ม ตสยะ ส นสกฤต मत स य มต ส ย แปลว า ปลา เป นหน งในอวตารส บปางของพระว ษณ ถ อเป นอวตารแรก โดยม ร ปล กษณ เป นปลาขนาดใหญ ผ ค

มัตสยะ (สันสกฤต: मत्स्य มตฺสฺย แปลว่า ปลา) เป็นหนึ่งในอวตารสิบปางของพระวิษณุ ถือเป็นอวตารแรก โดยมีรูปลักษณ์เป็นปลาขนาดใหญ่ผู้คอยช่วยเหลือ เหล่าและสัตว์โลกจากอุทกภัยใหญ่ แต่ในคติพราหมณ์ไทยเรียกว่า มัจฉา ถือเป็นอวตารที่สามของพระวิษณุ

มัตสยะ
อวตารของพระวิษณุ
ในสภาวะครึ่งคนครึ่งปลา
ชื่อในอักษรเทวนาครี	मत्स्य
ชื่อในการทับศัพท์ภาษาสันสกฤต	Matsya
ส่วนเกี่ยวข้อง	อวตารของพระวิษณุ
อาวุธ	, สุทรรศนจักร

เอกสารแรกสุดเกี่ยวกับมัตสยะในฐานะปลาผู้ช่วยเหลือสัตว์โลกนั้นยกให้มัตสยะมีสถานะเท่าเทียมกับพระประชาบดีเทพสมัยพระเวท แต่ในยุคหลังพระเวท เรื่องราวของปลามัตสยะเกลื่อนกลืนไปกับพระพรหม และภายหลังก็กลายเป็นอวตารหนึ่งของพระวิษณุ ตำนานมัตสยะได้รับการขยายความต่อ ๆ มาในเอกสารฮินดู จนปรากฏเป็นเนื้อหาเชิงสัญลักษณ์ที่เล่าขานว่า พระมนูปกป้องปลาเล็กตัวหนึ่งไว้จนเติบใหญ่ไปช่วยกอบกู้โลก

ลักษณะของมัตสยะนั้น บางครั้งปรากฏเป็นปลายักษ์ กายสีทองนพเก้า ใหญ่ยาวล้านโยชน์ มีหงอนใหญ่สูงเท่าต้นยาง บางครั้งแสดงภาพเป็นพระวิษณุมีกายท่อนล่างเป็นปลา

นิรุกติศาสตร์

มตฺสฺย เป็นคำในภาษาสันสกฤต แปลว่า "ปลา" ปรากฏในคัมภีร์ ฤคเวท ตรงกับคำในภาษาปรากฤตว่า มจฺฉ ที่แปลว่า "ปลา" เช่นกัน

ตำนาน

เมื่อเวลาใกล้สิ้นยุค ขณะพระพรหมบรรทมอยู่ มีอสูรตนหนึ่งนามว่า (हयग्रीव) หรืออสูรหัวม้า ลอบขโมยพระเวทไปจากพระพรหม และลงไปแอบซ่อนในหอยสังข์ ทำให้เขามีอีกชื่อว่า (शंखासुर) อยู่ใต้มหาสมุทร เมื่อพระวิษณุทราบจึงอวตารมาเป็นปลานามว่า ศะผะริ ต่อมาขณะพระสัตยพรตหรือกำลังสรงน้ำ ก็พบว่าในน้ำที่จะรดสรงนั้นมีปลาน้อยอยู่ในนั้น ปลาน้อยขอให้พระมนูเลี้ยงตนเองไว้เพราะเกรงจะถูกปลาใหญ่กิน และให้สัญญาว่าจะช่วยพระมนูให้รอดพ้นจากภัยน้ำท่วมโลกที่กำลังจะมาถึง พระมนูตอบตกลง หลังจากนั้นทรงเลี้ยงปลานี้ไว้ในหม้อ ต่อมาให้คนขุดคูน้ำให้ปลานี้อาศัย เมื่อปลานี้ตัวโตพอที่จะพ้นจากอันตราย พระมนูจึงปล่อยปลาลงไปในมหาสมุทร ปลากล่าวขอบคุณพระมนู แล้วบอกวันที่น้ำจะท่วมโลกแก่พระมนู โดยให้สร้างเรือไว้ ให้สามารถผูกเชือกไว้กับเขาของปลาได้ด้วย (ใน ศตบทพราหมณะ ระบุว่าบนเรือมีสัปตฤๅษีและบรรทุกเมล็ดพืชไว้ในนั้นด้วย) เมื่อน้ำท่วมมาถึงพระมนูผูกเรือเข้ากับเขาของปลา ฝ่าพายุและภยันตรายต่าง ๆ จากห้วงมหรรณพ แล้วปลาก็พาเรือไปยังพื้นที่สูงบนภูเขาตอนเหนือ (คือเทือกเขาหิมาลัย) พระมนูรอดชีวิตเพียงคนเดียวจึงปฏิบัติตนใหม่อย่างเคร่งครัดพร้อมกับทำพิธียัชญะ ปรากฏตัวขึ้นจากการทำพิธียัชญะ และทั้งสองเริ่มต้นเผ่าพันธุ์มนุษย์ขึ้นใหม่อีกครั้ง

ครั้นน้ำลดลง มัตสยะจึงลงไปปราบหัยครีพและแย่งพระเวทกลับคืนมาได้

คติพราหมณ์ไทย

ในคติพราหมณ์ไทย เรียกว่า มัจฉาวตาร เป็นอวตารลำดับที่สามของพระนารายณ์ ในหนังสือ ฉบับโรงพิมพ์หลวง ต่อจากเหตุการณ์ที่พระนารายณ์อวตารเป็นไปปราบผีเสื้อน้ำที่ลักไปให้อสุรมัจฉาร้อยโกฏิ อสุรมัจฉานำไตรเพทไปฝากสังขอสูร (หรือสะกดว่า สังขะอสูร) พระนารายณ์จึงอวตารเป็นปลากรายทองนามว่ามัจฉาวตารลงไปปราบสังขอสูร ปรากฏว่าสังขอสูรกลืนไตรเพทลงท้อง มัจฉาจึงสังหารสังขอสูรแล้วง้างปากล้วงเอาไตรเพทคืน หลังจากนั้นพระนารายณ์ทรงสาปปลากรายไว้ว่ามนุษย์จะเอาไปกินเป็นอาหารก็ยากนัก และสาปหอยสังข์ว่าถ้ามนุษย์จะทำการมงคลในภายหน้า ก็ให้สังข์อยู่พิธีนั้น ใครนำน้ำรดสังข์ก็จะป้องกันเสนียดจัญไร เพราะสังข์เคยกลืนไตรเพทไว้ในอุทร

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงกล่าวว่า มัจฉาวตารของไทยมีเนื้อหาค่อนข้างดี และทรงสังเกตว่าลำดับการอวตารถูกเรียงผิดไปจากคติอินเดีย เพราะไทยเรียงไว้เป็นอวตารลำดับที่สามทั้ง ๆ ที่เป็นเหตุการณ์สิ้นกัลป์ก่อนและเริ่มกัลป์ใหม่ รวมทั้งกรณีที่มัจฉาวตารนี้ไม่กล่าวถึงเหตุการณ์น้ำท่วมโลกไว้เลย หากแต่กล่าวถึงการปราบอสูรเพื่อชิงพระเวทคืนเท่านั้น ซึ่งเป็นเรื่องยิบย่อยในมัตสยาวตารของอินเดีย

อ้างอิง

มงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จ. "พระเป็นเจ้าของพราหมณ์ อวตาร". วชิรญาณ. สืบค้นเมื่อ 23 พฤศจิกายน 2563. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
Krishna 2009, p. 33.
Rao pp. 124-125
"Matsya". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Inc. 2012. สืบค้นเมื่อ May 20, 2012.
Bonnefoy 1993, pp. 79–80.
George M. Williams 2008, pp. 212–213.
Rao p. 127
Monier Monier-Williams, Sanskrit-English Dictionary and Etymology, Oxford University Press, pages 776-777
(1964). The Myths and Gods of India: The Classic Work on Hindu Polytheism from the Princeton Bollingen Series. Inner Traditions. pp. 166–167 with footnote 1. ISBN .
Aiyangar 1901, pp. 120–1.
"Satapatha Brahmana Part 1 (SBE12): First Kânda: I, 8, 1. Eighth Adhyâya. First Brâhmana". www.sacred-texts.com. สืบค้นเมื่อ 2019-12-28.
Dikshitar 1935, pp. 1–2.
Narada Purana 1952, pp. 1978–9.
"นารายณ์สิบปาง". นามานุกรมวรรณคดีไทย. สืบค้นเมื่อ 19 พฤษภาคม 2563. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))
มงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จ. "ลิลิตนารายณ์สิบปาง พระราชนิพนธ์ คำนำ". วชิรญาณ. สืบค้นเมื่อ 23 พฤศจิกายน 2563. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))

อ่านเพิ่มเติม

Aiyangar, Narayan (1901). Essays On Indo Aryan Mythology. Madras: Addison and Company.
Bonnefoy, Yves (1993). Asian Mythologies. University of Chicago Press. ISBN .
Dikshitar, V. R. Ramachandra (1935). Matsya Purana a study.
Roy, J. (2002). Theory of Avatāra and Divinity of Chaitanya. Atlantic. ISBN .
Krishna, Nanditha (2009). The Book of Vishnu. Penguin Books India. ISBN .
Rao, T.A. Gopinatha (1914). Elements of Hindu iconography. Vol. 1: Part I. Madras: Law Printing House.
George M. Williams (2008). Handbook of Hindu Mythology. Oxford University Press. ISBN .
(1975). Puranic Encyclopaedia: a Comprehensive Dictionary with Special Reference to the Epic and Puranic Literature. Motilal Banarsidass Publishers. ISBN .
Shah, Priyabala (1990). Shri Vishnudharmottara. The New Order Book Co.
H H Wilson (1911). Puranas. p. 84.
Shastri, J. L.; Tagare, G. V. (1999) [1950]. The Bhāgavata Purāṇa. Motilal Banarsidas.
Shastri, J. L.; Bhatt, G. P.; Gangadharan, N. (1998) [1954]. Agni Purana. Motilal Banarsidass Publishers Pvt. Ltd.
Wilson, H. H. (Horace Hayman) (1862). The Vishnu Purána : a system of Hindu mythology and tradition. Works by the late Horace Hayman Wilson. Vol. VI. Princeton Theological Seminary Library. London : Trübner.
- Wilson, H. H. (Horace Hayman) (1862a). The Vishnu Purána : a system of Hindu mythology and tradition. Works by the late Horace Hayman Wilson. Vol. VII. Princeton Theological Seminary Library. London : Trübner.
Brahma Purana. UNESCO collection of Representative Works - Indian Series. Motilal Banarsidass. 1955.
Nagar, Shanti Lal (2005). Brahmavaivarta Purana. Parimal Publications.
The Garuda Purana. Vol. 1. Motilal Banarsidas. 2002 [1957].
- The Garuda Purana. Vol. 3. Motilal Banarsidas. 2002 [1957].
Shastri, J.L. (1990) [1951]. Linga Purana. Vol. 2. Motilal Banarsidass Publishers Pvt. Ltd.
The Narada Purana. Vol. 4. Motilal Banarsidas. 1997 [1952].
- The Narada Purana. Vol. 5. Motilal Banarsidas. 1952.
The Varaha Purana. UNESCO collection of Representative Works - Indian Series. Vol. 1. Motilal Banarsidas. 1960.
Shastri, J. L. (2000) [1950]. The Śiva Purāṇa. Vol. 2. Motilal Banarsidas.
Padma Purana. Vol. 8. Motilal Banarsidas. 1956.
- Padma Purana. Vol. 9. Motilal Banarsidas. 1956.
The Skanda Purana. Vol. 5. Motilal Banarsidas. 1998 [1951].
- The Skanda Purana. Vol. 6. Motilal Banarsidas. 1998 [1951].
- The Skanda Purana. Vol. 15. Motilal Banarsidas. 2003 [1957].
- The Skanda Purana. Vol. 12. Motilal Banarsidas. 2003 [1955].

[อวตาร-1] มงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จ. "พระเป็นเจ้าของพราหมณ์ อวตาร". วชิรญาณ. สืบค้นเมื่อ 23 พฤศจิกายน 2563. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))

[FOOTNOTEKrishna200933-2] Krishna 2009, p. 33.

[Rao124-3] Rao pp. 124-125

[britmatsya-4] "Matsya". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica Inc. 2012. สืบค้นเมื่อ May 20, 2012.

[FOOTNOTEBonnefoy199379–80-5] Bonnefoy 1993, pp. 79–80.

[FOOTNOTEGeorge_M._Williams2008212–213-6] George M. Williams 2008, pp. 212–213.

[7] Rao p. 127

[mmwmatsya-8] Monier Monier-Williams, Sanskrit-English Dictionary and Etymology, Oxford University Press, pages 776-777

[Daniélou1964p166-9] (1964). The Myths and Gods of India: The Classic Work on Hindu Polytheism from the Princeton Bollingen Series. Inner Traditions. pp. 166–167 with footnote 1. ISBN .

[FOOTNOTEAiyangar1901120–1-10] Aiyangar 1901, pp. 120–1.

[:1-11] "Satapatha Brahmana Part 1 (SBE12): First Kânda: I, 8, 1. Eighth Adhyâya. First Brâhmana". www.sacred-texts.com. สืบค้นเมื่อ 2019-12-28.

[FOOTNOTEDikshitar19351–2-12] Dikshitar 1935, pp. 1–2.

[FOOTNOTENarada_Purana19521978–9-13] Narada Purana 1952, pp. 1978–9.

[14] "นารายณ์สิบปาง". นามานุกรมวรรณคดีไทย. สืบค้นเมื่อ 19 พฤษภาคม 2563. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))

[15] มงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จ. "ลิลิตนารายณ์สิบปาง พระราชนิพนธ์ คำนำ". วชิรญาณ. สืบค้นเมื่อ 23 พฤศจิกายน 2563. {{}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= ((help))