ปฐมสมโพธิ

ปฐมสมโพธิ [ปะถมมะสมโพด, ปะถมสมโพด] เป็นคัมภีร์พุทธศาสนาหรือวรรณกรรมพุทธประวัติ ไม่ปรากฏหลักฐานว่าใครแต่ง แต่งเมื่อใด และแต่งที่ไหน มีบันทึกไว้หลายภาษาทั้งภาษาบาลี ภาษามอญ ภาษาเขมร และกลุ่มภาษาไท ปฐมสมโพธิฉบับที่เก่าแก่ที่สุด คือ ภาษาบาลีอักษรธรรมล้านนา แต่งขึ้นที่เมืองของอาณาจักรล้านนา จารเมื่อ พ.ศ. 2013 สำนวนฉบับนี้ยังเป็นที่มาของปฐมสมโพธิภาษาไทหลายภาษา อย่างไรก็ดีฉบับที่เก่าที่สุดอาจแต่งขึ้นในพม่าหรือลังกา ซึ่งต้นฉบับได้สูญหายไปแล้ว

เนื้อเรื่องดั้งเดิมเป็นประวัติของพระสิทธัตถโพธิสัตว์ เนื้อหามีความสอดคล้องกับวรรณกรรมพุทธประวัติสายบาลีและนอกสายบาลี ในสำนวนล้านนาแบ่งออกเป็น 4 ช่วง คือ ช่วงพระโพธิสัตว์ประทับอยู่บนสวรรค์ชั้นดุสิต แล้วเสด็จมาปฏิสนธิในพระครรภ์ของพระพุทธมารดา จนถึงประสูติ ช่วงเสวยความสุขในความเป็นฆราวาสจนอภิเษกสมรส รวมเป็นระยะเวลา 29 ปี ช่วงเสด็จออกบวช แสวงหาสัจธรรม บำเพ็ญเพียร ทุกรกิริยา จนถึงตรัสรู้พระอนุตรสัมมาสัมโพธิญาณ รวมเป็นระยะเวลา 6 ปี และช่วงเหตุการณ์หลังตรัสรู้พระอนุตรสัมมาสัมโพธิญาณ เนื้อเรื่องจบที่การแสดงพระธัมมจักกัปปวัตตนสูตรและผลเกิดจากการแสดงธรรมนั้น

ภายหลังเนื้อเรื่องปฐมสมโพธิได้วิวัฒนาการจนกลายเป็นวรรณกรรมที่มีทั้งพุทธประวัติและพุทธศาสนประวัติ จนมีความยาวมากกว่า 1 เท่าจากของเดิม แต่เนื้อเรื่องปฐมสมโพธิภาษาบาลีสำนวนล้านนายังคงเป็นแกนปฐมสมโพธิของทุกฉบับ โดยมีเพียง 9 ปริจเฉท นักปราชญ์ด้านภาษาและวรรณกรรมกรมศิลปากรสันนิษฐานว่า สมัยอยุธยามีคัมภีร์ที่เป็นต้นเค้าให้แก่ปฐมสมโพธิ์ยุครัตนโกสินทร์มาก่อนแล้ว ชื่อ ชินมหานิทานกถา เขียนเป็นตัวอักษรขอมบนใบลาน จนในสมัยรัตนโกสินทร์สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรสได้อาศัยคัมภีร์หลักในพระไตรปิฎกและอรรถกถาเป็นต้น เทียบเคียง แต่งขึ้นมากเป็น 29 ปริจเฉท โดยใช้ชื่อว่า ปฐมสมโพธิกถา เริ่มชำระเมื่อเดือนยี่ พ.ศ. 2387 เสร็จสมบูรณ์ในวันแรม 15 ค่ำ เดือน 7 ปีมะเส็ง พ.ศ. 2388 แม้คำว่า "ปฐมสมโพธิกถา" จะมีความหมายถึง "เรื่องราวเกี่ยวแก่การตรัสรู้โดยแจ่มแจ้งและเลิศล้ำของพระพุทธเจ้าซึ่งเพิ่งจะบังเกิดผ่านพ้นไป" แต่เนื้อเรื่องไม่ได้เน้นพุทธประวัติตอนตรัสรู้

ฉบับ

• ปฐมสมโพธิภาษาบาลี นำมาจากหอสมุดแห่งชาติรัชมังคลาภิเษก เชียงใหม่ จารปีจุลศักราช 832 (พ.ศ. 2013) ของวัดศรีบุญเรืองท่าส้อย อำเภอเมืองเชียงใหม่ จังหวัดเชียงใหม่
• ปฐมสมโพธิภาษาบาลีสำนวนที่ 1 ฉบับภาษาบาลี ของวัดไหล่หิน จารปีจุลศักราช 936 (พ.ศ. 2117) จำนวน 3 ผูก 138 หน้าลาน
• ปฐมสมโพธิ เป็นผลงานการรจนาของพระสุวรรณรังษี พระภิกษุชาวเชียงใหม่ (ต่อมาดำรงตำแหน่งพระสังฆราชที่เมืองเวียงจันทน์) แต่งในปี พ.ศ. 2128 พบที่ จังหวัดตาก
• ปฐมสมโพธิ ฉบับสำนวนภาษาล้านนา จังหวัดเชียงใหม่ จารปีจุลศักราช 1196–1197 (พ.ศ.2377–2378) จำนวน 7 ผูก 9 ปริจเฉท ปริวรรตโดย บำพ็ญ ระวิน จำนวน 104 หน้า
• ปฐมสมโพธิ ฉบับภาษามอญ วัดคงคาราม จังหวัดราชบุรี เป็นภาษามอญที่ได้รับอิทธิพลพม่า จารมาตั้งแต่ชาวมอญอพยพตั้งถิ๋นฐานในราชบุรี
• สำนวนสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส ทรงแปลชำระมี 29 ปริจเฉท
• ปฐมสมโพธิฉบับ 10 กันฑ์ สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ (สา ปุสฺสเทโว) วัดราชประดิษฐสถิตมหาสีมารามราชวรวิหาร
• ปฐมสมโพธิมหาปธานทุกกรกิริยา สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ฤทธิ์ ธมฺมสิริ) มีความเพียงพระมหาบุรุษทรงกระทําทุกรกิริยา
• ปฐมสมโพธิ 30 ปริจเฉท พระเถระ 30 รูปแต่งเทศน์ในรัชกาลที่ 5 สำนวนแต่งตามปฐมสมโพธิสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส

อ้างอิง

1. "แปล ไทย-ไทย ราชบัณฑิตยสถาน : ความหมาย ปฐมสมโพธิ".
2. พระครูสิริรัตนโสภิต (ศรีวรรณ โสวณฺณสิริ). "ปฐมสมโพธิฉบับล้านนา : การปริวรรตการชำ ระและการศึกษาวิเคราะห" (PDF). มหาวิทยาลัยราชภัฏบุรีรัมย์.
3. ณัฏฐินี พรหมเกิด. "การศึกษาเรื่องปฐมสมโพธิจากต้นฉบับมอญจากต้นฉบับวัดคงคาราม จ.ราชบุรี" (PDF). มหาวิทยาลัยศิลปากร.
4. ธัชชัย กรกุม. "รูปอ้างถึงพระพุทธเจ้าในวรรณกรรมพุทธประวัติ" (PDF). มหาวิทยาลัยศิลปากร.
5. เพ็ญสุภา สุขคตะ. "รูปลักษณ์ ความเชื่อ "แม่ธรณี" ในรัฐฉานและล้านนา". มติชนสุดสัปดาห์.
6. (PDF). คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2021-09-15. สืบค้นเมื่อ 2021-09-15.
7. "วันอัฏฐมีบูชา ความศรัทธาก่อนการสูญสิ้นในปฐมสมโพธิกถา". ศิลปวัฒนธรรม.
8. "ปฐมสมโพธิกถา". นามานุกรมวรรณคดีไทย.