ท้าวศรีสัจจา (มิ)

ท้าวศรีสัจจา (มิ) หรือเรียกกันว่า เจ้าคุณประตูดิน เป็นสตรีฝ่ายใน ได้ว่าราชการสิทธิขาดต่างพระเนตรพระกรรณในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ที่ทำงานของท่านอยู่ใกล้กับประตูดิน คอยดูแลคนเข้าออก ออกนั่งว่าการ (เช่น รับพวกขอเฝ้า เป็นต้น) เป็นที่เกรงขามของบรรดานางใน มีเรื่องเล่ากันว่าเมื่อประตูนี้เปิด จะมีหนุ่มรุ่นกระทงมาดักพบสตรีชาววัง เพื่อเกี้ยวพาราสี ทำให้เกิดสำนวนว่า "เจ้าชู้ประตูดิน"

สันนิษฐานกันว่า ท้าวศรีสัจจา (มิ) อาจเป็นคนเดียวกันกับท้าวศรีสัจจา (ลิ้ม) ที่ปรากฏชื่ออยู่ในราชินิกุลรัชกาลที่ 3 ซึ่งเป็นบุตรีของพระนมรอด พระนมรอดเป็นน้องสาวสุดท้องของพระชนนีเพ็ง หรือเป็นน้าของสมเด็จพระศรีสุลาลัย พระพันปีหลวงของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้ทำรูปของท่านไว้ในคูหาใต้บันไดขึ้นพระที่นั่งบุษบกมาลามหาจักรพรรดิพิมานภายในพระที่นั่งอมรินทรวินิจฉัย ทำเป็นช่องเว้าเข้าไป ภายในช่องทำเป็นรูปปั้นนูนต่ำของท้าวศรีสัจจา (มิ) โดยมีโขลน ชื่อ บัว และ ดี หมอบรับใช้อยู่ด้านข้าง และมีโคลงที่เข้าใจว่าพระราชนิพนธ์โดยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จารึกไว้อยู่บนรูปปั้นนูนต่ำนี้ ขึ้นต้นบาทว่า "แถลงลักษณรูปท้าว ศรีสัจ จาแฮ" ในปัจจุบันโคลงพระราชนิพนธ์ลบเลือนไปแล้ว

นอกจากนั้นยังมีเพลงสำหรับวงมโหรีหลวงฝ่ายใน มีเนื้อร้องเกี่ยวถึงเจ้าคุณประตูดินด้วยดังนี้

เย็นย่ำ จะค่ำ		ลงแล้วอยู่รอนรอน
สาวน้อยพากันจร		ไปเก็บดอกแก้วเล่นเย็นเย็น

ที่เกยเราเคยเห็น		เป็นพวงเป็นพู่ดูน่าชม
เก็บได้บ้างทัดหู		บ้างเดินดูแล้วเด็ดดม

บ้างเก็บไว้ใส่ผ้าห่ม		บ้างแซมผมสำ ราญใจ
โขลนคนหนึ่งจึงร้องห้าม		ที่พวงงามงามอย่าเด็ดไป

ห้ามแล้วหาฟังไม่		จะไปเรียนเจ้าคุณประตูดิน

อ้างอิง

1. "ท้าวศรีสัจจา (มิ)".
2. "หนังสือ "อัญมณีแห่งมหานคร" นิทรรศน์รัตนโกสินทร์" (PDF). p. 69.
3. "สำรวจ "สตรี" ที่ได้รับพระราชทานเกียรติยศเป็นพิเศษในสมัยรัชกาลที่ 1-8". ศิลปวัฒนธรรม.
4. ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา, 2405-2486 (2469). ประชุมเรื่องเบ็ดเตล็ด 3 เรื่อง คือ เรื่องการอำนวยพร เรื่องเทศกาลพระบาท อธิบายเรื่องเจ้าคุณประตูดิน. โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร.
5. "พระที่นั่งบรมราชสถิตยมโหฬาร". หน่วยราชการในพระองค์.
6. ส. พลายน้อย. "เล่าเรื่องบางกอก ฉบับสมบูรณ์" (PDF). สำนักพิมพ์ก้าวหน้า. p. 88.