หำยนต์

หำยนต์ หรือ หัมยนต์ เป็นงานไม้แกะสลักติดอยู่เหนือประตูห้องนอนของเรือนล้านนา มีสองรูปทรง คือ สี่เหลี่ยมผืนผ้า และแบบขอบล่างโค้งเว้า ขอบบนตรง ในส่วนของขนาดนั้นจะขึ้นอยู่กับความยาวเท้าของเจ้าของบ้าน หากประตูมีขนาดเล็กจะใช้ความกว้างเป็น 3 เท่าของความยาวเท้า หากขนาดใหญ่จะใช้ 4 เท่า ตามคติล้านนาแล้วนั้น หำยนต์จะถูกสร้างขึ้นเมื่อขึ้นบ้านใหม่ และจะถูกทำลายเมื่อย้ายบ้าน ขายบ้าน หรือเมื่อบ้านเดิมมีหำยนต์ติดอยู่แล้วมีเจ้าของบ้านใหม่ย้ายเข้ามา

หนึ่งในหำยนต์ที่ถูกจัดแสดงไว้ ณ พิพิธภัณฑ์เรือนคำเที่ยง

รากศัพท์

คำว่า หำยนต์ ถูกสันนิษฐานถึงที่มาไว้ 2 แบบด้วยกัน

1. มาจากการผสมคำว่า "หำ" และ "ยนต์" ในภาษาล้านนา โดยคำว่า "หำ" แปลว่า "อัณฑะ" มีความหมายถึงสิ่งรวมพลังของบุรุษชน และ "ยนต์" มีรากศัพท์สันสกฤตว่า "ยันตร์" หมายถึง สิ่งศักดิ์สิทธิ์สําหรับปกป้อง ป้องกันรักษา และภัยอันตรายได้
2. การรวมคำ "หมฺมิย" กับ "อนุต" เข้าด้วยกัน แปลว่า ส่วนยอดของปราสาทโล้น

ความเชื่อ

หำยนต์ขณะถูกติดไว้เหนือประตูเรือนคำเที่ยง

หำยนต์ ตามทัศนคติของล้านนา เป็นยันต์ศักดิ์สิทธิ์ที่จะป้องกัน และขับไล่ภยันตรายต่าง ๆ ให้แก่ผู้ที่หลับนอนภายในห้องนั้น โดยที่ใช้เท้าที่เชื่อว่าเป็นของต่ำวัดขนาดก็เพื่อข่มความไม่ดี สิ่งชั่วร้าย ผู้คนที่มีจิตอกุศล รวมถึงผู้ที่ไม่ได้รับอนุญาต ไม่ให้เข้ามาได้ เพราะถ้ายังบุกเข้าไปจะถือว่าเป็นการผิดผี และจำเป็นต้องทำการขอขมาลาโทษ ส่วนการทุบตีหำยนต์ เปรียบเสมือนกับการทำหมันโดยการทุบตีไปยังลูกอัณฑะของวัวและควายในสมัยก่อน ซึ่งทำให้หมดความศักดิ์สิทธิ์ ทำลายความขลัง มักจะทำก่อนรื้อถอน หรือขายเรือนเหล่านี้ ก่อนย้ายเข้ามาหรือรื้อถอนเรือน

พิธีการสร้าง

1. หำยนต์จะทําขึ้นพร้อมกับการสร้างบ้านใหม่ เจ้าของบ้านจะกําหนดให้ความกว้างของประตูและความยาวของแผ่นไม้นั้นเท่ากัน โดยใช้ความยาวของเท้าเป็นมาตรวัด เช่น “บุคคลที่เป็นนายช้าง ให้ทําประตูกว้าง 5 ช่วงเท้า คนที่เป็นนายม้า พ่อค้า และไพร่น้อย ให้ทําประตู กว้าง 3 ช่วงเท้ากับอีก 3 ช่วงหัวแม่มือ”
2. แผ่นไม้ที่จะทําหำยนต์ ส่วนใหญ่นิยมใช้ไม้สัก เพราะมีเนื้อแข็งปานกลาง ง่ายต่อการขึ้นรูป
3. เมื่อหาแผ่นไม้ได้แล้ว ให้ทำพิธีสะเดาะเคราะห์ โดยการรดน้ำมนต์ลงบนไม้ ผู้กระทําคืออาจารย์ผู้มีวิชาหรือพระเถระผู้เฒ่า
4. เมื่อเสร็จสิ้น ให้นำแผ่นไม้ไปผูกกับเสาเอกของบ้านเพื่อทําพิธี "ถอน"
5. หลังจากนั้น ช่างและเจ้าของบ้านจะร่วมกันกําหนดลวดลายที่จะแกะสลักลงบนหำยนต์ ลวดลายนั้นสามารถจำแนกออกเป็น 5 กลุ่ม
   1. ลายพันธุ์พฤกษา ลายพันธุ์ไม้ต่าง ๆ
   2. ลายตัวภาพ มักทำเป็นรูปเทพและสัตว์
   3. ลายธรรมชาติ
   4. ลายมงคล มักใช้ลวดลายมงคล 108 และลายมงคลในพุทธศาสนา
   5. ลายฝรั่ง ซึ่งเป็นลายที่ได้อิทธิพลมาจากลายทางตะวันตก
6. การแกะสลักหำยนต์เริ่มต้นจากช่างแกะสลักจัดเตรียมขันตั้งไหว้ครู และบอกกล่าวแก่สิ่งศักดิ์สิทธิ์ รวมถึงในระหว่างที่แกะสลักนั้นต้องท่องคาถา “อิติปิโส...” 108 จบ หรือท่องคาถา 5 พระองค์ “นะ โม พุท ธา ยะ” ตลอดระยะเวลาในการแกะหำยนต์ เพื่อเสริมสร้างสิริมงคล เมื่อเสร็จแล้วก็ประพรมน้ำส้มป่อย เพื่อชะล้างสิ่งไม่ดีออกไป
7. พิธียกขันตั้งหลวง ในพิธีนั้นจะต้องมีเครื่องคารวะอันประกอบไปด้วย ดอกไม้ ธูปเทียน หมาก พลู ผ้าขาวผ้าแดง สุรา และอาหารคาวหวานตามอัตรา และให้ปู่อาจารย์เป็นผู้ประกอบพิธีอัญเชิญเทวดาอารักษ์ให้มาปกป้องบ้านเรือน
8. เมื่อสร้างบ้านนั้นเสร็จแล้วจึงจะนําหำยนต์ไปติดไว้เหนือประตู ห้องนอนดังกล่าว

อ้างอิง

1. วัชรางกูร, รอยย่นของโมงยาม โดย ยุวดี (2018-06-23). . story.pptvhd36.com. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2023-08-27. สืบค้นเมื่อ 2023-08-27.
2. เครือระยา, ฐาปนีย์ (20 เมษายน 2021). "หำยนต์ (หัมยนต์) เเผ่นไม้เเกะสลัก - สำนักส่งเสริมศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่". art-culture.cmu.ac.th.{{}}: CS1 maint: url-status ()
3. "รู้จัก หัมยนต์ (หำยนต์) งานศิลปะชื่อแปลกของล้านนา". ศิลปวัฒนธรรม. 19 กุมภาพันธ์ 2023. สืบค้นเมื่อ 27 สิงหาคม 2023.{{}}: CS1 maint: url-status ()