย์	กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข
พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช	สมเด็จพระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้ากรมพระอนุรักษ์เทเวศร์

อ้างอิง

1. จุลลดา ภักดีภูมินทร์, กรมพระราชวังหลัง 2003-07-03 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, ฉบับที่ 2458, ปีที่ 48, ประจำวันอังคารที่ 27 พฤศจิกายน 2544
2. ประชุมพงศาวดารภาคที่ ๑๓, โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร, พ.ศ. ๒๔๖๒

• จุลลดา ภักดีภูมินทร์, ตำนาน 'วังหน้า' และ 'วังหลัง'^[], สกุลไทย, ฉบับที่ 2438, ปีที่ 47, ประจำวันอังคารที่ 10 กรกฎาคม 2544
• จุลลดา ภักดีภูมินทร์, กรมพระราชวังหลัง (กรมพระราชวังบวรสถานพิมุข) 2007-11-10 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน, สกุลไทย, ฉบับที่ 2751, ปีที่ 53, ประจำวันอังคารที่ 10 กรกฎาคม 2550